Komunikacja

• możliwa, gdy człowiek będzie posiadał trzy kompetencje (językowa, komunikacyjna, kulturowa) oraz sprawności.

• Kompetencje - wiedza, która nie może pojawić się w umyśle bez określenia pewnych sprawności

• sprawności, to umiejętności, które nie pojawią się bez wcześniejszego nabycia kompetencji

1. Kompetencja językowa

• to wiedza tkwiąca w umyśle człowieka (bez jego świadomości), na temat budowania sensownych i gramatycznie poprawnych zdań

• to znajomość systemu językowego

• decyduje o niej zasób fonemów, który reguluje poprawność gramatyczną zdania oraz znajomość morfologicznych, morfonologicznych i reguł składniowych.

1. Kompetencja komunikacyjna

• to wiedza dzięki, której potrafimy użyć języka w grupie społecznej.

• to umiejętność zachowania się językowego w różnych sytuacjach, zależnych od tego: kto mówi, co mówi i do kogo mówi.

1. Kompetencja kulturowa

• to wiedza na temat zjawisk rzeczywistości, interpretacja tychże zjawisk. Wiedza ta powstaje przy udziale języka.

Nabywanie kompetencji

Zależy od:

• sprawności biologicznej (percepcja słuchowa, mobilny mózg, wydolna pamięć i inne)

• sprawności systemowej - budowa poprawnych zdań gramatycznych;

• sprawności komunikacyjnej - umiejętność posługiwania się językiem w różnych sytuacjach społecznych).

Składowe komunikacji

• Język

• Mowa

• Tekst słowny

MOWA

• Mowa - ...układ symboli reprezentujących zjawiska otaczające nas lub dziejące się w nas samych.

• służy do przekazywania informacji o symbolach

• operuje symbolami,

• symbol - znak, który nie reprezentuje tylko siebie, ale wyraża coś innego, co mu zostało przypisane w wyniku umowy

Dwa aspekty mowy:

• Indywidualny - nadawanie i odbiór tekstu (treść)

• Społeczny

Język a mowa

Język –system znaków dźwiękowych (mownych) (społeczny i naturalny) i reguł łączenia tych znaków (wyznaczają sposób posługiwania się)

• system – struktura wyznaczająca relacje między znakami językowymi

• twór społeczny – wspólny społecznościom, ważny element kultury, przyswajany w procesie socjalizacji

• naturalny – stanowi biologiczną właściwość gatunku ludzkiego

Kompetencja językowa – zdolność ludzi do posługiwania się językiem.

Mowa – konkretne akty używania znaków językowych przez człowieka.

Realizacja językowa – akty mówienia.

Język to dwuklasowy system (wyrazy + reguły), "wytwór" społeczny i abstrakcyjny

Język jako kod dwuklasowy

Kod – wszelki system znaków służących komunikowaniu się.

Kody naturalne – są wyposażeniem biologicznym różnych gatunków zwierzęcych, odkrywane poprzez badanie zachowania.

Kody sztuczne – twór człowieka, służy do komunikacji międzyludzkiej i komunikacji człowieka z nieożywionymi systemami przetwarzania informacji (jedno- i dwuklasowe).

Znak – przedmiot lub zjawisko, które wskazuje, zastępuje, odnosi się czyli oznacza inny przedmiot lub zjawisko, stan rzeczy konkretny lub abstrakcyjny.

Kod jednoklasowy – zbiór znaków jako materialnych przedmiotów i odpowiadającym im znaczeń (znaki drogowe); relacja odniesienia: znaki materialne – ich semantyka (fonetyka – znaki dźwiękowe).

Kod dwuklasowy – kod zdolny do produkowania – w nieskończonej liczbie – nowych jakościowo znaków poprzez składnię operującą na fonetyce i semantyce.

Składowe języka

• Zdanie wypowiedzenie służące do zakomunikowania jakiejś treści (zawiera orzeczenie).

• Fraza grupa wyrazów charakteryzująca się pewną spójnością formalną i znaczeniową

• Wyraz słowo, najmniejsza względnie samodzielna, znacząca jednostka językowa służąca porozumieniu

• Morfem to najmniejsza grupa fonemów, która niesie ze sobą określone znaczenie, której nie można więc podzielić na mniejsze jednostki znaczeniowe

• Fonem – najmniejsza jednostka mowy rozróżnialna dla użytkowników danego języka (sama w sobie nie ma znaczenia)

• Na świecie istnieje ok. 8000 języków

• Ale tylko 70 fonemów

• Język angielski ma ok. 44 fonemów, niemiecki 40, włoski 30

• Język polki 30 - 38 fonemów spółgłoskowych + 6 fonemów samogłoskowych

• Narodziny – noworodek reaguje na wszystkie 70 fonemów

• 7 mies dzieci mogą uczyć się ogólnej struktury języka w formie ABA (ga ti ga) lub ABB (ga ti ti) (ciekawość + reakcja na światło)

Nauka czasowników

• Dzieci uczą się najpierw wyjątków, potem zasad, a na końcu znają zasadę i wyjątki

• Kiedy mówimy nie posługujemy się żadnymi regułami – mózgi wyłapują reguły

• Nasz mózg jest nastawiony na poznawanie ogólnych prawidłowości:

• – przetwarzamy przykłady i na podstawie tych przykładów tworzymy zasady!

Zasada

• Opowiadamy historyjkę o krasnoludkach, które migrulą

• Następnego dnia mówią „Wczoraj tak pięknie migruliłyśmy” a nie migruliły

• Znana jest zasada a nie wyraz

Dużo umiemy mało wiemy

Język: dużo umiemy – mało wiemy

Bieganie: dużo umiemy – mało wiemy

Dzieci potrzebują dużo przykładów – reguły wymyślą wtedy same

UWAGA Szybciej rozróżnimy litery wielkie i małe gdy przed literą pojawi się sygnał dźwiękowy (stan gotowości)

TRZY SKŁADNIKI MODELU KOMPETENCJI JĘZYKOWEJ

1. syntaktyczny – obejmujący reguły frazowe wraz z leksykonem

– wiedza na temat wyrazów danego języka dotyczy

• semantyki (znaczenie danego wyrazu)

• syntaktyki (część mowy, funkcja w zdaniu)

• fonologii (postać fonetyczna wyrazu)

• ortografii

• relacji danego wyrazu wobec innych wyrazów

1. fonologiczny – odpowiedzialny za formę fonetyczną zdania

2. semantyczny – odpowiedzialny za formę logiczną zdania

Funkcje języka

1. Dwie funkcje:

   • reprezentatywna, opisowa

   • komunikacyjna, socjalna (Lyons – „komunikatywny” – znaczący dla nadawcy

2. Trzy funkcje (Bühler):

• symboliczna – reprezentacja rzeczy oznaczanej

• ekspresywna – symptom stanu nadawcy

• apelu – sygnał wywołujący reakcję odbiorcy

Części mowy i części zdania

FLEKSJA:

Odmienne: CZASOWNIK, RZECZOWNIK, PRZYMIOTNIK, LICZEBNIK, ZAIMKI

Nieodmienne: PRZYSŁÓWEK, PRZYIMEK, SPÓJNIK, WYKORZYKNIK, PARTYKUŁA

SKŁADNIA:

• ZDANIE to wypowiedzenie, w którym występuje osobowa forma czasownika.

• RÓWNOWAŻNIK ZDANIA to wypowiedzenie, które nie zawiera osobowej formy czasownika (może być użyta nieosobowa forma czasownika lub imiesłów).

PODMIOT, ORZECZENIE, DOPEŁNIENIE, OKOLICZNIK, PRZYDAWKA

Czynności nadawania i odbioru mowy

Mowa jest dźwiękowym porozumiewaniem się ludzi. Proces jednolity, ale można wyodrębnić:

• czynności nadawania mowy,

• czynności odbioru mowy

• wytwór mówienia i rozumienia, czyli tekst (L. Karczmarek)

Porozumiewanie się ludzi jest możliwe dzięki znajomości języka ( kodu), który jest systemem wyrazów i reguł gramatycznych ( Styczek I)

( Mówienie

• m ó w i e n i e - to budowanie tekstu słownego w postaci fonicznej, zgodnie z zasadami danego języka.

• tzw. substancjalizacja myśli.

• Dwa elementy:

• cerebracja (czyli budowanie wypowiedzi w myśli),

• ruch narządów mowy )

Nadawanie i odbiór mowy c.d.

• Mówienie ( nadawanie) i rozumienie ( odbiór) warunkowane są:

• pracą mózgu,

• narządów mownych ( oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych),

• narządu słuchu i jego właściwości warunkujących słyszenie,

• rozumienie,

• autokontrolę słuchową ( w percepcji słuchowej pomocniczą rolę odgrywa wzrok, umożliwiający obserwację ruchów ust mówiącej osoby- odczytywanie z ust).

• Mowa uzależniona jest od myślenia, które jest podstawą jej kształtowania.

• proces myślenia - dużą rolę odgrywają informacje zmysłowe, odbierane przez wyspecjalizowane analizatory.

ZWIĄZEK MIĘDZY JĘZYKIEM I MYŚLENIEM

STANOWISKA

1. Rozwój językowy przebiega niezależnie od rozwoju poznawczego (myśl jest wolna) – teoria Noama Chomsky’ego.

2. Utożsamienie myślenia z językiem, mową, reakcją werbalną podmiotu (skrajny behawioryzm).

3. Hipoteza relatywizmu językowego – teoria Edwarda Sapira i Benjamina Whorfa (język wpływa na myślenie).

• Nadawanie mowy ( mówienie) jest zespołem czynności polegających na przekształcaniu spostrzeżeń, wyobrażeń, procesów myślowych w odpowiednie symbole dźwiękowe

• o d b i ó r (rozumienie) - odczytanie tekstu słownego poprzez dekodowanie gramatycznej struktury języka

Komunikowanie się (J. Stewart, 2003)

• Akcja - nie uwzględnia sprzężenia zwrotnego będącego reakcją odbiorcy na nasze komunikaty

• Interakcja - „proces wpływu wzajemnego” - komunikowanie się z drugą osobą ukierunkowane jest na zaangażowanie jej w dialog

• Relacja jest procesem, który ma duży wpływ na kształtowanie się naszej tożsamości

Mózg a mowa

• u większości osób dominująca dla mowy jest półkula lewa (nie wszystkie części są istotne dla procesu mowy)

• tzw. obszar mowy (czynnościowo niejednorodny) - zlokalizowany w części środkowej półkuli dominującej,

• obejmuje częściowo płat czołowy, ciemieniowy, i skroniowy.

• Uszkodzenia przednich części obszaru mowy półkuli dominującej są powodem pierwotnych trudności w mówieniu- nadawaniu, ale równocześnie wywołują wtórne zaburzenia w odbiorze.

• Uszkodzenia tylnych części obszaru mowy powodują zaburzenia w odbiorze mowy, jednocześnie zakłócając czynność nadawania ( mówienia).

Lewa półkula mózgu a mowa

• Tylna cz. z. czołowego dolnego i środkowego (Brocka) – organizacja procesów ruchowych, dynamiczny aspekt mowy

• Kora ku przodowi  od ośr. Brocka – tworzenie złożonych tekstów

• Okolica przedczołowa – kompleksowe aspekty mowy, rozumienie jej treści, wpływ mowy wewn. I zewnętrznej na zachowanie

• Dodatkowa okolica ruchowa – stymulacja – zatrzymanie mowy

• Okolica z. skroniowego górnego (Wernickego) – słuch fonematyczny – analiza i synteza mowy

• Okolice otaczające ośr. Wernickego – ośr. słuchowo-mnestyczny - przekazywanie śladów pamięciowych

• Boczna, dolna cz. z. zaśrodkowego – formowanie zgłosek, czucie ułożenia narządów mowy

• Okolica styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego – kształtowanie pojęć, ośr. mowy pisanej

• Zakręt nadbrzeżny i kątowy – ośrodek gnozji wzrokowej symboli słownych

• Tylna cz. z. czołowego środkowego – ośr. ruchowy pisania.

Prawa półkula mózgu a mowa

• Zapewnia właściwy wyraz emocjonalny przekazywanej treści (aprozodia – mowa monotonna bez akcentów i intonacji )

• Różnicowanie i prawidłowa interpretacja treści słownej (rozumienie morału, metafor, dowcipu)

Struktury podkorowe a mowa

• Układ limbiczny – niejęzykowe formy porozumiewania się (gesty, mimika, intonacja, brzmienie głosu, dobór słów, styl wypowiedzi)

• Wzgórze –ośrodek integracyjny obszarów mowy – uwaga, perseweracja.

• Śródmózgowiowy obszar emocjonalnej intonacji

• Ośrodek w rdzeniu przedłużonym – najniższy poziom kontroli emocjonalnej intonacji

Rozwój mowy

• Proces rozwoju mowy przebiega etapami i trwa kilka lat.

• Mówienie jest sprawnością, która kształtuje się wolniej i z większym trudem niż inne sprawności motoryczne (dojrzewanie aparatu mowy).

• U wszystkich dzieci rozwój mowy przebiega według tych samych prawideł.

• Zdrowe, normalnie słyszące i normalnie rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych 5 – 6 lat.

• Zrozumienie zawsze o krok wyprzedza mówienie.

Etapy rozwoju mowy

1. etap przygotowawczy

2. okres melodii (0-1),

3. okres wyrazu (1-2),

4. okres zdania (2-3),

5. okres swoistej mowy dziecięcej (3-7)

1. Etap przygotowawczy

• 3 do 9 mies. życia płodowego:

• wykształcają się narządy mowne

• rozpoczyna się ich funkcjonowanie.

Narządy mowy:

• organy nadawcze, tj. organizujące informacje (obszary myślowe), produkujące substancję (ośrodki i drogi nerwowe, nasada, krtań, płuca), kontrolujące (słuch, wzrok, drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i czuciowe),

• organy odbiorcze (słuch, wzrok, drogi oraz centralne ośrodki słuchowe i wzrokowe, obszary myślowe).

• Pierwszymi zjawiskami, które płód odbiera i rejestruje w swej pamięci, są zjawiska rytmiczne: dzięki zmysłowi równowagi czteromiesięczny płód odczuwa rytm kolebania w czasie chodu matki, a siedmiomiesięczny bicie serca matki – już słuchowo.

• Równocześnie mniej więcej od ok. 5 m.ż płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne (reakcje płodu - przyśpieszona akcja serca, ogólny niepokój ruchowy).

• rejestracja w pamięci głosu matki

• Sześcio- siedmiomiesięczny płód ssie swój palec i „płacze”, kiedy go gubi.

• Krzyk noworodka i ssanie tuż po urodzeniu, jest kontynuacją umiejętności nabytych wcześniej

1. Okres melodii (0-1)

• Formami wokalnymi, które poprzedzają mowę właściwą (artykułowaną) są:

• krzyk,

• głużenie,

• gaworzenie,

• echolalia.

Formy awokalne: mimika, czyli ruchy wyrazowe mięśni twarzy, pantomimika, czyli ruchy wyrazowe całego ciała - gesty wykonywane głównie kończynami górnymi

• Wokalizacja – kwilenie, płacz, chrząkanie, pomrukiwania i inne fizjologiczne odgłosy

• dziecko w okresie melodii posługuje się w komunikacji:

a) krzykiem bądź płaczem, który przemienia się z symptomu w apel;

b) okrzykami naturalnymi;

c) głosami artykulacyjnymi, którym towarzyszą gesty wskazujące;

d) tworami onomatopeicznymi, które postacią dźwiękową naśladują oznaczane zjawisko.

Najczęstszy w użyciu jest drugi i trzeci środek komunikowania się.

• 2-3 pierwsze tygodnie życia krzyk niemowlęcia nie jest jeszcze – w naszym odbiorze zróżnicowany.

• 2 i 5 tydz. – różnicowanie (matka uczy się po rodzaju krzyku różnicować jego przyczyny, poznaje czy dziecko jest głodne, czy boli je coś, swędzi, mokro mu czy zimno).

• Dziecko kojarzy krzyk z reakcją matki - pierwsza forma wokalnego komunikowania się dziecka ze światem dorosłych.

• ok. 3 tygodnia życia pojawia się „uśmiech społeczny”.

2 – 3 miesiąca, - GŁUŻENIE (GUGANIE) samorzutne, bez wpływu otoczenia, wydawanie dźwięków

• towarzyszą mu ruchy całego ciała, a zwłaszcza nóg i rąk oraz organów mownych – naturalne przygotowanie fizyczne do przyszłego działania: ruchy nóg do chodzenia, rąk do pracy, organów mownych do mówienia.

• początkowo niewyraźnie, później można wyróżnić samogłoski, potem spółgłoski zwykłe i szczególne, jak wargowe wibracyjne, wreszcie różnego rodzaju sylaby i grupy spółgłoskowe i głoskowe oraz dłuższe lub krótsze logatomy (gli, tli, kli, gla, bli, ebw...)

• głużą wszystkie dzieci, także głuche od urodzenia.

• głużenie stopniowo zanika, u dzieci głuchych w osiemnastym miesiącu życia

GAWAORZENIE (ok. 6 m.ż.) zamierzone, świadome powtarzanie dźwięków.

• Naśladowanie dźwięków dzięki:

• zaostrzeniu spostrzegawczości,

• zwiększeniu uwagi,

• zwiększeniu pamięci,

• rozwojowi aparatu artykulacyjnego.

• sylaby (np.: ma - ma, la - la, ba - ba , ta - ta), z których budujemy wyrazy

Funkcje głużenia i gaworzenia:

1. głużenie odruch bezwarunkowy, samorzutne, usprawnianie fizyczne organów mownych

2. gaworzenie – odruch warunowy - świadome powtarzanie dźwięków - jest treningiem słuchu, konkretnie słuchu mownego, nazywanego też słuchem fonematycznym.

Okres melodii cd

• ok 9 m.ż. faza tzw. echolalii,

• powtarzanie własnych i zasłyszanych słów

• powtarzanie tych samych sekwencji werbalnych, konfrontowanie ich z mową otoczenia i korygowanie – prowadzi do ich utrwalenia, zautomatyzowania.

• Pierwsze słowa powtarzane ze zrozumieniem składają się na ogół z wypracowanych w fazie gaworzenia i echolalii sylab: mama, tata, da

1. Okres wyrazu (sygnału jednoklasowego)

• 1-2 r.ż.:

• wzrost sprawności motorycznej (lokomocyjnej, manipulacyjnej)

• poszerzenie kręgu doświadczeń - określanie i nazywanie tego co otacza dziecko

• mowa staje się dla dziecka - w coraz większym stopniu – narzędziem myślenia, badania, dociekania świata

• Przyswajanie nowych skojarzeń rzeczowo – językowych możliwe jest dzięki ciągłej konfrontacji z mową otoczenia i korygowaniu przez rodziców i rodzeństwo.

• 14-15 a 18-20 m.ż. - przyswojenie jednowyrazowych wypowiedzi następuje

• w wieku 18 miesięcy - słownik liczący około 50 słów (umie powiedzieć), oraz około 100 słów (które rozumie).

• zjawisko - eksplozja nazywania -etykietowanie wszystkiego, co znajduje się w zasięgu

• dziecko wymawia wszystkie samogłoski (poza nosowymi)

• wymawia spółgłoski:

• dwuwargowe twarde i miękkie,

• wargowo – zębowe twarde i miękkie,

• przedniojęzykowo – zębowe t, d, n,

• środkowojęzykowe ś, ź, ć, dź, k, g, n,

• tylnojęzykowe k, g, h.

• upraszcza grupy spółgłoskowe

• wymawia pierwsze sylaby lub końcówki wyrazu. Np.: nie - ne, daj - da, miś - mi, już - uś, ciocia - tota, zimno - timno

1. Okres zdania (2-3 r.ż.)

Doskonalenie mowy:

• wyłaniają się poszczególne kategorie gramatyczne,

• wzbogacanie słownika.

• narządy mowy nie są jeszcze dostatecznie sprawne

• mowa jest już zrozumiała dla najbliższego otoczenia

• Dziecko powinno wymawiać:

• wszystkie samogłoski ustne i nosowe,

• pojawiają się w tym okresie spółgłoski s, z, c, dz.

• Dziecko zaczyna mówić zdaniami 2 – 3 wyrazowymi:

• zdania oznajmujące,

• rozkazujące,

• pytające,

• wykrzyknikowe

• Dziecko najczęściej używa rzeczowników – nazw konkretnych przedmiotów.

• Czasowniki jako nazwy czynności używa w formie bezokolicznika, lecz w niedługim czasie pojawiają się w czasie teraźniejszym, przyszłym i przeszłym w formie strony czynnej, biernej i zwrotnej jednak nie zawsze poprawnie.

• Dwulatki używają kilkunastu przymiotników i pojawiają się spójniki.

Artykulacja nie jest jeszcze prawidłowa, a głoski, których wymowa sprawia trudności są zastępowane łatwiejszymi wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych

• Dziecko w tym okresie powinno już wypowiadać głoski:

- wargowe: p, b, m oraz zmiękczone: pi, bi, mi,

- wargowo – zębowe: f, w, fi, wi,

- środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź ,ń ki, gi,

- tylnojęzykowe: k, g, ch,

- przedniojęzykowo – zębowe: t, d, n,

- przedniojęzykowo – dziąsłowe: l.

Pod koniec tego okresu mogą się już pojawić głoski s, z, c, a także sz, ż, cz, dż.

• przełomowy w rozwoju mowy, ponieważ dziecko przyswaja sobie podstawy systemu leksykalnego, fonetycznego i morfologicznego języka, jakim mówią osoby z otoczenia dziecka.

• Doskonalenie w kolejnych latach dotyczy:

• zwiększenia zasobu słownictwa,

• umiejętności stosowania odpowiednich form gramatycznych,

• lepszego odtwarzania brzmienia wyrazów.

1. Okres swoistej mowy dziecięcej (3-7r.ż.)

• kończy się wraz z opanowaniem przez dziecko poprawnej wymowy,

• okres urokliwych rozmów pełnych uproszczeń, przestawień niespodziewanych połączeń,

• dzieci tworzą całkiem nowe wyrazy (bajka o powolutkach), czasem charakterystyczne tylko dla danego dziecka- tzw. neologizmy.

• pod koniec 4 roku życia pojawia się głoska r (zastępowana dotąd przez j lub l)

• ok. 4-5 roku życia pojawiają się głoski sz, ż, cz, dż choć mogą być jeszcze wymawiane jak s, z, c, dz.

• czasem dziecko używa ich w nadmiarze, np.: gdy opanuje ż i cz, mówi żupa (zupa). Nazywa się to hiperpoprawnością.

• Zdania budowane przez czterolatka są coraz bardziej złożone, podobnie jak jego myśli i zabawy.

• Nadal popełnia on błędy gramatyczne, lecz są to w gruncie rzeczy „inteligentne błędy’, świadczące o tym, że częściowo przyswoił sobie zasady rządzące ojczystym językiem i potrafi je stosować.

• Zdanie typu „Oko mnie boliło” zrozumienie zasad tworzenia czasu przeszłego (czasownik występujący z rzeczownikiem rodzaju nijakiego otrzymuje końcówkę –„ło”) lecz zostawienie tematu czasu teraźniejszego.

• ok. 5 r.ż. dziecko będzie mówiło niemal tak dobrze jak człowiek dorosły.

• Zasób słownictwa będzie się powiększał przez całe życie.

• rośnie liczba pytań stawianych przez dzieci, (ponad 40 dziennie)

• Wymowa ukształca się ostatecznie pod koniec tego okresu

1. Dojrzałość szkolna- Okres nauki szkolnej

• wprowadza w zakresie mowy pewne ograniczenia, min ograniczenie swobody wypowiedzi (dotychczas dziecko wypowiadało się w sposób spontaniczny, teraz musi wykonywać polecenia nauczyciela.

• Dziecko posługujące się gwarą musi nauczyć się języka literackiego.

• Często dopiero w szkole zauważane są nieprawidłowości w wypowiedziach.

• Pojawia się dużo fantazji, dzieci zaczynają kłamać. Następuje zjawisko konfabulacji ( fantazjowanie dzieci ).

Rozwój poznawczy a rozwój mowy (J. Piaget)

koncepcja J. Piageta łączy rozwój mowy i myślenia.

pierwotne i bardziej ogólne są prawa rozwoju procesów poznawczych, którym podlega rozwój mowy.

Cztery kolejne stadia rozwoju poznawczego:

• STADIUM 1 OKRES SENSOMOTORYCZNY (0-2 r. życia),

• STADIUM 2 MYŚLENIE PRZEDOPERACYJNE (2-7 r. życia).

• STADIUM 3 OPERACJE KONKRETNE (7-11 r. życia).

• STADIUM 4 OPERACJE FORMALNE (11 lat i więcej).

STADIUM 1 OKRES SENSOMOTORYCZNY (0-2 r. życia),

• zmiany generują:

• poczucie własnej tożsamości,

• skuteczności działania,

• przyczynowości zjawisk.

Duże znaczenie ma tu początek myślenia przyczynowego.

STADIUM 2 MYŚLENIE PRZEDOPERACYJNE (2-7 r. życia).

• rozwój zdolności wewnętrznego przedstawiania świata zewnętrznego za pomocą symboli reprezentujących przedmioty.

• Na rozwój poznawczy oddziałują ograniczenia:

• rozumowanie transdukcyjnego (rozumowanie przez podobieństwo)

• EGOCENTRYZM (niemożności wyobrażenia sobie świata z perspektywy innej niż własna).

STADIUM 3 OPERACJE KONKRETNE (7-11 r. życia)

• rozwój systemu poznawczego, który organizuje zdarzenia zachodzące w świecie zewnętrznym, za pomocą struktur logiczno-matematycznych.

• rozumowanie i wnioskowanie są nadal uzależnione od danych wzrokowych, konkretnych przedmiotów i istniejącego pola percepcyjnego.

STADIUM 4 OPERACJE FORMALNE (11 lat i więcej)

• rozumowanie może się opierać wyłącznie na opisach słownych,

• zrozumienie przez dziecko świata fizycznego i logiki pozwala mu na operowanie ojęciami negacji, odwrotności i innymi przekształceniami.

Funkcjonalno - pragmatyczna koncepcja Hollidaya (1975 )

• rozwój werbalny dziecka przebiega w trzech fazach

Faza I polega na opanowaniu podstawowych funkcji:

- instrumentalną (chcę ),

- regulacyjną ( rób, co ci każę ),

- interakcyjną ( ty i ja, mnie i tobie ),

- osobistą ( to ja ),

- heurystyczną ( powiedz mi, dlaczego ),

- imaginacyjną ( wyobraźmy sobie, że ),

- informacyjną ( mam ci coś do powiedzenia ).

• Faza II przypada na drugie półrocze drugiego roku życia dziecka. Sygnałem tej fazy jest pojawienie się dialogu.

Pojawiają się tu funkcje:

• pragmatyczna

• matetyczna, która polega na uczeniu się i jest prawdopodobnie syntezą funkcji osobistej i heurystycznej,

• W fazie III dziecko:

• zna wiele sposobów używania języka,

• opanowuje reguły gramatyczne,

• rozwój funkcji imaginacyjnej (używanie języka do zabaw ),

• funkcji informacyjnej (traktowanie języka jako środka do przekazywania informacji)

Zaburzenia rozwoju mowy

Zaburzona może być smowa czynna (mówienie), jak (lub) i mowa bierna (rozumienie).

• Uszkodzenia struktury języka są różne w zależności od rodzaju zaburzenia i różnie się manifestują (przejawiają).

Dotyczą głównie:

• ubogiego słownika czynnego i biernego (mały zasób słów wypowiadanych lub ( i) rozumianych)

• zaburzonej struktury dramatycznej wypowiedzi (brak stosowania form gramatycznych lub nie w pełni opanowana reguła gramatyczna)

1. Zaburzenia mowy u dzieci przejawiają się w różny sposób i mają różny stopień nasilenia

2. Wadliwa wypowiedź jest:

• słabo słyszalna,

• mało zrozumiała,

• nieprzyjemna w odbiorze (chropowata, zbyt wysoka, zbyt niska),

• zawierająca zniekształcone dźwięki,

• zaburzonym rytmie i tempie mowy,

• niepoprawna gramatycznie,

• nieuwzględniająca opozycji fonologicznych,

• nieodpowiednia do wieku, płci, inteligencji.

I. Styczek wyróżnia zaburzenia pochodzenia: (egzo i endogenne)

1. egzogennego (zewnątrzpochodne, środowiskowe, wywołane przez czynniki społeczne),

2. endogenne (wewnątrzpochodne, wywołane przez czynniki biologiczne).

Zaburzenia egzogenne

• nie stwierdza się defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych, które można by uznać za ich przyczynę.

• Podłożem zaburzeń są ujemne wpływy środowiska:

- nieprawidłowe wzorce językowe, postawy,

- niewłaściwa atmosfera lub styl wychowawczy. 

Zaburzenia mowy pochodzenia endogennego za: I. Styczek

• dysglosję - zniekształcanie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy bądź obniżenia słyszalności;

• afazję - częściową lub całkowitą utratę znajomości języka bądź jego rozumienia na skutek uszkodzenia struktur korowych;

• dyslalię - rozumianą jako opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, wynikające z uszkodzenia struktur korowych lub wolniejszego wykształcania się funkcji pewnych struktur mózgowych;

• dysartrię - polegającą na zniekształcaniu dźwięków mowy lub niemożności ich wytwarzania w wyniku uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne;

• oligofazję; dyslogię - wynikające z niedokształcenia mowy na skutek upośledzenia umysłowego;

• jąkanie - zaburzenia płynności mowy, przejawiające się skurczami mięśni artykulacyjnych, fonacyjnych, oddechowych. Przyczyny nie są znane. Zalicza się je do nerwic mowy.

• logoneurozy - (nerwice mowy: mutyzm; afonia), polegające na zaburzeniach tempa mowy, modulacji, siły czy wysokości głosu, charakterystyczne u osób cierpiących na nerwice;

• schizofazję - mowę osób, u których występują zaburzenia myślenia wynikające z zaburzeń psychicznych;

• dysfemię - wady mowy występujące u osób z zaburzeniami sfery emocjonalnej;

• dysfazję - wady mowy wywołane zaburzeniami osobowości.

Opóźniony rozwój mowy

• występuje wtedy, gdy słownik dziecka zarówno czynny, jak i bierny, znajduje się poniżej normy przewidzianej dla danego wieku.

• Objawy wskazujące na występowanie opóźnionego rozwoju mowy to:

• późniejsze gaworzenie,

• późniejsze wymawianie pierwszych słów i trudności w ich wypowiadaniu,

• ubóstwo słownika czynnego i biernego,

• późniejsze pojawianie się zdań.

Przejawy opóźnionego rozwoju mowy:

• ograniczenie zasobu dźwięków (wynikające z substytucji) przejawiające się w następujący sposób: 

• większość głosek zastępowana jest przez t oraz a;

• samogłoski e oraz o są zastępowane przez a (Ela - Ala, Ola - Ala);

• spółgłoski dźwięczne są zastępowane przez ich bezdźwięczne odpowiedniki (np. b - p, d - t, bułka - pułka, dom - tom);

• do 5-6 roku życia może wystąpić ograniczony zasób spółgłosek miękkich(np.ś, ź, ć, dź, ń)

• k, g mogą być zastępowane przez t, d lub opuszczane (np. kot - tot, kot - ot);

• spółgłoski dentalizowane mogą być zastępowane przez t lub d (np. sanki - tanki, zapałki - dapałki, cebula - tebula);

• ujednolicenie realizacji 3 szeregów głosek dentalizowanych poprzez realizowanie tylko jednego z nich (np. ś, ź, ć, dź: szafa - śafa, żaba - źaba, czekolada - ćekolada, dżungla - dźungla, sałata - śałata, zapałki - źapałki, cebula - ćebula, dzbanek - dźbanek);

• głoska ch może być zastępowana przez f lub k (np. chleb - kleb, chleb - fleb);

• głoska f może być zastępowana h (np. fotel - hotel)

• głoska r przez l lub j (np. ryba - lyba, ryba - jyba)·- głoska l przez j (np. lalka - jajka)

• głoska ł przez w (np. łapa - wapa)

• głoska w przez ł lub h (np. wata - łata, wata - hata)·- zdarza się też, że prawie wszystkie spółgłoski są opuszczane, a mowa opiera się na samogłoskach (np. ocean - oea)

Zniekształcanie fonetycznej budowy wyrazów polega na opuszczaniu lub przestawianiu głosek lub sylab w wyrazie

• metatezy, czyli przestawki głoskowe lub sylabowe 
  (np. krokodyl - korkodyl, ławka - wałka);

• elizje - opuszczanie głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie 
  (np. lampa - lama, lampa - lapa, kot - ot, kot - ko);

• opuszczanie sylab początkowych (np. kanapa - napa);

• zmniejszanie ilości sylab w wyrazie (np. baloniki - baloki);

• redukcje grup spółgłoskowych (np. szczotka - śotka);

• częściowe lub całkowite ujednolicenie różnych grup spółgłoskowych;

• wymawianie przez dziecko pewnych głosek w wyrazach, których nie potrafi wypowiedzieć w izolacji i w sylabach (np. dziecko wypowiada głoskę k w słowie kura, ale nie potrafi jej wypowiedzieć w izolacji (pojedynczo) i w sylabach np. ko);

Ponadto w mowie dziecka występują:

• kontaminacje, czyli tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch różnych wyrazów (np., dlaczego + czemu = dlaczemu);

• reduplikacje (powtórzenia) sylab końcowych lub akcentowanych ·(np. kaczka - kaka);

• asymilacje (upodobnienia) (np. babka - papka, król - krór);

• augmentatywa, czyli specyficzne zgrubienia wyrazów (np. jabłko - jabucho, placek - plakol, łyżka - łyga, łóżko - łógo);

• występowanie sylab początkowych w znaczeniu całego wyrazu (np. kaczka - ka);

• zniekształcanie wyrazów - neologizmy dziecięce, tzw. nowotwory językowe (np. siekiera - rąba, żelazko - prasowalnik);

Opóźniony rozwój mowy c.d.

• "bałagan fonetyczny", czyli nieregularność substytuowania głosek oraz zjawisko "rozmywania głosek", czyli brak wyrazistości artykulacyjnej dźwięku.

• agramatyzm oraz zubożenie kategorii wypowiedzi zdaniowej w postaci istniejących równoważników zdań lub zdań prostych.

• słaba pamięć słuchową (wykazują trudności w samodzielnym opowiadaniu uwzględniającym kolejność wydarzeń oraz związki przyczynowo – skutkowe, trudności z nauką wierszy, zmiana szyku wyrazów w zdaniu i ich formy gramatycznej, problemy z podziałem zdania na wyrazy i problemy z głoskowaniem).

Dwa typy opóźnień rozwoju mowy:

• samoistne opóźnienie rozwoju mowy (SORM) jest następstwem zakłóceń procesu rozwojowego, którego przyczyny związane są z indywidualnym tempem i rytmem rozwoju dziecka;

• niesamoistny opóźniony rozwój mowy (NORM), który jest następstwem zaburzeń o określonej etiologii, np. upośledzenia motoryki mowy, upośledzenia sensorycznego, zaburzenia neurologicznego, zaburzenia psychicznego, deprywacji środowiskowej.
  towarzyszy afazji, dyzartrii, jąkaniu, niedosłuchowi, upośledzeniu umysłowemu, mózgowemu porażeniu dziecięcemu, autyzmowi.

OPÓŹNIENIE PROCESU KSZTAŁTOWANIA LUB/I ROZWOJU MOWY (ORM)
jest wynikiem: Zakłóceń rozwoju lub Zaburzeń rozwoju

• zakłócenia rozwoju (nie ma patologicznego charakteru zjawisk, mowa rozwija się na prawidłowym podłożu)

• prowadzą do samoistnego opóźnienia rozwoju mowy SORM

• zalicza się do nich :
  - wycinkowe opóźnienie rozwoju mowy, wynikające z indywidualnego rytmu i tempa rozwojowego dziecka,
  - zespół opóźnienia mowy czynnej (dziecko zaczyna mówić później i dalszy rozwój jego mowy przebiega z pewnymi trudnościami),
  - opóźnienie rozwoju artykulacji (dawniej: dyslalię rozwojową),
  - rozwojowa (fizjologiczna) niepłynność mowy (dawniej: jąkanie rozwojowe)

• zaburzeń rozwoju
  (mają patologiczny charakter - wrodzony albo nabyty, mowa rozwija się na nieprawidłowym podłożu, tzn. nie ma warunków anatomicznych czy psychoneurologicznych do jej rozwoju)

• prowadzą do niesamoistnego opóźnienia rozwoju mowy NORM

• zalicza się do nich:

- NORM towarzyszące specyficznym zaburzeniom rozwojowym,

- NORM towarzyszące parcjalnym zaburzeniom rozwojowym,

- NORM będące następstwem rozległych zaburzeń rozwojowych.

• Ze względu na rozległość ORM dzielimy na:
  - globalny (rozumienie + mówienie),
  - parcjalny-dotyczy wybiórczo:
  • rozumienia (stosunków przestrzenno-czasowych, relacji gramatyczno-logicznych,
  wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi),
  • mówienia (słownictwa czynnego, struktur gramatycznych, wymowy),
  • porozumiewania się (językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej, pragmatycznej).

Jak powinien wyglądać prawidłowy stan rozwoju mowy dziecka 5 –letniego? 

• wypowiedzi wielozdaniowe.

• uwzględnia ono kolejność wydarzeń i związki przyczynowo - skutkowe.

• pytane o znaczenie słów, potrafi je wyjaśnić. Potrafi opisywać przedmioty i podawać ich cechy charakterystyczne i możliwości zastosowania.

• Nieprawidłowości gramatyczne zanikają.

• Dziecko dokonuje autokorekty, czyli samo poprawia swoje błędy językowe.

• Wymowa doskonali się. Głoska r wymawiana jest prawidłowo, czasami hiperpoprawnie (przykład: lustro - rustro, król - krór).

• Dziecko wymawia tez głoski sz, ż(rz), cz, dż. 

JAKOŚCIOWE ZABURZENIA KOMUNIKACYJNE

• ELIZJA- ( mogilalia) zjawisko językowe polegające na braku realizacji dźwięku.

• SUBSTYTUCJA-(paralalia)- polega na zamianie głosek jednych na inne.

• DEFORMACJA- zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu wykracza poza właściwe mu pole realizacji.

• ECHOLALIA- mimowolne, automatyczne powtarzanie ( jak echo) dźwięków, słów, zwrotów natychmiast po ich usłyszeniu.

• AUTYZM- zespół zaburzeń zachowania, unikanie interakcji społecznych, obojętność wobec bodźców wyzwalających normalnie chęć nawiązywania kontaktu., brak skłonności do nawiązywania więzi emocjonalnych.

• MUTYZM zjawisko braku lub ograniczenie mówienia występujące u osób, które poprzednio posługiwały się mową.

AFAZJA- jest to zaburzenie mowy powstałe wskutek uszkodzenia okolic lewej lub prawej półkuli mózgu. Afazja polega na niemożności wyrażenia myśli słowami, niekiedy na niemożności znalezienia odpowiedniego słowa lub dźwięku albo na niemożności zrozumienia mowy.
Do najczęstszych przyczyn uszkodzenia mózgu powodujących afazję należą: udary mózgowe, urazy mózgowe, urazy czaszki, nowotwory oraz ropnie. Uszkodzenia mogą mieć charakter ogniskowy, jeśli dotyczą tylko pewnych ograniczonych części, lub rozlany, gdy obejmują bardziej rozległą przestrzeń.

Uszkodzenie mózgu może wywołać nie tylko zaburzenia mowy, ale również deficyty innych funkcji poznawczych tzn.: zaburzenia pamięci, uczuć, zaburzenia procesów myślowych, zaburzenia ruchowe w formie niedowładów i porażeń jednej połowy ciała oraz zaburzenia ruchów bardziej złożonych (apraksja), zaburzenia w analizie bodźców zewnętrznych (agnozje: wzrokowe, słuchowe i inne), zaburzenia czucia (dotyku, bólu temperatury), zaburzenia orientacji przestrzennej, orientacji we własnym ciele, zaburzenia w pisaniu i czytaniu, w operowaniu liczbami (akalkulia). Znajomość wymienionych zaburzeń jest ważna, ponieważ mogą one towarzyszyć zaburzeniom mowy.

Według wskaźników opracowanych przez H. Spionek należy przyjąć, że poważny stopień ORM jest wtedy, gdy mowa dziecka:
- rocznego jest na poziomie dziecka półrocznego (dziecko jedynie gaworzy),
- 2-letnie jest na poziomie mowy dziecka rocznego,
- 3-letniego jest na poziomie mowy dziecka 1,5 rocznego (tworzy jedynie równoważniki zdań, a słownictwo jest na poziomie dziecka 1,5 rocznego),
- 4-letniego jest na poziomie mowy dziecka 2-letniego (formułuje zdania proste, słownictwo czynne jest na poziomie dziecka 2-letniego, tj. około 300 słów),
- 5-letniego jest na poziomie mowy dziecka 2,5-letniego (nadal zdania proste, słownictwo na poziomie dziecka w wieku 2,5 lat),
- 6-letniego jest na poziomie dziecka 3-letniego (pojawiają się zdania złożone, dziecko wymawia 1000-1500 słów),
- 7-letniego jest na poziomie mowy dziecka 3,5-etniego.

• Lżejszy stopień opóźnionego rozwoju mowy jest wtedy, gdy występuje mniejsze odchylenie czasowe w pojawianiu się kolejnych stadiów rozwojowych mowy.

• Wg H. Spionek lekki stopień opóźnienia rozwoju mowy można stwierdzić wówczas,

• mowa dziecka 2-letniego jest na poziomie rozwoju dziecka 1,5 rocznego

• 7-8-latka rozwój mowy jest charakterystyczny jak u dzieci 5-6-letnich.

Diagnoza rozwoju mowy – na co zwracać uwagę?

1. Budowę i sprawność narządów artykulacyjnych (wargi, język, podniebienie miękkie, twarde, zgryz, zęby, żuchwa).
2. Czynności fizjologiczne w obrębie narządów mowy (odgryzanie, gryzienie, żucie, połykanie)
3. Tempo mowy (normalne, zwolnione, szybkie).
4. Oddychanie (nawyk oddychania nosem czy ustami, czy oddech jest równy, rytmiczny, harmonijny, ile trwa faza wdechu i wydechu).

5. Płynność mowy (powtarzanie sylab, wyrazów, głosek, niemożność rozpoczęcia wypowiedzi – bloki, itp.).
6. Prozodię mowy ( rytm , melodię, akcent).
7. Słuch fizjologiczny (możliwość rozumienia mowy i szeptu – norma: szept słyszany z odległości co najmniej 6m.).
8. Słuch fonematyczny (umiejętność różnicowania głosek o zbliżonych cechach artykulacyjnych i akustycznych w izolacji, sylabach, wyrazach oraz analizy i syntezy słuchowej wyrazów).

9. Rozumienie mowy:
- pojedynczych słów – nazwy przedmiotów, zjawisk, czynności, stosunki przestrzenne, czasowe, wielkościowe;
- prostych połączeń słownych (rozumienie struktur gramatycznych);
- zdań złożonych (rozumienie struktur składniowych).

10. Nadawanie mowy (mówienie):
- w aspekcie fonetycznym (ustalenie zasobu dźwięków, czyli ustalenie w jaki sposób dziecko realizuje poszczególne głoski);
- w aspekcie leksykalnym (ustalenie zasobu słownictwa czynnego);
- w aspekcie gramatycznym (umiejętność stosowania form fleksyjnych, budowania struktur zdaniowych);
- w aspekcie ekspresyjnym (ocena prozodii mowy, tempa i płynności).

SYMPTOMY ZABURZEŃ FUNKCJI SŁUCHOWYCH W MOWIE I PIŚMIE NA POSZCZEGÓLNYCH ETAPACH NAUKI SZKOLNEJ

• Objawy przyszłych niepowodzeń szkolnych można zaobserwować już w wieku przedszkolnym ( 3-5 lat)

• Są to między innymi:

- trudności z wypowiadaniem złożonych słów,

- ubóstwo słownictwa,

- kłopoty z zapamiętywaniem nazw przedmiotów, posiłków itp.

KLASA:0” ( 6-7lat)

- wadliwa wymowa,

- błędy gramatyczne,

- trudności z zapamiętywaniem wierszyków i piosenek,

- trudności w odróżnianiu podobnych głosek,

- trudności w wydzielaniu sylab i głosek ze słów i łączeniu ich w słowa,

- trudności w nauce czytania w zakresie określonym dla klasy „0”.

MŁODSZY WIEK SZKOLNY (KL I-III)

- utrzymywanie się podanych wyżej objawów zaburzeń,

- trudności z zapamiętywaniem dni tygodnia, nazw miesięcy, tabliczki mnożenia, dat, liczb wielocyfrowych,

- mylenie liter odpowiadających głoskom podobnym dźwiękowo,

- opuszczanie, dodawanie, przestawianie liter i sylab,

- trudności z pisownią spółgłosek miękkich i nosowych.

STARSZY WIEK SZKOLNY I SZKOŁY PONADPODSTAWOWE

Trudności w mówieniu, czytaniu i pisaniu zmniejszają się, lub powoli ustępują.

Jednakże obserwuje się:

- trudności w nauce takich przedmiotów jak: języki obce, geografia, historia,

- gorszą pamięć słuchową,

- brak zrozumienia instrukcji podawanych przez nauczyciela.

• Dzieci z zaburzeniami mowy funkcjonują w szkole zazwyczaj poniżej swoich możliwości. Świadome zaburzenia, cały swój wysiłek kierują na przebrnięcie przez wypowiedź, upraszczając jej treść, formę, i nie wyrażając w pełni swoich myśli.

• Błędy popełniane w pisaniu kwalifikują ich prace do najniższych ocen ( szczególnie z języka polskiego i obcych, historii, biologii).

• Wykpiwane i ośmieszane dzieci przejawiają czasem niechęć do rówieśników i szkoły. Zwykle nie są typowane przez nauczyciela do publicznych występów, nie udzielają się też społecznie, rzadko są akceptowane w zespołach rówieśniczych.

• Przykre doświadczenia wytwarzają poczucie mniejszej wartości, skłaniają raczej do unikania mówienia, wywołują lęk przed wypowiadaniem się ( logofobia).

• Niekorzystna jest tez ich sytuacja domowa. Brak sukcesów szkolnych, skargi nauczycieli, brak postępów w nauce powodują, że dzieci te są częściej karcone, poniżane, lub nawet ośmieszane. W rezultacie dziecko boi się szkoły i domu.

• Losy dzieci z wadami wymowy toczą się różnie:

• - niektóre świadome swojej wady same zmagają się z nią, odnoszą sukces, lub rezygnują,

• - dzieci, które mogą liczyć na pomoc rodziców, najczęściej stają się pacjentami logopedy, i też albo ćwiczą i odnoszą sukces, albo liczą na to, że wada sama przejdzie i nie robią nic.