Językoznawstwo ogólne, wykład 17.05.2013r.
Język to system przekazywanych kulturowo sygnałów konwencjonalnych, który służy nam do porozumiewania się w danej społeczności. Jest to kod dwuklasowy i semantyczny i cechuje się autonomicznością i kreacyjnością. Tak pojęty język jest wyłączną własnością ludzi (ludzką cechą gatunkową). Człowieka opisujemy jako homo sapiens (człowiek rozumny). Można też powiedzieć homo lokuens (człowiek mówiący).
Każda językowa sytuacja jest po to, aby porozumieć się z drugim człowiekiem. W takim modelowym akcie komunikacyjnym (R. Jakobson) musi być:
NADAWCA (osoba tworząca komunikat),
ODBIORCA (słucha, czyta, rozumie),
KOMUNIKAT (to co powiedział, napisał nadawca),
KOD (wspólny system znaków, którym posługuje się nadawca i odbiorca),
KONTAKT, KANAŁ – droga, którą przekazywany jest komunikat,
KONTEKST – pozajęzykowa rzeczywistość, do której odnosi się komunikat.
Przykład:
Ojciec mówi do syna: Słońce świeci.
Ojciec – nadawca, Syn – odbiorca, Słońce świeci – komunikat , Kod – język polski, Kanał – mówienie, Kontekst – rzeczywistość, słońce które świeci.
Intencja, zamiar – chce poinformować syna, wybiera wspólny kod, koduje informację zgodnie z regułami kodu, wypowiada komunikat, który trafia do syna (musi go odebrać, odkodować.
Nadawca – informacja, kodowanie, sygnał, intencja, przekazywanie,
Odbiorca - odbiór, odkodowanie, interpretacja
Charakter indywidualny, jednostkowy (działanie człowieka osadzone w kontekście) – jeden użytkownik powiadamia o czymś drugiego odbiorcę.
Porozumienie osiąga się wtedy, gdy odbiorca interpretuje komunikat zgodnie z intencją nadawcy.
Kto może być nadawcą i odbiorcą?
Nadawca – pojedyncza osoba, grupa ludzi, instytucja, urząd, autor tekstu pisanego np. listu, artykułu, utworu, osoba już dawno nieżyjąca (jednakowy czas nie jest konieczny), osoba tylko pośrednicząca w przekazie wypowiadająca nie własny ale cudzy tekst.
Odbiorca – rozmówca, słuchacz, grupa ludzi, całe społeczeństwo, następne pokolenia, sam nadawca (sam sporządza i czyta własne notatki).
Typ kontaktu – kanał głosowo-słuchowy, wtedy komunikat ma formę mówioną, nośnikami mogą być telewizja, telefon, radio, film. Wtórnie jest to kanał wzrokowy – komunikat za pośrednictwem zapisu – list, gazeta, książka, plakat.
Akt mowy – stworzony przez filozofa brytyjskiego Austina. Zauważył, że nie wszystkie wypowiedzenia można oceniać jako prawdziwe i fałszywsze.
Wyróżnił:
Wypowiedzenia konstatywne – konstatacje, o których można orzekać, że są prawdziwe,
Wypowiedzenia performatywne – nie poddają się do orzekania o prawdzie czy fałszu.
Performatyw – obiecuję, pytam, radzę, ostrzegam
Implicytywne – nie mają takiego czasownika (to trzeba sprawdzić te nazwy)
Każdy akt mowy jest działaniem o 3 aspektach:
Aspekt lokucyjny – nadawca tworzy wypowiedzenie o określonej treści, która wynika z systemu języka, artykułuje je.
Aspekt illokucyjny – nadawca realizuje jedną z możliwych intencji komunikacyjnych np. prośbę, groźbę, obietnicę.
Aspekt perlokucyjny – wywołuje określone skutki u odbiorcy np. może go wprowadzać w gniew, zakłopotanie, radość itd.
Lokucja – należy do semantyki
Illokucja i perlokucja – należą do pragmalingwistyki
Z analiz Austina wynika, że w akcie mowy zawarte są informacje za pomocą kodu językowego wynikające z jego semantycznych właściwości, a także informacje przekazywane pragmatycznie (kontekst, sytuacja, wiedza o świecie).
John Searle:
Podzielił akty mowy na:
Bezpośrednie
Pośrednie – domyślamy się intencji za pomocą całej sytuacji, która towarzyszy komunikatowi.
Pojęcie intencji wypowiedzi doprowadziło do różnych prób klasyfikacji aktów mowy.
Klasyfikacja Searla:
Asercje – nadawca chce przedstawić sądy o czymś – przypuszczenie, twierdzenie, oświadczenie, wątpienie.
Dyrektywy – nadawca chce wywrzeć nacisk na odbiorcy i skłonić go do pożądanego działania, np. rozkaz, prośba, pozwolenie, rada.
Komisywy – nadawca chce podjąć wobec odbiorcy jakieś zobowiązanie i odpowiedzialność za nie, np. obietnica.
Ekspresywy – nadawca chce wyrazić swój plan psychiczny, emocjonalny np. gratulacje, życzenia, kondolencje.
Deklaratywy – nadawca chce wprowadzić nowy stan np. mianowanie, odwołanie, ogłoszenie.
W polskim językoznawstwie klasyfikację zaproponował Stanisław Gajda:
Wyróżnił on funkcje informacyjne wypowiedzi:
Modalne
Emocjonalne
Działania
Akty mowy o szczególnej funkcji:
grzecznościowej – powitania, pożegnania, komplementy,
fatycznej – służą do nawiązywania i podtrzymywania kontaktu z odbiorcą.
Językiem posługują się członkowie wspólnoty dotyczące wszystkich aspektów życia codziennego.
Funkcje języka (do dopisania):
Funkcja komunikatywna, informatywna
Kulturotwórcza
Funkcje wypowiedzi:
Funkcje języka są powiązane ze składnikami aktu mowy (do sprawdzenia)
Funkcja przedstawieniowa (symboliczna, reprezentatywną, denotatywną, referencjalną, kognitywną) (może być zadanie na egzaminie połączyć funkcje – które są takie same) - funkcja polega na tym, że znaki językowe odsyłają do określonych przedmiotów w społeczeństwie, zastępują to o czym mówimy, a co istnieje w rzeczywistości. Ta funkcja wynika ze stosunku komunikatu językowego do kontekstu (pozajęzykowej rzeczywistości).
Funkcja poznawcza języka – poprzez język poznajemy świat.
Funkcja ekspresywna (emotywna) – wyrażanie przez komunikat pewnych cech nadawcy.
Funkcja prezentatywna (charakteryzująca)
Funkcja impresywna (nakłaniająca, konatywna, apelująca, imperatywna) – oddziaływanie komunikatu na odbiorcę np. nacisk, skłonienie do pożądanego działania lub zachowania.
Funkcja fatyczna – podtrzymywanie kontaktu z odbiorcą.
Funkcja metajęzykowa – za pomocą języka rozmawiamy o jego znakach, np. „lub jest spójnikiem” (mówimy o języku).
Funkcja poetycka (kreatywna, estetyczna) – zorientowanie wypowiedzi na sam kształt komunikatu językowego, takie jego właściwości jak dobór słownictwa, składania zdań, brzmienie wypowiedzi. Celem jego wypowiedzi jest kreacja dzieła sztuki.
Nadawca – ekspresywna
Odbiorca – impresywna
Kontekst – przedstawieniowa
Komunikat – poetycka
Kontakt – fatyczna
Kod – metajęzykowa
Buhler – praska szkoła strukturalna, wyróżnianio 3 funkcje języka mowy:
Przedstawieniowa
Ekspresywna
impresywna
R. Jakobson dodał kolejne:
fatyczna
poetycka
metajęzykowa