15. Problematyka fikcji literackiej: pojęcie fikcyjności, typy fikcji literackiej
Markiewicz:
Fikcja - świat wytworzony przez autora, w pełni autonomiczny. Najłatwiej
zaobserwować ją w prozie. Rozpatruje się ją na poziomie kreacji podmiotu lirycznego w
poezji. Fikcja literacka nie do wszystkich komunikatów językowych daje się odnieść,
np. do reportażu, biografistyki, pamiętnikarstwa, poematów dydaktycznych,
opisowych, ars poetica.
. FIKCJA W UJĘCIU MARKIEWICZA
Łac. fictio - tworzenie, kształtowanie; od fingo: kształtować, tworzyć, przedstawiać, budować, układać, porządkować, zmyślać; w antycznej retoryce = użycie w dowodzeniu przykładu lub założenia nierzeczywistego; w literaturze fikcja = zmyślenie; źródła użycia terminu:
retoryka - użycie w dowodzeniu przygotowania
iuris prudentia – użycie stanu nieistniejącego za istniejący
Hans Vainhinger (p.XXw.) do fikcji zaliczyła, nie tylko świadomie przyjęte fałszywe założenia, hipostazy, typy idealne i pojęcia matematyczne, ale także wszystkie prawa i pojęcia naukowe
Kleiner - fikcja {2 różne poglądy w różnych sprawach)
- to, co jest różne od tego, co dane w doświadczeniu
-przeciwieństwo rzeczywistości empirycznej
Konstanty Troczyński (1928)- jako pierwszy wyeksponował dzieło, uznał jednak za :' zbędne definiowanie terminu, uważając jego znaczenie za oczywiste
Słownik terminów literackich Timofieiewa i Wiengrowa: fikcja jest to' wszystko co zostało stworzone przez wyobraźnię pisarza; wyobraźnia - podstawa nie tylko twórczości artystyczne, ale i naukowej
Na Zachodzie termin ten nie ma większego zastosowania: proza fabularna w przeciwstawieniu do poezji i prozy naukowej; funkcje teoretyczna nadali mu
dopiero niedawno przedstawiciele semantycznego kierunku w badaniach
literackich, a także Wellek. traktujący fikcje jako podstawowy wyznacznik
„literackości"
Goraiasz: „tragedia jest oszukaństwem, ale oszukaństwem takim, w którym
oszukujący jest uczciwszy od nieoszukującego, a oszukany mędrszy od nie
oszukanego"; w tym ujęciu mimesis - złuda, „udawanie" rzeczywistości, a nie
odtworzenie rzeczywistości przez fikcją
Poetyka Arystotelesa: literatura pełni funkcje poznawcze jakby pośrednie między
historią a filozofią; przedstawia, jak historia, postacie i wydarzenia jednostkowe,
ale - jak filozofia - stwarza uogólnienia; to, co jednostkowe jest fikcyjne; to, co
ogólne - zgodne z ogólna wiedzą o rzeczywistości
Alexius Meinong: fikcja - przeżycia pośrednie między przedstawieniami a sądami,
pozbawione mementu przekonania, a występujące np. przy kształtowaniu
świadomie fałszywych założeń, w marzeniach, grze aktorskiej itp.
I. A. Richards - zdania w utworze literackim nie są w ogóle zdaniami w sensie
logicznym lub są to zdania fałszywe (2 sprzeczne stanowiska)
Nowsi semantycy wyróżniają:
-zdania sprawozdawcze o przedmiotach rzeczywistych
- zdania fikcjonalne o przedmiotach nie istniejących
- zdania ogólne (refleksje, komentarze)
Ingarden umieścił quasi - sądy (tj. zdania na pozór twierdzące) dzieła literackiego pośrodku między „czystym zdaniem orzekającym" (supozycją) i sądem
Jerzy Pelc: podział dychotomiczny na zdania prawdziwe i fałszywe; uwydatnia przy tym konieczność rozróżnienia między wartością logiczna zdań a ich charakterem asertywnym (tj. przysługiwaniem im albo nieprzysługiwaniem asercji)
H. Markiewicz: fikcja literacka – rzeczywistość przedstawiona, wyznaczona przez zdania, które z domniemanej perspektywy autora nie są zdaniami prawdziwymi bądź mocno uzasadnionymi hipotezami, a zarazem pozwalają rozpoznać swą nieasertoryczność (tzn. nie są w ogóle sądami, wyrazem przekonań autora): nie mogą być więc traktowane jako sądy fałszywe bądź nieuzasadnione hipotezy
Asertoryczność- własność sądów przekazywanych z przekonaniem: jestem pewien, że: przekonanie, przeświadczenie, które towarzyszy sądom, ale nie równa się prawdziwość, szczerość: autor pretenduje do tego, by jego wypowiedź była traktowana jako wyraz postawy przekonaniowej
Markiewicz oddzielnie rozpatruje utwory narracyjne i liryczne: dramat postanawia traktować jako swoisty zapis utworu narracyjnego.
W tekście literackim wyróżnia następujące typy zdań:
Prawdziwość ich nie ulega wątpliwości
Wysoce prawdopodobne zdania
Zdania niepozbawione prawdopodobieństwa ale nieuzasadnione lepiej niż ich negacja
Zdania znacznie mniej prawdopodobne niż ich negacja
Zdania o fałszywości ustalonej, pozornie prawdopodobne
Zdania o fałszywości ustalonej, pozornie nieprawdopodobne
Zdanie, w których fałszywość wynika z praw nauk empirycznych
Zdania zawierające nieprzekładalne wyrażenia przenośne
Zdania, w których prawdziwość jest wyłączona ze względu na występowanie w nich postaci nieistniejących- fikcyjnych
Zdania te różnią się stopniem prawdopodobieństwa- gradacja aż do zdań ewidentnie fałszywych. Czynniki oceny prawdziwości tych zdań:
-Źródła historyczne
-wiedza empiryczna
Zdania 3-9 tworzą fikcję literacką w obrębie tekstu uznawanego za „literacki”. Jeśli w utworach zdania1,2 a sporadycznie 3,4- ich asertoryczność nie budzi wątpliwości, np. tekst naukowy-odmiana niefikcyjna.
Typy postaci/ przedmiotów fikcyjnych:
Analogiczne - postaci o istotnych cechach i funkcjach podobnych do cech jakiś postaci rzeczywistych
Fantastyczne – niektóre cechy i funkcje wskazujące ich rodzajową odmienność od postaci rzeczywistych
W jednym tekście mogą być wystąpić oba typy postaci.
Typy wypowiedzi postaci w utworze:
Postacie rzeczywiste wprowadzone do utworu zdania autentyczne, o niepewnej autentyczności lub zmyślone
Postacie fikcyjne wypowiedzi zawsze zmyślone, ale co do treści mogą być prawdziwe, fałszywe lub odnosić się do postaci fikcyjnych.
Kwestia fikcji w liryce
Liryka bezpośrednia, gdzie „ja” liryczne nie zostało wprawdzie określone żadną nazwą, ale też nie została zaznaczona jego odrębność w stosunku do autora. W romantyzmie traktowano takie utwory jako asertoryczne; potem zwracano uwagę na fikcyjność „ja”.
W liryce osobistej asertoryczność nigdy nie jest wyłączona, ale zawsze jest osłabiona, tzn. założeniem jest „szczerość” tylko przybliżona choćby ze względu na stosowanie pewnych konwencji lir., nazywanych dawniej fictiones liricae. Kto pisał treny, ten chciał okazać swój żal po zmarłym(choć czasem udawał ów żal), nie sugerując wszakże, że utwór stanowi jakiś protokolarny zapis jego przeżyć czy rozmyślań..
Asertoryczność była i jest silniejsza w liryce filozoficznej, religijnej czy patriotycznej i społecznej. Przeświadczenia zawarte w utworach nie są najczęściej sądami jednoznacznymi i uzasadnionymi; nie powód to jednak by nazwać je quasi-sądami, bo w takim razie termin ten trzeba by rozciągnąć na większość naszych wypowiedzi w życiu praktycznym
Trudniej niż w liryce stwierdzić asercję autora wobec zdań ogólnych zawartych w wypowiedziach postaci utworów narracyjnych czy dramatycznych. Można o niej wnioskować na podstawie autorytetu moralnego czy intelektualnego danej postaci lub też przez konfrontacje jej wypowiedzi z sensem ideowym całości utworu
W literaturze funkcja poznawcza jest spełniona przez zdania prawdziwe, fikcjonalne, nieasertoryczne zdania fałszywe o przedmiotach rzeczywistych. Wyznaczają one lub sugerują wyższe układy znaczeniowe(postacie, przedmioty, zdarzenia, procesy i stany, związki przyczynowe i funkcjonalne), które to pretendują do reprezentowania pewnych dziedzin świata realnego-są ich znakowymi modelami.
Rodzaje reprezentacji:
Werystyczna-sprawowana przez postaci(zdarzenia itp.) analogiczne wobec rzeczywistych
Symboliczna- sprawowana przez postaci(zdarzenia itp.) fantastyczne wobec rzeczywistych
Analogiczna-reprezentacja o silnych cechach umowności i transformacji rzeczywistości przedstawionej wobec rz. realnej
Odmiana symbolicznej-przedmioty symbolizujące spełniają warunki reprezentacji analogicznej wobec świata przedstawionego
Dzieło może reprezentować świat realny, ale też rz. nadprzyrodzoną, dotyczyć pewnych postulatów. Nie istnieje żadna jednolita reguła, określająca, jak należy rozumieć stosunek dzieł literackich do rzeczywistości obiektywnej
Fikcja-niezbędny warunek reprezentacji symbolicznej o charakterze fantastycznym, ponieważ cała fantastyka mieści się w granicach fikcji. Bez fikcji może obejść się reprezentacja analogiczna- np. pamiętnik, reportaż literacki, fikcja jednak pozwala nadać tej reprezentacji szczególną dobitność.
Głównie przez fikcję występują w literaturze treści poznawcze.
. FIKCJA W LIRYCE
W liryce jak i w pozostałych rodzajach występuje fikcja literacka, ale przejawia się ona w innych formach. Wyraża się głównie w konstrukcji podmiotu lirycznego. Jednak nie we wszystkich epokach zwracano uwagę na fikcjonalność utworów lirycznych – romantyzm szczególnie traktował ją jako bezpośrednią wypowiedź twórcy.
Fikcjonalność w utworze lirycznym wyraża się w uogólnieniu przeżyć indywidualnych, w tworzeniu typu przeżywania. Podmiot liryczny jest tym, który kształtuje i przekazuje model przeżywania – utrwalając go w języku.
Wzorzec liryczny występuje we wszelkich formach liryki. Jego postać zależy od wielu czynników.
od osobowości autora
od sytuacji historycznej i osobistej autora
od poglądów epoki, np. klasycyzm – poeci starali się aby ich osobowość zaznaczała się w stopniu minimalnym, podporządkowywali wzorzec liryczny tendencjom dydaktycznym; poeci sentymentalni dążyli zaś do nadawania wierszom ściśle osobistego charakteru
Ważnym elementem w kształtowaniu wzorca lirycznego jest norma intymności
Każda epoka dopuszcza w utworze lirycznym inny typ przeżyć i inne ich nasilenie.
Jedne gatunki dążą do zobiektywizowania w liryce emocji, w innych wyrażane uczucia mają charakter intymny.
Norma intymności – to zjawisko społeczne, uzależniona jest od przyjętych w dany okresie konwencji moralnych, obyczajowych.
Poprzez konstrukcję wzorca lirycznego poeta kształtuje społeczną kulturę przeżywania. Przy percepcji utworu lirycznego przez odbiorcę ważne jest nastawienie – od asymilacji wyrażanych w liryce treści do traktowania ich jako własnych przeżyć. Często odbiorca traktuje występujące w wierszu „ja” nie jako odpowiednik autora, lecz jako kogoś, kto wyraża intymne treści aktualnego odbiorcy, np. wpływ liryki Mickiewicza na pokolenie jego rówieśników – uogólniał kształtowanym przez siebie wzorcu lirycznym sposób odczuwania całego pokolenia. Uogólnienia takiego poeta może dokonać w następujący sposób:
podmiot liryczny jest porte parole autora
pod. lir. jest bezpośrednim odpowiednikiem autora. Fikcja jest tu utajona.
Występuje zupełne otwarcie w utworze, gdzie podmiot lir. nie jest bezpośrednim odpowiednikiem autora:
liryka maski – wyrażane w wierszu treści można przypisać autorowi, ale wypowiada je podmiot będący konkretną postacią
liryka roli – podmiot w ogóle nie da się identyfikować z twórcą
FIKCJA W DZIELE EPICKIM
Markiewicz
Rzeczywistość przedstawiona wyznaczona przez zdania, które z domniemanej perspektywy autora nie są sądami prawdziwymi ani hipotezami mocno uzasadnionymi, a zarazem pozwalają rozpoznać swą nieasertoryczność(nie są w ogóle sądami autora), nie mogą być traktowane jako sądy fałszywe lub nieuzasadnione hipotezy
Fikcja-odwzorowanie: budowanie pewnego modelu rzeczywistości subiektywnej autora: byt przedstawiony przez język ma wartość poznawczą
Ingarden
Słowo- intencjonalne stany rzeczy
Quasi-sądy –nie odnosi się do rzeczywistości pozaliterackiej: nie orzeka się tez o ich prawdziwości lub fałszywości, bo mówią o rzeczywistości intencjonalnej: są intencjonalnymi odpowiednikami stanów rzeczy
Typologia fikcji
Markiewicz-ze względu na konstr. świata przedstawionego:
werystyczna- możliwie wierne przedstawienie poj. Przedmiotu np. powieść eksperymentalna
realistyczna – przedst. relacji między przedmiotami, wrażenie pełni świata
baśniowa- oparta na przedstawieniu relacji między przedmiotami, ale uproszczone: w uporządkowany świat wchodzi chwilowy element cudowności
kreacyjna – rezultat kszt. świata jako wewnętrznie niespójnego, gdzie mieszają się zasady znane z empirii i takie, które niezrozumiałe
Głowiński—stosunek narrator świat przedstawiony, konstr świata przedst.:
mityczna- nadawca = odbiorca, np. powieść z tezą
paraboliczna – dwupiętrowość konstr, drugi sens
mimetyczna – realizm, konstr. przyczynowo-skutkowa, neutralny stosunek narrator świat
groteskowa –ironiczna stosunek narratora do świata; iluzja = f. kreacyjna