Wincenty Okoń koncepcji kształcenia wielostronnego opiera się na zasadzie integrowania intelektualnej, emocjonalnej i praktycznej aktywności uczniów w procesie kształcenia i wychowania.
W celu ukazania dziecku scalonego obrazu świata i wszechstronnego rozwoju osobowości, integruje cztery drogi uczenia się (przyswajanie, odkrywanie, przeżywanie, działanie), którym przyporządkowuje różne kategorie metod nauczania asocjacyjna, problemowa, waloryzacyjna, operatywna).
Teoria wielostronnego kształcenia zakłada istnienie zależności pomiędzy (drogami) uczenia się, a samym procesem poznania świata przez człowieka.
Poznanie to odzwierciedla się w czterech głównych kategoriach zadań składających się na wiedzę naukową, opinie, wyjaśnieniu, ocenie, normie, prawidłowo zorganizowany proces kształcenia nabiera postać dynamicznego układu strategii, w których uobecniają się wysiłki uczących się ukierunkowane na przyswajanie gotowej wiedzy, odkrywanie wiedzy nowej i działania na niej oparte, oraz na przeżywanie wartości. Strategie te zależą od reakcji występujących między nauczycielem, a uczniem ze względu na rodzaj treści kształcenia, nie zawsze muszą występować w czystej klasycznej postaci. Są zależne od siebie, wzajemnie się przenikają, ale w określonych sytuacjach są dominujące i można je jednoznacznie określić jako strategię: informacyjną, problemową, emocjonalną, bądź operacyjną.
Zdolności rozwijają się pod wpływem oddziaływania dwóch podstawowych grup czynników: społecznych i biologicznych. Konsekwencją tego poglądu jest wyodrębnienie zdolności wrodzonych, inaczej zwanych naturalnymi i zdolności ukształtowanych pod wpływem środowiska czyli nabytych, zwanych też rzeczywistymi.
Psycholog radziecki A. N. Leontiew nawiązując do czynników mających główny wpływ na rozwój zdolności podzielił je na:
1. zdolności naturalne, tzw. podstawowe, które są bezpośrednio zależne od dziedzicznych zadatków,
2. zdolności specyficznie ludzie, które na bazie zdolności naturalnych powstają w toku doświadczenia społecznego.
Cattell zaś wyodrębnił zdolności: centralne i lokalne, uwarunkowane wrodzonymi cechami mózgu oraz zdolności nabyte, pod wpływem doświadczeń społecznych.
Angielski psycholog Spearman podzielił zdolności na dwie grupy:
1. zdolności ogólne,
2. zdolności specjalne ( I. Borzym, 1979r., s. 12 - 19 ).
C. Burt wyodrębnił pięć rodzajów uzdolnień:
1. słowne,
2. matematyczne,
3. techniczne,
4. artystyczne,
5. twórcze. (T. Lewowicki, 1980r., s.19)
Rodzaje zdolności:
Ogólne-niezbędne do wykonywania różnych czynności np. inteligencja, sprawność manualna, spostrzeganie
Specjalne- kierunkowe, o węższym zakresie: językowe, matematyczne, sportowe, itp.
Wąskie
Szerokie
Typu odtwórczego
Twórcze- potrafi dać z siebie coś
Sukcesy i niepowodzenia ucznia zdolnego. Uczniowi zdolnemu osiąganie wysokich wyników edukacyjnych przychodzi dość łatwo. Wykonuje on zadania sprawnie i często nieschematycznie. Na lekcjach nie musi wkładać dużego wysiłku, aby sprostać wymaganiom nauczyciela. Często odnosi sukcesy, ale zdarzają się porażki. Niejednokrotnie uczeń zdolny górując nad kolegami, sądzi, że zawsze i wszystko łatwo osiągnie. Zapomina, że materiał nauczania jest coraz obszerniejszy i trudniejszy. Należy, więc systematycznie pracować, nie zostawiać niczego na ostatnią chwilę albo liczyć wyłącznie na własną pomysłowość i elokwencję. Uczeń zdolny, ale leniwy nie dąży do zdobywania nowych doświadczeń, samodzielnego poszerzania swojej wiedzy i umiejętności, zaniedbuje treningi, a w konsekwencji nie rozwija swoich uzdolnień. Dopiero niepowodzenie skłania go do refleksji. Niestety nie zawsze potrafi wyciągnąć właściwe wnioski i zmienić swoją postawę. Jest też uczeń zdolny i pracowity. Ten przyzwyczajony jest do odnoszenia sukcesów. One mobilizują go do pracy. Chętnie podejmuje nowe wyzwania. Ewentualne niepowodzenie przeżywa jednak głęboko. Jest wtedy rozgoryczony i zniechęcony. Słaby psychicznie rezygnuje, nie widzi sensu w tak ciężkiej pracy jak np. przygotowania do olimpiady, jeśli to czasami tylko łut szczęścia decyduje o sukcesie.
Na czym polega problem w nauczaniu uczniów szczególnie uzdolnionych?
Sukcesy i niepowodzenia ucznia zdolnego. Uczniowi zdolnemu osiąganie wysokich wyników edukacyjnych przychodzi dość łatwo. Wykonuje on zadania sprawnie i często nieschematycznie. Na lekcjach nie musi wkładać dużego wysiłku, aby sprostać wymaganiom nauczyciela. Często odnosi sukcesy, ale zdarzają się porażki. Niejednokrotnie uczeń zdolny górując nad kolegami, sądzi, że zawsze i wszystko łatwo osiągnie. Zapomina, że materiał nauczania jest coraz obszerniejszy i trudniejszy. Należy, więc systematycznie pracować, nie zostawiać niczego na ostatnią chwilę albo liczyć wyłącznie na własną pomysłowość i elokwencję. Uczeń zdolny, ale leniwy nie dąży do zdobywania nowych doświadczeń, samodzielnego poszerzania swojej wiedzy i umiejętności, zaniedbuje treningi, a w konsekwencji nie rozwija swoich uzdolnień. Dopiero niepowodzenie skłania go do refleksji. Niestety nie zawsze potrafi wyciągnąć właściwe wnioski i zmienić swoją postawę. Jest też uczeń zdolny i pracowity. Ten przyzwyczajony jest do odnoszenia sukcesów. One mobilizują go do pracy. Chętnie podejmuje nowe wyzwania. Ewentualne niepowodzenie przeżywa jednak głęboko. Jest wtedy rozgoryczony i zniechęcony. Słaby psychicznie rezygnuje, nie widzi sensu w tak ciężkiej pracy jak np. przygotowania do olimpiady, jeśli to czasami tylko łut szczęścia decyduje o sukcesie.
Aby zmniejszyć zjawisko niepowodzeń szkolnych, należy wcześnie wykryć zaistniały
problem oraz znaleźć i zastosować odpowiedni sposób działania. Podjęte czynności, które
mają na celu zapobieganie brakom czy lukom w opanowywanej przez uczniów wiedzy
i umiejętnościach nazywane są profilaktyką pedagogiczną (nauczanie problemowe oraz
nauczanie w grupach). W wypadku zabiegów mających wcześnie wykrywać powstające
zaległości mówimy o diagnozie pedagogicznej. Natomiast czynności wyrównujące
opóźnienia w zakresie opanowywanego materiału programowego należą do terapii
pedagogicznej. Wszystkie wymienione środki walki z niepowodzeniami szkolnymi mają
związek z usuwaniem przyczyn niepowodzeń, które są względnie zależne od samego
nauczyciela. Profilaktyka bowiem zapobiega powstawaniu błędów metodycznych w pracy.
Natomiast diagnoza ma za zadanie zapobiegać nieprawidłowościom wynikającym
z nieznajomości uczniów przez nauczyciela. Zabiegi terapeutyczne otaczają opieką dzieci
mające opóźnienia w szkolnej nauce.
Wyniki nauczania są ściśle związane z formami i metodami stosowanymi przez
nauczyciela. Szczególne znaczenie w przeciwdziałaniu niepowodzeniom szkolnym ma
nauczanie problemowe odbywające się w zespołach uczniowskich liczących kilka osób.
Podczas pracy uczniowie rozwiązują wspólnie określone problemy, zarówno teoretyczne jak
i praktyczne. Zabieg ten przyczynia się do wzrostu zainteresowania nauką i doskonali
umiejętności pracy w grupie. Ponadto kształtuje krytycyzm myślenia, jest okazją do wymiany
poglądów, dyskusji, uczy planowania i organizacji. Aby poznać przyczyny trudności ucznia
związanych z nauka należy systematycznie obserwować i analizować jego osiągnięcia. W tym
celu nauczyciele stosują dodatkowo wywiad oraz analizują dokumenty. Jednakże najbardziej
przydatną oraz możliwą do zastosowania w szkole spośród nich jest, zdaniem
M. Łobockiego, metoda obserwacji. Przykładem może tu posłużyć niesystematyczna praca
dziecka poświęcającego więcej czasu nauce w momencie spodziewania się kontroli jego
wiadomości. Pomóc tutaj może częstsza kontrola oraz obserwacja. Zmotywuje ona
ucznia do wysiłku umysłowego i systematyczności, a w efekcie pomoże usunąć zaległości.
Niekiedy przyczyna niepowodzeń tkwi poza dzieckiem, na przykład w organizacji samego
procesu nauczania. Dlatego też należy rzetelnie przeanalizować wszelkie możliwe źródła
przyczyn powstawania problemu i starać się je wyeliminować.
Nauczyciel winien prowadzić indywidualne rozmowy z uczniami i ich rodzicami,
wywiady środowiskowe, nieustanne obserwacje uczniów. Wszystkie te zabiegi są podstawą
diagnozy pedagogicznej, na którą składają się ponadto testowe badania
i sprawdziany dydaktyczne oraz inne formy kontroli wyników nauczania po zrealizowaniu
materiału, a także analiza błędów popełnianych przez uczniów. Są one podstawowym
sposobem wykrywania błędów, braków oraz luk w wiedzy i umiejętnościach uczniów. Na ich
podstawie poszczególni uczniowie, którzy wykazują opóźnienia w opracowywanym
materiale, kierowani zostają na zajęcia wyrównawcze. Ponadto zabiegi te dostarczają
niezbędnych informacji do indywidualizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej podczas
lekcji i zajęć pozalekcyjnych. Czesław Kupisiewicz wyróżnił indywidualną diagnozę
pedagogiczną, która wykrywa braki w wiadomościach w zakresie nauczanego przez
nauczyciela przedmiotu i zbiorową diagnozę pedagogiczną wykazującą luki w wiedzy przez
wszystkich nauczycieli pracujących z klasą.
Istotną rolę w walce z niepowodzeniami szkolnymi odgrywa również osoba pedagoga
szkolnego, który bada prawidłowość wpływu procesu uczenia się oraz nauczania na rozwój
ucznia. Ponadto troszczy się by każde dziecko miało zapewnione równe szanse w trakcie
nauki szkolnej. Bada wskazane przez nauczyciela dzieci i współpracuje z poradnią
pedagogiczno-psychologiczną. Badanie to ma za zadanie między innymi określić braki
w umiejętnościach i wiadomościach ucznia, wykryć przyczyny niepowodzeń w nauce oraz
zbadać poziom inteligencji. Odgrywa także ważną rolę w tworzeniu grup wyrównawczych
i reedukacyjnych. Niekiedy w szkole nie ma pedagoga. W takim wypadku nauczyciela
wspiera poradnia psychologiczno-pedagogicznej. Umożliwia ona poznanie przyczyn
problemu i spełnia rolę „doradczo – konsultacyjno – instruktażową” włączając terapię
pedagogiczną. Ponadto ukierunkowuje nauczyciela do dalszej pracy z dzieckiem.
Obserwacje dzieci pod kątem ewentualnych trudności w nauce powinno prowadzić się już
podczas obserwacji w przedszkolu i w kształceniu zintegrowanym. Jest to szczególnie istotne,
ponieważ braki zaistniałe w pierwszych latach nauki będą widoczne w dalszej nauce dziecka.
Wszechstronna i prawidłowo prowadzona diagnoza pedagogiczna to warunek właściwej
terapii pedagogicznej. Objęci są nią poszczególni uczniowie (wówczas mówimy o terapii
indywidualnej) lub grupa dzieci o podobnym rodzaju opóźnień w wiedzy (terapia zbiorowa).
Znajomość luk w wiadomościach pozwala nauczycielowi zastosować odpowiednie metody
pracy, dzięki którym będzie można je wyeliminować. Przykładem może być
zindywidualizowana praca domowa, konsultacje, otoczenie uczniów, u których pojawiły się
braki w wiedzy opieką podczas zajęć lekcyjnych oraz pozalekcyjnych i współpraca
z rodzicami. Są to metody indywidualnej terapii.
Jeśli nie przyniosą one efektu uczeń zostaje skierowany na terapię zbiorową, czyli do
odpowiedniej grupy wyrównawczej. Zajęcia te powinny być prowadzone przez nauczycieli
poszczególnych przedmiotów na terenie szkoły, po lekcjach. Pod ich kierunkiem uczniowie
pracują samodzielnie w grupach. Zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze można podzielić na
dwie formy organizacyjne. Wyróżniamy bowiem pracę korekcyjno-kompensacyjną i pracę
wyrównawczą.
Pierwsza z nich zmierza do wyeliminowania zaburzeń (deficytów) rozwojowych.
Praca wyrównawcza natomiast ma na celu zlikwidowanie braków w wiadomościach,
wynikających z przyczyn środowiskowych (niezwiązanych z rozwojem) oraz
pedagogicznych. Uczeń uczestniczy w nich aż do momentu nadrobienia zaległego materiału.
Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne prowadzone są przez specjalistę – reedukatora, a zajęcia
wyrównawcze prowadzi nauczyciel – wychowawca.
Podczas zajęć zadania odtwórcze stawiane uczniom powinny być zastąpione zadaniami,
które wymagają twórczych postaw oraz zachowań. Niezbędne jest nauczanie zróżnicowane
w zakresie wybranych przedmiotów lub tematów. Przed uczniami należy stawiać zadania
zgodnie z ich możliwościami. Podobnie jest w wypadku pracy domowej, która winna być
przemyślana i w razie konieczności indywidualizowana. Metody pracy należy dobierać do
wieku oraz problemów jakie pojawiają się u uczniów podczas nauki. Winny one jak
najbardziej zainteresować dziecko lekcją i przyczyniać się do eliminowania pojawiających się
trudności. W wypadku pracy wychowawczej z uczniem, który jest zahamowany istotne
znaczenie odgrywa jego aktywizacja społeczna, powierzenie mu zadań do wykonania oraz
włączenie go do pracy zespołowej. Niezbędne są również zachęty oraz pochwały, które
umacniają wiarę w swoje umiejętności i możliwości. Stosowane publicznie zaspokajają
potrzebę uznania społecznego i polepszają pozycję społeczna takiego ucznia w zespole
klasowym. Niewskazane jest by pracy czy odpowiedzi ucznia towarzyszyła atmosfera
zdenerwowania i niepokoju. Powinien mieć także czas do namysłu.
Wobec uczniów, którzy wykazują opóźnienia w nauce możemy zastosować „Metodę Dobrego
Startu”. Zawarte w niej ćwiczenia wpływają na sprawność ruchową i manualną, koordynację
wzrokowo-słuchową i orientację przestrzenno-czasową umożliwiając w wyniku tego rozwój
motoryki. Często stosuje się ją podczas przygotowywania dzieci do nauki czytania i pisania
i przeciwdziałania dysharmoniom rozwojowym. Skuteczność zajęć terapeutycznych może
zapewnić jedynie systematyczność oraz współpraca szkoły z domem rodzinnym dziecka.
Kolejną formą zapobiegania niepowodzeniom szkolnym jest uświadamianie rodziców
i współpraca z nimi oraz ustalenie wspólnych metod postępowania. Należy zwrócić uwagę
opiekunów przede wszystkim na prawidłowe organizowanie pracy dziecka. Istotne są same
metody uczenia i sposób radzenia sobie w wypadku pierwszych trudności dziecka w szkole.
Aby odnosić powodzenia szkolne uczeń musi mieć motywację do nauki. Pobudzanie jego
ciekawości, stosowanie „nagród emocjonalnych”, okazywanie mu zainteresowania
i zadowolenia z każdego rodzaju sukcesów szkolnych sprawi, że dziecko będzie chciało
i będzie lubiło się uczyć. Nie może mu podczas nauki towarzyszyć lęk. Rodzice winni także
wiedzieć, iż pomoc dziecku w domu nie jest równoznaczna z wyręczaniem go. Ucznia należy
wdrażać do obowiązkowości oraz systematyczności i umożliwić rozwój jego zainteresowań.
Wykonane przez niego zadania opiekunowie powinni systematycznie kontrolować, sprawdzać
i korygować błędy. Wraz z dzieckiem można również ułożyć plan pracy w domu. Kontrola ta
jest sprawowana aż do momentu pojawienia się nawyku samodzielnej pracy. Istotną rolę
w walce z niepowodzeniami szkolnymi odgrywa tak zwana pedagogika sukcesu, która
stwarza dziecku warunki do osiągania sukcesów w nauce.
Ryzyko niepowodzeń szkolnych zmniejsza również technika wizualizacji, relaksacja
i afirmacja. Stany te mają według J. Gniteckiego związanego z funkcjonowaniem organizmu.
W przypadku pojawiających się trudności podczas nauki należy, zgodnie z tą teorią,
wizualizować czynności uczenia się, które należy wykonać i afirmować najlepsze
z nich. Obraz ten warunkuje efekty uczenia się.
W obecnych czasach do diagnozy, profilaktyki i terapii można wykorzystywać komputer.
Wykorzystuje się w tym celu odpowiednie oprogramowanie, które pomaga w diagnozie
i rewalidacji. (S. Juszczyk, 1998) Ponadto dostępny jest zestaw gier i programów
komputerowych przeznaczony do pracy z dziećmi mającymi dysleksje. Umożliwiają one
powtarzanie ćwiczeń, a ich atrakcyjna forma usuwa zniechęcenie i pobudzają sferę
emocjonalno-motywacyjną. Ponadto programy mogą pomóc w rozwianiu wątpliwości
uczniów oraz sugerować drogi rozwiązania danego zagadnienia. W ten sposób wiadomości
zostają uzupełnione i niejednokrotnie poszerzone.