“Consilium rationis bellicae” – hetman Jan Tarnowski (1558)

• Są 2 rodzaje wojny: zaczepna i obronna. Wojna zaczepna jest niegodziwa, przeciwna prawom boskim.

• Wojna to naturalny element świata – trzeba być zawsze na nią przygotowanym już w czasie pokoju.

• Państwo szczęśliwe to takie, które jest gotowe do odparcia ataku z zewnątrz

• Jasny podział obowiązków poszczególnych organów państwowych i stanów w kwestii obronności:

• Król – odpowiada za obronę państwa, określa, na jakie wojska i przedsięwzięcia pozwalają finanse państwa,

• wojsko najemne – użyteczne, ale nie może zastąpić pospolitego ruszenia;

• Jazda ciężkozbrojna musi iść w parze z lekkozbrojną, wojsko musi być dobrze uzbrojone, mieć specjalistyczne jednostki (np. do robienia szańców, zakładania obozu, gotowania), urzędników (np. hetman) itd.

• Dezerterzy powinni być bezwzględnie karani i być uważani za działających na szkodę Rzeczpospolitej.

• Żołnierze powinni zawsze otrzymywać zapłatę w terminie, tak aby nie musieli utrzymywać się z dóbr odebranych ludności cywilnej

• Podstawą działania armii jest sprawny przekaz rozkazów w dowództwie: od hetmana, przez rotmistrzów, do niższym szczeblem jednostek podległych

• Przed podjęciem walki należy dokonać dokładnego rozpoznania uzbrojenia, strategii, taktyki, celów i sposobu działania wroga (wywiad, szpiedzy)

• Należy samemu wybrać i zająć pole bitwy oraz jej czas i oczekiwać tam wroga. Ten, który przybywa na obrane przez wroga pole bitwy jest zawsze na straconej pozycji

• Dowódca ma dawać dobry przykład żołnierzom, motywować ich, utrzymywać wysokie morale wojska

• Dowódca musi umiejętnie rozporządzać siłami – nie może narażać swoich ludzi na niepotrzebne straty. Musi dbać o dobre wyżywienie i wyposażenie wojska

• Dowódca musi mieć dokładnie opracowany, szczegółowy plan działania

• Dowódca powinien korzystać z rad doświadczonych żołnierzy, ale powinien to czynić w tajemnicy

• Przemarsz wojska nie może się wiązać ze zniszczeniami plonów na polach, co zaszkodzi całej ludności. Nawet na ziemi wroga wojsko powinno tego unikać

• Należy dokładnie poznać zwyczaje i sposób walki wroga przed wydaniem bitwy

• Drogą do sukcesu jest rozbicie sił wroga na mniejsze grupy i dezorganizacja jego szyku bojowego

• Nie wolno brać jeńców w trakcie bitwy (żołnierz pilnujący jeńca jest wyłączony z aktywnej walki), dopiero po jej zakończeniu

• Dobry hetman to taki, który nad siłę i liczebność przedkłada dobrą strategię i fortel

• Wroga należy atakować gdy jest w złym położeniu, brakuje mu żywności, jest nieprzygotowany do bitwy bądź się wycofuje

• Należy nagradzać żołnierzy za szczególną waleczność

• Podział łupów wojennych powinien być sprawiedliwy

• Nie można lekceważyć wroga, nawet jeśli jego siły są mniejsze

• W obozie musi być zachowana dyscyplina – na szkodę wojska działa pijaństwo, awanturniczość, swawola i niedoświadczenie

• Mniej doświadczeni żołnierze powinni zawsze być dowodzeni przez doświadczonych, którzy będą ich uczyć

• Należy bezwzględnie karać za nieposłuszeństwo rozkazom, wzniecanie buntów, walki między żołnierzami, kolaborację z wrogiem, dezercję, gwałty na kobietach, łupienie kościołów, niszczenie barci w swoim kraju, burzenie szyku bojowego, kradzieże

• Należy karać za przejście na służbę w wojsku zagranicznym

• W Rzeczypospolitej na każdego nałożony jest obowiązek udziału w obronie ojczyzny, odpowiednio do jego możliwości finansowych. Autor sugeruje, że obowiązkiem obrony lub pomocy przy niej powinna być objęta nie tylko szlachta, ale i duchowieństwo oraz mieszczanie

• Dla dobrej obrony konieczne są obwarowane twierdze przy granicach

• Ludzie wszystkich stanów powinni płacić podatki na utrzymanie wojska, zależnie od swojej majętności

• Należy zaprzestać płacenia danin do Watykanu (annatów), ponieważ pieniądze te nie są przeznaczane na obronę państw chrześcijańskich, ale na osobiste wydatki dworu papieskiego. Fundusze te powinny być przekazane na obronę Rzeczypospolitej