JĘZYKOZNAWSTWO OGÓLNE

• Językoznawstwo zajmuje się jednym językiem, bądź elementem danego języka (językoznawstwo szczegółowe).

• Językoznawstwo porównawcze zajmuje się badaniem kilku języków, porównywaniem ich. Celem tego porównywania jest wyeksponowanie różnic między językami. Porównuje dwa języki i wskazuje przedmioty im wspólne.

• Językoznawstwo ogólne – bada wiele języków. Język jako system. Czerpie z tego co wypracowuje językoznawstwo szczegółowe i porównawcze. Interesuje się historią badań języków.

Podział ze względu na rodzaj badań:

1. Językoznawstwo opisowe (synchroniczne) – opisuje język.

2. Językoznawstwo historyczne (diachroniczne) – bada rozwój języka.

JĘZYK – jest systemem znaków.

ZNAK – byt materialny, dostępny naszemu poznaniu umysłowemu.

Wszystko może stać się znakiem, żyjemy wśród znaków, znak składa się z dwóch aspektów: jest formą, którą odbieramy za pomocą zmysłów i która niesie treść, znaczenie.

Wszystkie znaki dzielimy na dwie grupy:

1. Symptomy, oznaki,

2. Sygnały (znaki konwencjonalne).

Sygnały uważa się za prawdziwe znaki. Symptom jest znakiem tylko dla odbiorcy, to uboczna wartość znakowa, nie ma nadawcy (np. jesień – spadające liście; choroba – katar). Symptomy często nie są zamierzone, to zjawiska naturalne, które są interpretowane przez człowieka. Wszystkie symptomy mają charakter prawdopodobieństwa (np. żółte liście – jesień, susza, złe powietrze).

Sygnały są to pełne znaki. Występuje nadawca i odbiorca. W przeciwieństwie do symptomów są dwustronne i intencjonalne. Możemy podzielić je na:

1. Sygnały asemantyczne, apele – Są one znakami zarówno dla nadawy, który nadaje je celowo, jak i dla odbiorcy, a co za tym idzie, są także znakami zwrotnymi, kontrolowanymi przez nadawcę. Typowymi przykładami apeli są produkty sztuki artystycznej, jak ornamenty lub malowidła i rzeźby abstrakcyjne.

2. Sygnały semantyczne – odnoszą się do zjawisk świata zewnętrznego i kierują uwagę odbiorcy na te zjawiska.

• Obrazy (sygnały motywowane) – znaczenie kształtuje formę, forma odzwierciedla znaczenie, np. zdjęcie, portret, diagramy, słupki, rzeźby.

• Arbitralne (sygnały niemotywowane) - związek między formą znaku a tym, co komunikuje, polega na zwyczaju społecznym, na niespisanej umowie społecznej, która umożliwia nadawcy i odbiorcy rozumienie znaku w określony sposób, sygnalizacja świetlna.

SYSTEMY (KOD)

Systemy znaków mogą być bardzo różne, mogą różnić się liczbą, ale także cała zasadą budowy systemu. System jest zbiorem.

• Jednoklasowe – systemy składające się ze znaków o tym samym stopniu trudności. Są to systemy zamknięte i nieproduktywne. Za ich pomocą możemy przekazać określoną liczbę informacji, np. zbiór znaków drogowych.

• Dwuklasowe – to systemy otwarte i produktywne. Mamy możliwość dodawania znaków, czyli produkowania. Jedną klasę tworzą tu znaki podstawowe, czyli morfemy; drugą znaki uzupełniające, złożone, czyli wyrazy i zdania (taniec pszczół).

JĘZYK – system znaków arbitralnych i system dwuklasowy.

KANAŁ – droga jaką znak dociera do człowieka. Są drogi:

• Zmysł wzroku – znaki wzrokowe: znaki trwałe – zapisany tekst i zmienne – gestykulacja, mimika.

• Zmysł słuchu – znaki słuchowe: instrumentalno-audytywne, pojawiające się przy sygnalizacji świetlnej; wokalno-audytywne – które tworzy człowiek.

• Zmysł dotyku – znaki dotykowe – ważne dla osób niewidomych.

Jest tyle kanałów ile zmysłów.

SUBKOD

• Odmiana kodu ze względu na kanał informacyjny.

• Język:

- subkod wzrokowy – pismo,

- subkod słuchowy – mowa,

- subkod dotykowy – dla niewidomych.

MOTYWACJA

Znaki językowe w większości są motywowane.

• Motywacja zewnątrzjęzykowa - forma znaku jest motywowana przez świat zewnętrzny (dźwięki wydawane przez zwierzęta są zapisywane przez nasze głoski), dźwięki świata motywują formę nadawaną, np. onomatopeje.

• Symbolizm sekundarny – dźwięki oddają wielkość, tempo, kształt, np. człap, człap; szast prast; zyg zag.

• Motywacja wewnątrzjęzykowa – uzasadnienie formy i znaczenia znaku przez inny znak;

• Motywacja słowotwórcza – powstawanie nowych wyrazów motywowanych przez stare, np. woda + spadać = wodospad.

• Motywacja semantyczna – wieloznaczność wyrazów, nadawanie nowych znaczeń starym wyrazom, np. skrzydło ptaka i skrzydło samolotu.

• Motywacja metonimiczna – związki przyczynowo skutkowe w czasie i przestrzeni, np. ogrodzenie powstało w wyniku ogradzania.

Motywacja słowotwórcza i semantyczna występuje tylko w językach wyrazowych.

OPOZYCJE

SYSTEM	TEKST (REALIZACJA SYSTEMU)
Abstrakcyjny	Odbieramy tekst kanałami.
Zbiór znaków	Jest konkretny.
Społeczny	Charakter indywidualny, stworzony przez nadawcę.
Alinearny, w naszej głowie	Uporządkowany, linearny,
Paradygmatyczny	Relacja syntagmatyczna.

RELACJE:

• SYNTAGMATYCZNE – relacje między elementami współwystępującymi, jeżeli występuje jeden element to wstępuje drugi.

• PARADYGMATYCZNE – jeśli występuje jeden element to nie występują inne w tej samej funkcji, relacja albo…, albo…; wykluczania.

JĘZYK JAKO SYSTEM

Język jest systemem dwuklasowym o charakterze arbitralnym. Możemy w nim wyróżnić:

• Gramatykę (fonetyka, fonologia, morfologia, słowotwórstwo, fleksja).

• Zasób leksykalny (słowa, związki frazeologiczne).

Gramatyka	Jednostka abstrakcyjna
Fonologia	Fonem dźwięk
Morfologia (słowotwórstwo, fleksja)	Morfem morf
Składnia	Wyraz/Syntaktem

1. FONOLOGIA

Jednostką jest fonem – wiązka cech dystynktywnych, zbiór głosek, które nie wchodzą w opozycje fonologiczne. Fonemy wchodzą w relacje fonologiczne.

Opozycje:

• Wielowymiarowe – więcej niż jedna cecha różna,

• Jednowymiarowe – jedna cecha różna,

• Proporcjonalne – wiele opozycji dźwięczna – bezdźwięczna,

• Izolowane – jedna opozycja w języku polskim: r – l,

• Prywatywna – wiele opozycji dźwięczna – bezdźwięczna,

• Gradualna – i : a : e, zależy od stopnia występowania danej cechy,

• Równorzędna – t : k różne miejsce artykulacji, opozycja między elementami, które mają różne cechy, ale są one porównywalne.

Opozycje:

• Dźwięczność – bezdźwięczność,

• Miejsce artykulacji,

• Stopień zbliżenia narządów mowy,

• Ustne – nosowe,

• Miękka – twarda.

Warianty fonemów – ALOFONY:

• Różne warianty fonemu n,

• Realizacja fonemów zależy od ich sąsiedztwa warianty kombinatoryczne,

• Zależy także od nawyków artykulacyjnych, od miejsca urodzenia warianty fakultatywne,

• Wpływ ma także prozodia (akcent, pauza, intonacja, iloczas, ton).

Funkcje fonologii:

• Dystynktywna – zdolność zmieniania znaczeń (np. akcent),

• Delimitacyjna – wyznaczanie granic,

• Kulminatywna – pokazanie hierarchii elementów składowych.

1. MORFOLOGIA

Morfem – najmniejsza cząstka znakowa posiadająca znaczenie.

Warianty morfemów = ALOMORFY

• Między wariantami morfemów muszą występować różnice formalne,

• Przyczyny – zanik jerów,

• Różnice alomorfów da się opisać, bo są one regularne,

• Warianty mają to samo znaczenie co morfem,

• Dystrybucja uzupełniająca się.

Różne typy morfemów ze względu na funkcje:

• Morfemy leksykalne, pełnią funkcję nazywającą nie kategorialną, np. p’es,

• Morfemy gramatyczne:

1. Słowotwórcze – funkcja nazywająca i kategorialna, np. p’es-ek,

2. Fleksyjne – wykładniki kategorii, np. liczba, czas; funkcja wewnątrztekstowa.

Supletywizm – w obrębie paradygmatu danego wyrazu mamy do czynienia z całkowitą zmianą morfemu, np. rok – lata; człowiek – ludzie; morfemy te wyrażają to samo znaczenie.

Synkretyzm – ta sama forma w paradygmacie jest wykładnikiem tej samej funkcji, np. pani, kogo nie ma? Komu się przyglądam? Pani, liceum, muzeum. Ważny jest tutaj szyk.

Morfem zbudowany jest z fonemów. Jednostki poziomu niższego budują jednostki poziomu wyższego.

Morfonemy – fonemy, które w morfemie alternują.

1. SKŁADNIA

Kategorie rzeczownika:

• Przypadek +

• Rodzaj +

• Liczna +

Kategorie czasownika:

• Rodzaj +

• Osoba +

• Liczba +

• Aspekt +/-

• Czas +/-

• Tryb +

• Strona +

Kategoria przymiotnika:

• Stopień +

Zmiana w obrębie kategorii ma wpływ na znaczenie zdania.

Reguły:

1. Semantyczno-syntaktyczne – są najważniejsze, ponieważ język służy porozumiewaniu się i poznawaniu świata. Obcokrajowcy np. mówią niegramatycznie – ‘pić herbata’, ale da się ich zrozumieć. Reguła łączenia słów.

2. Formalno-składniowa – najważniejszy jest tu czasownik. Akomodacja – dostosowywanie się do siebie innych wyrazów.

3. Linearnego uporządkowania – czyli szyku. W języku polskim szyk nie wyraża funkcji składniowej, bo wyrażają ją końcówki fleksyjne = szyk luźny. Jednak są pewne zasady. Szyk jest używany do aktualnego rozczłonkowania zdań. Zmiana szyku w niektórych wypadkach może zmieniać znaczenie.

Semantyzacja szyku – kolejność wyrazów wpływa na znaczenie.

Jednostki leksykalne – wyrazy i frazeologizmy.

WYRAZY – TWORZENIE WYRAZÓW:

• Derywacja – tworzenie wyrazów pochodnych za pomocą formantów,

• Kompozycja – tworzenie wyrazów złożonych,

• Tworzenie skrótowców,

• Kontaminacja – tworzenie wyrazów pochodnych.

Derywacja – tworzenie wyrazów pochodnych od jednego trzonu.

• Prefiksacja – dołączanie przedrostka.

• Zmiana paradygmatu.

• Wymiana głosek.

• Przeniesienie rzeczownika do paradygmatu przymiotnikowego (Henryk – Henryka).

• Derywacja wsteczna – umniejszenie (matematyka – matma).

Kompozycja

• Zrost – dwa wyrazy samodzielne zrastają się ze sobą, zmiana pisowni i akcentu, np. Wielkanoc.

• Złożenia – mają element morfologiczny – wrostek, np. ‘o’- czworokąt, bajkopisarz.

• Zestawienia – grupa wyrazów, a nie pojedynczy wyraz, np. czarna jagoda.

Skrótowce

• Powstają od nazw wieloczłonowych,

• Nie mylić ze skrótami typu mgr, dr itd.

• Mechanizm podobny do tworzenia skrótów,

• Skrótowce:

- literowce PKP, pierwsze litery stanowią nazwę,

- głoskowce, bierzemy z wyrazu głoski, np. PAN,

- sylabowce, nie zawsze sylaby są brane do nowej nazwy, np. Semafor,

- mieszane, np. Cepelia.

Kontaminacja

• Krzyżowanie dwóch jednostek, np. chuderlawy, norwidma.

• Musi być węzeł kontaminacyjny – dwa wyrazy muszą mieć część taką samą, np. wygłos jednego wyrazu i następnego: Norwid + widma = norwidma.

• Mają charakter mocno ekspresywny.

Metateza

• Tworzenie nazw własnych.

• Przestawienie, np. Mirosław – Sławomir.

Zapożyczenia

• Zapożyczenia z innych języków, np. komputer.

• Zapożyczenie bez względu na dźwięk lub pismo.

• W jaki sposób zapożyczaliśmy?

- zapożyczenia właściwe,

- kalka - tylko struktura wyrazu przeniesiona na język polski,

- repliki semantyczne – zapożycza się jedynie znaczenie, np. goryl – ochroniarz,

- neosemantyzmy – nadawanie wyrazom właściwym jeszcze jednego znaczenia, np. małpa – zwierzę, @.

Frazeologizmy

• Stałe połączenia wyrazowe, utrwalone w języku.

• Są w pewien sposób nieregularne, np. znaczeniowo, mimo, że znamy pojedyncze wyrazy, ale nie wiemy co oznacza całość, np. słomiany wdowiec; związki są asumaryczne znaczeniowo, znaczenie globalne.

• Metonimia – związki przyczynowo skutkowe, relacje składniowe, czasowe, np. nie miałam dzisiaj nic w ustach, nie zmrużyłem dziś oka.

• Frazeologizmy posiadają czasem elementy izolowane, które nie występują w polszczyźnie.

• Charakter gramatyczny, np. wychodzić za mąż.

• Charakter ekspresyjny, np. uczniów jak mrówków.

• Wiele związków frazeologicznych występuje w wariantach.

• Możliwe jest skracanie i rozszerzanie frazeologizmów, np. nie mam pojęcia – nie mam bladego pojęcia.

• Zw. frazeol. nazywają i uzupełniają zasób wyrazów.

• Frazeologia mówi o bogactwie języka, podobnie jak synonimy.

• Związki frazeologiczne pełnią różne funkcje.

Podział:

1. Związki frazeologiczne samodzielne, np. wyszło szydło z worka, masz babo placek => FRAZA, frazy nawiązane – podsumowują wypowiedź, np. i po ptakach.

2. Połączenia fragmentaryczne, tworzą zdanie z innymi elementami. Zwroty, które pełnią funkcje czasownika, najczęściej orzeczenie: ani mru mru; ani be ani me; a my w nogi; może być zaimek, rzeczownik, przymiotnik, np. bądź sobą; leżeć dębem; dwoić i troić się; rzeczownik w mianowniku – komuś pęka serce z żalu.

WZBOGACANIE JĘZYKA

• Tworzenie związków frazeologicznych.

• Neofrazeologizacja – nadanie nowego znaczenie związkowi istniejącemu.

• Zapożyczanie związków frazeologicznych, np. nota bene.

• Zapożyczanie wewnętrzne, z pewnych odmian języka do języka ogólnego, np. puścić pawia, strzał w dziesiątkę.

• Zapożyczenia sztuczne, np. telewizor.

SYSTEM – w zasobie leksykalnym widzimy pewne zależności.

1. Jednostki leksykalne wchodzą w relacje semantyczne.

• SYNONIMY – bliskość znaczenia, nacechowane chronologicznie (automobil – samochód), zależności stylistyczne (rumak – koń), słownictwo zależy od stylu; rozbudowana synonimika pozwala na ekspresję.

• ATNONIMY – różnią się znaczeniowo, nazywają pewną cechę, która jest stopniowalna, np. gruby – chudy, wysoki – niski; antonimia wektorowa – wyrażona przez czasowniki, np. skleić – rozkleić.

• KOMPLEMENTARNOŚĆ – tylko dwie nazwy, podobna do antonimii; w antonimii jest np. długi – krótki, a po środku może być inne określenie, np. średni; w komplementarności są tylko dwie możliwości, np. kobieta – mężczyzna.

• HIPONIMIA – hiperonim; hiponim powtarza znaczenie hiperonimu, ale dodaje coś od siebie, np. hiperonim – zwierzę, hiponim – pies; relacja hiponimiczno-hiperonimiczna pomaga uporządkować świat.

• RELACJA PARTYTYWNA – inaczej część-całość, np. dłoń, palec ręka, człowiek itp. Relacja ta nie jest relacją przejściową, ale tak jak w hiponimii np. pies jest zwierzęciem, nie powiemy że klamka jest częścią domu, tylko drzwi. Muszą być dwa wyrazy bliskie.

• CYKL – wiąże jednostki – pon., wt., śr., czw., pt, sb., ndz.; wiosna, lato, jesień, zima.

• SZEREG – nazwy tytułów prof. dr hab. – wiemy co jest ważniejsze.

• KONWERSJA – jednostki leksykalne, które nazywają sytuację z punktu widzenia uczestników tej sytuacji; konwersy – np. mąż – żona; punkty widzenia, np. Piotr jest mężem Ewy, Ewa jest żoną Piotra; kupić – sprzedać; niekiedy jeden wyraz jest konwersem, np. Ewa pożyczyła Eli książkę, Ela pożyczyła książkę od Ewy.

1. Pewne grupy leksykalne tworzą pola znaczeniowe, pola wyrazowe – zbiór jednostek leksykalnych o różnym znaczeniu nadrzędnym. Zbiór ten jest wewnętrznie uporządkowany, relacje jakie tam zachodzą są powiązane przynależnością do pewnej kategorii.

2. Struktura wyrazu wieloznacznego, polisemia – dane znaczenie jest powiązane ze znaczeniem następnym, np. korona królewska i korona drzewa – są na górze; podobieństwo kształtu; podobieństwo metaforyczne, skojarzeniowe itp., znaczenia można ze sobą powiązać.

• UKŁAD RADIALNY – od jednego znaczenia tworzymy nowe.

• UKŁAD ŁAŃCUCHOWY – każdy wyraz jest utworzony od poprzedniego: * -- * -- * -- *

1. Pewne komponenty znaczeniowe powtarzają się, np. ojciec, chłopiec, wujek.

JĘZYK

• Można mu przypisać pewne cechy dystynktywne.

1. ARBITRALNOŚĆ – związek między znaczeniem a formą znaków jest nieumotywowany.

2. KONWENCJA – obowiązująca norma.

3. GIĘTKOŚĆ – elastyczność systemu, możliwość dostosowania.

4. DWUSTOPNIOWOŚĆ – podwójne rozczłonkowanie, poziom fonologiczny i gramatyczny.

5. PRODUKTYWNOŚĆ – tworzenie nowych znaczeń.

6. NIECIĄGŁOŚĆ – dyskretny, różnice między elementami językowymi są skokowe.

7. ZDALNOŚĆ – możemy się odnieść do przedmiotów odległych w czasie i w przestrzeni.

8. PRZEMIENNOŚĆ – każdy kto nadaje komunikat może go odbierać, raz jesteśmy nadawcą, raz odbiorcą.

9. SPRZĘŻENIE ZWROTNE – nadawca słyszy swoją wypowiedź i może ją korygować, mówić głośniej, ciszej, bardziej zrozumiale.

10. WYSPECJALIZOWANIE – brak powiązania wypowiedzi z jej następstwami.

11. DROGA KULTUROWA – przekazywanie tą drogą, jest wyuczalny.

12. SAMOZWROTNOŚĆ – za pomocą języka możemy mówić o języku, nie tylko świecie.

13. NADUŻYWALNOŚĆ – może być używany w celu zmylenia odbiorcy, np. kłamstwa, manipulacja.

• Prawa ewaluacji języka.

- dążenie do samoregulacji, do stanu idealnego, czyli żeby był wystarczalny i ekonomiczny, stan równowagi, optymalny jest język sprawny i wyrażalny.

- PRAWO UZUPEŁNIANIA SYSTEMU JĘZYKOWEGO – podniesienie wystarczalności kodu, przejawem tego prawa jest nadawanie nazw nowym zjawiskom w świecie, odkryciom, przedmiotom.

- PRAWO UPRASZCZANIA SYSTEMU JĘZYKOWEGO – wnoszenie nowego wysiłku, ekonomia języka, np. uproszczenie systemu sylab, zanikły głoski długie i krótkie, liczba podwójna, wyrazy które przestały być używane.

- PRAWO RÓZNICOWANIA ZNAKÓW JĘZYKOWYCH – zanik tego co za mało różni się od innych elementów, np. jery za mało różniły się od samogłosek.

- PRAWO UŁATWIENIA EMISJI DŹWIĘCZNOŚCI I ICH ZESPOŁÓW – kiedyś inaczej artykułowało się h i ch, ż i rz, l i ł; przejawem są też upodobnienia.

FUNKCJE JĘZYKA

• Język jest narzędziem komunikacji międzyludzkiej.

• Jest metodą poznawania świata.

• XX w. – uporządkowanie funkcji, choć od starożytności się tym zajmowano.

CARL BUHLER

• Strukturalizm.

• Pokazywał relację znaku językowego z innymi elementami funkcja symboliczna.

• Znak jest ekspresją nadawcy, wyrażania siebie, wyraża go funkcja ekspresywna.

• Znak mówi wiele o nas, o pochodzeniu, o naszych emocjach.

• Relacja między znakiem językowym a odbiorcą funkcja impresywna.

• Znak oddziałuje na odbiorcę.

JAKOBSON

Kontekst (informacyjna)

Komunikat (poetycka)

N (ekspresywna - emotywna) ------------- O (impresywna - konatywna)

Kod (metajęzykowa)

Kontakt (fatyczna)

- Funkcja ekspresywna (nastawienie na nadawcę),

- Funkcja impresywna (na odbiorcę),

- Funkcja informacyjna (na kontekst),

- Funkcja poetycka (na komunikat),

- Funkcja fatyczna (na kontakt),

- Funkcja metajęzykowa (na kod).

Schemat ten spotkał się z krytyką, pokazywano nierównorzędność funkcji, niektóre są drugoplanowe.

Te funkcje są niewystarczalne.

GRZEGORCZYKOWA

Podział na funkcje języka i funkcje wypowiedzi.

FUNKCJE SYSTEMU

• Funkcja generatywna – tworzenie wciąż nowych tekstów.

• Funkcja poznawcza – język przekazuje nam wiedzę o świecie, język modeluje świat.

FUNKCJE WYPOWIEDZI

• Funkcje ogółu działań społecznych: socjalizująca, kształtowanie wspólnoty.

• Funkcja pojedynczej wypowiedzi – kulturotwórcza, wypowiedzi umożliwiają kształtowanie kultury.

FUNKCJE WYPOWIEDZI

1. Zamierzone (informacyjna, pozainformacyjna).

• Pozainformacyjna:

1. Sprawcza – stan rzeczy poza wypowiedzią, może być realizowana na mocy wiary lub konwencji społecznej, ludowe rytuały, religia, zaklęcia, związane z systemem prawnym, instytucjami; człowiek podporządkowuje się pewnym konwencjom.

2. Nakłaniająca – elementy wypowiedzi, które mają na celu wpłynięcie i skłonienie odbiorcy do działań, wpłynąć na stan mentalny odbiorcy.

3. Perswazyjna – wpływanie na odbiorcę ze świadomością odbiorcy, gdy odbiorca nie zdaje sobie z tego sprawy jest to manipulacja.

4. Ekspresywna.

5. Poetycka, kreatywna – konstruowanie tekstu, nadorganizacja tekstu na wielu poziomach (gramatycznym, stylistycznym), stwarzanie nowych światów, pokazywanie problemów świata realnego.

• Informacyjna.

1. Niezamierzone (socjolingwistyczna – prezentowanie siebie; nadawca często chce ukryć cechy).

JĘZYKI

Wszystkie języki dają się podzielić na języki etniczne (narodowe) oraz pomocnicze.

Języki etniczne:

• Język, którym posługują się ludzie lub używali go w przeszłości członkowie społeczności.

• Język pierwszej socjalizacji.

• Żywe – używane współcześnie.

• Martwe – używane kiedyś:

1. Wegetujące, np.. SCS, łacina (jeszcze się ich czasem używa, ale nie do codziennych rozmów).

2. Zrekonstruowane, nie zachowały się żadne teksty, np. praindoeuropejski.

3. Odcyfrowane – tymi językami posługiwali się ludzie w przeszłości.

• Nie ma zatartej linii pomiędzy językami martwymi a żywymi.

JĘZYKI

Języki etniczne Języki pomocnicze

Żywe martwe międzyetniczne tajne

Znormalizowane wegetujące

Nieznormalizowane zrekonstruowane

odcyfrowane

• Żywe języki możemy podzielić na znormalizowane, język może mieć jedną normę lub więcej norm, może być też tak, że znormalizowany jest tylko język pisany).

JĘZYKI POMOCNICZE

• Nie są to języki pierwsze dla żadnej społeczności.

• Można wyróżnić:

1. Języki międzyetniczne – stworzone po to, aby zrozumiały się osoby różnych narodowości; mogą się tworzyć spontanicznie, bardzo łatwe gramatycznie; lub sztucznie utworzone, np. esperanto, przez konkretną jednostkę.

2. Języki tajne – stworzone specjalnie do tego, aby posługiwała się nim tylko pewna grupa, np. złodzieje.

• Możliwe jest utworzenie języka międzyetnicznego, cechuje je prostota i regularność.

KLASYFIKACJA

• Klasyfikacje języków nie są proste, nie wiemy dokładnie ile jest języków,

• Problemem jest odróżnienie języka od dialektu, ponieważ nie ma jasnych kryteriów,

• Wszystkie podziały są oparte na kryteriach politycznych, kulturowych i historycznych, a nie lingwistycznych.

• Między niektórymi językami są minimalne różnice, a w niektórych państwach ludzie mówią wieloma dialektami,

• Maksymalnie ponad 6 tysięcy języków, ta liczba ciągle się zmienia,

• Języki różnią się pod względem:

1. Geograficznym rozprzestrzenieniem,

2. Funkcjami, historią,

3. Właściwościami, budową składniową.

• Zadaniem językoznawstwa ogólnego jest klasyfikacja:

1. Przestrzenna/geograficzna,

2. Funkcjonalna,

3. Genetyczna,

4. Typologiczna.

1. PRZESTRZENNA

• Sporządzenie językowej mapy świata,

• Scharakteryzowanie kontynentów i krajów,

• Granice języków nie pokrywają się z granicami państwa,

• Rozprzestrzenianie języków,

• Najczęściej używane języki, najwięcej użytkowników:

1. Chiński,

2. Angielski,

3. Hiszpański,

4. Hindi, arabski,

5. Portugalski,

6. Bengalski,

7. Rosyjski,

8. Niemiecki.

• Najwięcej języków na kontynencie:

1. Afryka,

2. Azja,

3. Region Pacyfiku,

4. Ameryka,

5. Europa.

• Bilingwizm – posługiwanie się dwoma językami na danym terenie.

• Liga językowa – grupa języków różniąca się od siebie, a pod wpływem kontaktów ludzi posługujących się tymi językami upodabnianie się tych języków, np., liga bałkańska – języki słowiańskie, rumuński, albański itp. Pod wpływem ich ciągłej styczności język się zmienia.

1. FUNKCJONALNA

• Status języków nie jest równorzędny, są języki ważniejsze, często używane, wykorzystywane oraz mniej ważne, ma to związek z tym czy państwo jest wielowyznaniowe, ile języków jest w obiegu, np. Belgia ma dwa języki narodowe – flamandzki i francuski.

• Dobrze jest gdy państwo podzielone jest na dwa języki, gorzej gdy mieszkańcy mieszkają wyspowo.

• Mniejszości mają prawo do używania swojego języka, szkolnictwa, ale jest to trudne do zrealizowania, dlatego ci ludzie muszą być bilingwistami.

• Niektóre języki mają status języków regionalnych, np. kaszubski.

• Są języki, które nie są uznawane za państwowe, np. rumuński.

• Czynniki kulturowe wpływają na ważność języków:

- religia (chrześcijaństwo prawosławne i rzymskokatolickie wiązane z łaciną i SCS, islam – arabski, buddyzm – sanskryt),

- podboje – pojawienie się danego języka na innym terenie poprzez kolonizację,

- przewaga cywilizacyjna narodu posługującego się danym językiem.

3. GENEALOGICZNA

• genetyczna, historyczna,

• języki świata dzieli się na grupy, tzw. rodziny języków – grupa języków które powstały wskutek ewolucji i jednego wspólnego języka (prajęzyka),

• języki, które należą do rodziny językowej nazywamy językami pokrewnymi, może być to pokrewieństwo bliższe bądź dalsze, w zależności od ilości cech wspólnych,

• rodziny i podrodziny są różnie zbudowane:

• jednostopniowe – wywodzące się z jednego prajęzyka,

• kilkustopniowe wywodzące się z kilku prajęzyków.

• Metody badania pokrewieństw są różne: naukowe – rekonstruowane szczątki języka.

August Schleicher

• Teoretyk języka i przyrodnik, uznawał, że językoznawstwo jest nauką przyrodniczą, a język to organizm, który się rodzi i umiera,

• Wyjaśnił pojęcie rodziny językowej, pokrewieństwa i stworzył drzewo genealogiczne,

• Chciał zrekonstruować prajęzyk.

Drzewo genealogiczne języków – graficzny obraz stosunków pokrewieństwa zachodzących pomiędzy językami. Może zachodzić pokrewieństwo różnego stopnia zależnie od okresu ich wspólnego rozwoju. Ukazuje ewolucję w czasie.

Johannes Schmidt

• Uczeń Schleichera,

• Teoria falowa – każda zmiana językowa jest wprowadzana przez jedną osobę na danym terenie i falami rozchodzi się na dalsze tereny (fale – od kamienia rzuconego w wodę),

• Jedne innowacje zostaną przyjęte, inne nie,

• Nie w każdym języku zachodzi tyle samo innowacji,

• Wyłanianie się odmian języka.

• Grupuje języki w rodziny językowe, pokrewne (pochodzące pośrednio lub bezpośrednio od przodka), jednostki wyższego i niższego poziomu,

• IDIOLEKTY – gwara, dialekt, zespół dialektów, język (od niskiego do wyższego), grupa języków, makrogrupa, rodzina, podrodzina, makrorodzina, gałąź, podgałąź, makrogałąź – ETNOLEKTY.

• IZOLATY –języki izolowane, które współcześnie nie wykazują na pokrewieństwo z innymi językami.

• Gdy rozpad języków nastąpił bardzo dawno to trudno znaleźć podobieństwo, trzeba zatem stosować procedury, aby dowieść pokrewieństwa:

• PRAWA GŁOSOWE – badanie zmian fonologicznych w różnych czasach, na pewnym terytorium, np. przegłos polski (teren Polski) e-o, jać-a, mogą wchodzić wówczas formy nowe.

• FORMY NOWE – zapożyczenia, przesunięcia paradygmatów, np. las – w lesie, krzesło – na krześle, obywatel – zapożyczenie typu fonetycznego pod wpływem języka czeskiego, hańba (zamiast gańba), te zmiany wynikają z zapożyczeń.

• METODA HISTORYCZNO-PORÓWNAWCZA – polega na porównywaniu elementów języków uznawanych za spokrewnione, formy powinny się mniej różnić kiedyś niż współcześnie, dochodzenie do pierwotnych języków, analizowanie zmian, które zaszły. Metoda ta pozwala na względnie pewną rekonstrukcję języka, nie daje jednak możliwości odtworzenia całego systemu, nie wiemy czy owa rekonstrukcja obejmuje wszystkie elementy języka, nie znamy ewolucji, które są zapożyczone. Metoda ta nie daje kryteriów, które pozwolą sprawdzić wszystkie procesy, daje jednak najlepsze efekty badając dwie rodziny języków z dużymi zmianami morfologicznymi, rozbudowanym systemem morfologicznym, daje małe efekty, gdy niektóre języki nie są używane współcześnie.

Cel:

• Wskazanie pokrewieństwa,

• Rekonstrukcja języka.

ZASADY REKONSTRUKCJI

1. Wykluczenie rozszczepień niewarunkowanych.

Język ‘a’ ma jeden fonem, język ‘b’ ma dwa fonemy i nie znamy przyczyn rozszczepienia, wówczas uznajemy język ‘b’ za starszy, ponieważ łatwiej jest skrócić do jednego fonemu (może być to zanik danego fonemu, dwa fonemy do jednego).

1. Wnioskowanie o starszeństwie elementów poprzez obserwację tych elementów w przestrzeni.

Element jest starszy, gdy występuje na peryferiach, gdzie wolniej dochodzi do zmiany, tzw. zjawisko archaizmu peryferycznego.

Jeśli nie występuje to zjawisko, wówczas najstarszy element jest ten, który występuje na większym terytorium.

1. Analiza ogólnojęzykowych tendencji językowych – c, k, cz – najstarsze k.

TYPY REKONSTRUKCJI

• PORÓWNAWCZA – porównanie języków.

• WEWNĘTRZNA – opiera się na istnieniu elementów ubocznych, staramy się dociec, która z form jest najstarsza, np. oboczność fonologiczna jest wykorzystywana: guz – guza (gus – gusa), dźwięczna – bezdźwięczna.

Metody te pokazują zjawiska fonologiczne, gramatyczne, morfologiczne. Kiedyś brano pod uwagę przede wszystkim system gramatyczny, ponieważ uważano, że zmienia się najwolniej, dopiero później zaproponowano nową metodę – glotochronologię.

GLOTOCHRONOLOGIA – SWADES LEES

• Ustalanie pokrewieństwa.

• Metoda przybliżonego ustalania rozpadu języka na dane rodziny.

• Powstała pod wpływem nauk przyrodniczych.

• W prajęzyku istniał zasób podstawowych pojęć, gdy doszło do rozpadu, pojęcia te

(często zmienione) przeszły na języki.

• Badanie stabilnych elementów leksyki, podstawowych pojęć, np. uczuć, relacji, czynności; wytypowano zasób 200 pojęć i sprawdzono w jakim tempie zachodzą zmiany w różnych językach.

• Metoda ma swych zwolenników i przeciwników:

• ZARZUTY: podważają, że nie we wszystkich mamy do czynienia z tym podstawowym zasobem 200 słów. Zmiany zachodzą w stałym tempie – to nie prawda, zachodzą w różnym tempie.

• ZALETY: można tę metodę łączyć z innymi metodami.

1. TYPOLOGICZNA

• Klasyfikacja ze względu na właściwości języka.

• Typ językowy – grupa języków, które daną funkcję spełniają za pomocą środków podobnych.

• Typologia języków to klasyfikacja języków wg systemu, możemy zatem mówić o typologiach:

- fonologicznych,

- morfologicznych,

- składniowych,

- słownikowych.

• Cechy języka:

- prymarne – właściwości łączące języki, np. występowanie samogłosek.

- sekundarne – te właściwości różnią języki.

• Typologia to klasyfikacja języków wg cech sekundarnych.

SYSTEM FONOLOGICZNY

• Występowanie samogłosek i spółgłosek we wszystkich językach, ale może być ich różna ilość.

• Musi być minimum 3 samogłoski i, a, u, spółgłosek r, (l), m, n, t, k, p, s, czyli 7.

• Model języka to 10 fonemów, do tego modelu przymierzamy języki i stwierdzamy czy język ma charakter samogłoskowy czy spółgłoskowy (bierzemy pod uwagę liczbę spółgłosek i samogłosek).

- samogłoskowy – samogłosek jest więcej niż 30%,

- spółgłoskowy – ponad 70%.

• Język aranta – język w którym występuje ok. 14 fonemów.

• Można dzielić ze względu na liczbę fonemów:

- ubogi system fonologiczny – od 13 do 20 fonemów, np. australijski;

- umiarkowanie bogaty system – od 20 do 45, np. polski;

- bogaty system fonologiczny – od 45 do 75, np. kaukaski.

• Liczba fonemów w danym języku pomnożona przez długość morfemów daje pewną równowagę (im mniej fonemów tym dłuższe morfemy, ponieważ morfemy muszą różnić się od siebie).

• Typologia stosunku samogłosek i spółgłosek w tekście:

- Języki samogłoskowe (stosunek samogłosek do spółgłosek jest większy niż jeden), w tekście spotykamy więcej samogłosek;

- Języki równowagi – stosunek równy jeden;

- Języki spółgłoskowe (stosunek mniejszy niż jeden), w tekście więcej jest spółgłosek.

• Typologia polegająca na strukturze sylaby:

- Język samogłoskowy – sylaba złożona z samogłoski lub spółgłoski i samogłoski;

- Język równowagi – sylaba złożona z samogłoski i spółgłoski;

- Język spółgłoskowy – sylaba złożona z kilku spółgłosek i jednej samogłoski.

• Typologia biorąca pod uwagę właściwości prozodyczne języka, jaką funkcje te cechy spełniają:

- Mogą być tak samo ważne jak fonemy – języki prozodyczne, np. rosyjski, akcent wpływa na znaczenie wyrazu.

- Prozodia nie pełni funkcji dystynktywnej, języki nieprozodyczne dzielą się na:

* Umiarkowanie nieprozodyczne – prozodia pełni funkcję delimitacyjną,

* Skrajnie nieprozodyczne – rzadkie używanie prozodii.

SYSTEM MORFOLOGICZNY

• Język izolujący – chiński,

• Języki wyrazowe można podzielić biorąc pod uwagę połączenie morfemów i jaką funkcję pełni morfem (jedną czy kilka).

KLASYFIKACJA I

3 TYPY JĘZYKÓW WYRAZOWYCH

1. JĘZYKI AGLUTYNACYJNE - połączenie morfemów są luźne, a morfem gramatyczny pełni tylko jedną funkcję, np. język turecki.

Języki te mają przejrzystą budowę gramatyczną, morfem pełni tylko jedną funkcję. Występuje zjawisko dostosowywania się wszystkich samogłosek do pierwszej samogłoski (np. e tylne). Brak prozodii.

1. JĘZYKI FLEKSYJNE – połączenie morfemów jest ściślejsze (końcówki fleksjne), możliwa komunikacja funkcji morfemu gramatycznego.

2. JĘZYKI ALTERNUJĄCE/INFIGOWANE – zespolenie morfemu gramatycznego z morfemem gramatycznym jest najściślejsze; kumulacja funkcji:

- np. języki semickie, rdzeń to trzy spółgłoski:

JHW – JAHWE

SLM – POKÓJ

- nośnikiem znaczenia są 3 spółgłoski, pomiędzy którymi wymieniają się samogłoski alternacja; odpowiednik naszej leksyki:

Hamala – niósł

Hamal – tragarz

Himi – ciężar

Homail – nogi

- wymiana samogłosek pozwala tworzyć nowe wyrazy.

KLASYFIKACJA II

Pod względem pozycji morfemu gramatycznego.

PODZIAŁ NA JĘZYKI

1. JĘZYKI POSTPOZYCYJNE – kombinacja: morfem leksykalny + morfem gramatyczny, np. języki słowiańskie, L + G.

2. JĘZYKI PREPOZYCYJNE – języki afrykańskie, dominują przedrostki, przodówki; najpierw morfem gramatyczny później leksykalny G + L.

3. JĘZYKI ALTERNUJĄCE – przeplatanie się morfemów gramatycznego i leksykalnego L1+ L2 + G1 + G2

KLASYFIKACJA III GRIMBERGA

Ze względu na stopień złożoności wyrazu, wyrazy mogą się różnić długością, ważna jest proporcja pomiędzy liczbą morfemów a liczbą wyrazów.

PODZIAŁ NA JĘZYKI

1. Skrajnie ANALITYCZNE, nie ma połączeń morfologicznych, stosunek morfemów do wyrazów = 1, np. chiński, rozłożone na pewne cząstki; kolejność ma znaczenie gdy nie ma fleksji; występują morfemy pełne i syntaktyczne, które oprócz szyku przedstawiają stosunki między morfemami.

2. SYNTETYCZNE, np. język polski, równowaga.

3. POLISYNTETYCZNE, wyrazy bardzo długie.

KLASYFIKACJA IV

Na poziomie morfologicznym możemy mówić o kategoriach gramatycznych, etapy budowy klas:

• Czy występuję w języku dana kategoria? Np. kategoria liczby występuje w polskim, angielskim, ale w chińskim nie; kategoria określoności w polskim nie występuje, w angielskim tak; kategoria aspektu w polskim, greckim występuje, w niemieckim nie. Podział na języki, które daną kategorię posiadają, a które nie.

• Jaką strukturę wewnętrzną ma kategoria, np. liczba z dwóch kategorii: l. poj., l. mn.; przypadek – j. polski 6 przypadków, niemiecki 4 przypadki, angielski 1, czyli nie ma; rodzaj: polski – m. ż. n., włoski – m. ż. Podział na języki które mają te kategorie.

• Jaki to jest rodzaj kategorii?

- selektywna – przypisywana jest niektórym wyrazom, np. rzeczownik występuje w określonym rodzaju, np. m.

- modulująca – dany wyraz odmienia się przez kategorię, np. czasowniki mogą odmieniać się przez kategorię rodzaju.

- klasy te wiele wyrażają, np. gramatyka – czy obiekt jest ożywiony czy nieożywiony, czy się porusza czy nie.

KLASYFIKACJA V

Typologia morfologiczna (trochę składniowa).

TYPY:

• Typ izolujący – tworzenie wypowiedzi polega na prostym uszeregowaniu morfemów, które nie ulegają zmianie, informacje zgramatykalizowane są minimalne.

• Typ infrektywny, podtypy:

- aglutynacyjny,

- fleksyjny,

- alernujący.

Wyrażają relację między elementami.

• Polisyntetyczny – odwrotność izolującego, dużo wykładników zgramatykalizowanych, rozbudowane zdania.

SYSTEM SKŁADNIOWY

Stosunki składniowe:

• Podmiotem a orzeczeniem przechodnim,

• Agensa a orzeczeniem przechodnim,

• Pacjens a orzeczeniem przechodnim,

• Determinanty (członu określającego) do określonego.

TYPOLOGIA I

Ze względu na stosunki składniowe:

• Języki pozycyjne – stosunki składniowe przez stały szyk wyrazów; typ najbardziej ekspansywny, wykształcił się w językach indoeuropejskich.

• Języki przypadkowe – funkcja wyrazu jest określona przez formę wyrazu (końcówki, akcent); archaiczny język indoeuropejski, współcześnie języki słowiańskie, bałtyckie.

• Języki koncentryczne (inkonponujące) – funkcja członów niekonstytutywnych wyrażona jest nie przez same człony lecz przez ich zastępców włączonych do członów; języki Indian, kaukaski.

Czasownik – człon konstytutywny.

TYPOLOGIA II

Ze względu na stopień stałości szyku, im bardziej stały szyk tym bardziej rozbudowana struktura semantyczna.

• Szyk swobodny, np. polski, uporządkowanie szyku w języku polskim SVO (subiekt, verbum, obiekt).

• Szyk ściśle określony, umożliwiają zmianę szyku, występuje to rzadko, np. jedynie w mowie potocznej, jeśli zmienia się szyk, wtrąca się morfem poprzedzając zmianę szyku.

Konstrukcje:

• Nominatywne – rzeczownik w mianowniku i orzeczenie; znamy objaw i przyczynę; np. Maszyna pracuje, Janek śpi.

• Ergatywne – oddaje myślenie o świecie; nie wiemy kto jest sprawcą, co jest przyczyną; znamy objaw.

Zdanie nieprzechodnie składa się z rzeczownika i czasownika, np. Janek śpi.

TYPOLOGIA III

Ze względu na sposób budowania zdań współrzędnie złożonych.

• Zdanie łączone spójnikami,

• Bezspójnikowa sekwencja,

• Sekwencja zdań pojedynczych łączonych drogą afiksacji.

TYPOLOGIA IV

Ze względu na budowanie zdań podrzędnych.

Zdania:

• Łączenie zaimkami względnymi, czasem spójnikami,

• Zdanie podrzędne jest atrybutem zdania nadrzędnego,

• Tworzenie konstrukcji teleskopowych, zdanie wykorzystuje część poprzedniego zdania.

TYPOLOGIA V

Ze względu na sposób budowania przydawki:

• Wmontowanie elementu przydawki (inkorporacja),

• Typ pozycyjny, przydawka występuje w stałym miejscu.

• Przypadkowy.

SYSTEM SŁOWNIKOWY

KLASYFIKACJA I

Liczba zasobu leksykalnego:

• Ubogi system,

• Średniobogaty zasób,

• Bogaty zasób.

KLASYFIKACJA II

• Stosunek procentowy wyrazów ogólnych i szczegółowych (konkretnych),

• Zależy to w dużej mierze od potrzeb człowieka w danej przestrzeni, np. eskimosi wyróżniają wiele rodzajów śniegu.

• Widać tutaj związek między językiem a rzeczywistością.

KLASYFIKACJA III

• Liczebnik,

• Punkt antropocentryczny, punktem liczenia jest ludzkie ciało, zgięcie palców, liczenie na palcach,

• Liczebniki złożone – mnożenie.

• Zaimki osobowe – ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one.

JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA

• Różnice między językami nie są powierzchowne, każdy język tworzy obraz świata,

• Utrwalone widzenie świata przez społeczność,

• Początek tej tezy znajdziemy już w starożytności, zastanawiano się czy wyrazy dają nam widzenie o świecie.

• Spór Physei – Thesei.

• Stanowisko Physei – związek między znakiem językowym a światem jest naturalny, język przynosi nam wiedzę o świecie.

• Stanowisko Thesei – znaki to konwencjonalne etykietki, nie jest to źródło wiedzy.

• W oświeceniu włoskim i francuskim zaczęto rozszerzać tę myśl,

• XVIII w. Niemcy – Humboldt,

• Początki JOŚ,

• Wierzono, że język i obraz rzeczywistości mają wpływ na siebie, język przynosi nam wiedzę o świecie,

• Między człowiekiem a rzeczywistością jest byt – język,

• W języku odzwierciedlana jest psychika, utrwalane są pojęcia istotne dla danego narodu,

• Język – duch narodu,

• XX wiek – neohumboldtyści badali pola leksykalne, jak społeczność postrzega świat,

• Gramatyka treści, np. Gipper, Leo Weisgerber,

• Język jest kluczem do świata,

• Etnolingwistyka amerykańska – Franz Boas, Edward Sapir, Benjamin Whorf, badali języki Indian amerykańskich, ludzie mówiący tymi językami inaczej postrzegali świat,

• Język jest symbolicznym przewodnikiem po kulturze,

• Hipoteza determinizmu Sapira i Whorfa, język jest zrelatywizowany do kultury, w języku jest obraz kultury; ludzkie postrzeganie świata jest zależne od języka, którym się posługuje determinizm.

• Świat dociera do nas za pomocą zmysłów, co porządkuje język,

• Teraz badania prowadzone są na szeroką skalę,

• JOŚ – zespół przeświadczeń o świecie utrwalony w języku.

- z jakich elementów składa się świat, segmentacja świata, np. w Anglii są trzy rodzaje mgieł ze względu na gęstość, w Hiszpanii są określone mgły ze względu na miejsce występowania (ląd, woda); np. uczucia, w Niemczech są dwie nazwy, których w Polsce nie ma, Schadefreude – radość z czyjejś klęski, Hassliebe – miłość i nienawiść.

- poziom kategoryzacji, segregowanie pojęć w klasy, np. podział na warzywa i owoce, podział bez sensu, który przyjęliśmy razem z kulturą, w niektórych językach jest podział ze względu na kształt (gdzie jabłko, morela znajduje się obok piłki, oka).

SYSTEM LICZENIA

• Uczenie na częściach ciała,

• Niegramatyczne liczenie,

• Łączenie w grupy tych elementów.

JOŚ – różnice między językami.

• Język kształtuje świat,

• Języki różnią się przypisywaniem właściwości wyodrębnionemu przedmiotowi.

1. Wydzielanie elementów ze świata,

2. Łączenie elementów w grupy.

• Postawa onomatologiczna – nazwa jest czytelna, analizując nazwę możemy odkryć co dla danej społeczności było ważne, np. wieloryb – wielka ryba (mimo że nie jest rybą); mrówkojad – je mrówki; pekińczyk – pochodzi z Pekinu;

• Różnice między językami polegają na różnym wartościowaniu, np. krowa – zwierzę; krowa – obraźliwie o kobiecie; w Indiach krowa jest święta;

• Inny sposób relacjonowania wydarzeń, np. określenie płci osoby o której się mówi, czy osoba ta jest obecna, stan cywilny (w angielskim trzeba podać), rodzeństwo (w chińskim jest inny wyraz dla młodszego brata i starszego), ilość (angielski – policzalność, niepoliczalność; chiński – oprócz ilości pytanie o kształt), czy dana czynność wykonywana jest po raz pierwszy czy kolejny.

• Różna konceptualizacja elementów świata, jaką rolę danemu zjawisku nadaje społeczność, np. odbieranie wzrokowe bytów fizycznych, resztę abstrakcyjnych zjawisk opisujemy metaforycznie: - czas:

- płynie, biegnie, wlecze się, zatrzymuje się,

- czas jest ruchomy,

- mam trochę czasu, nie mam czasu, czas to substancja – dużo, mało, brak, trochę czasu,

- tracić czas, poświęcić czas, oszczędzić – wartościowy czas,

- czas to pieniądz,

- szmat czasu – przestrzeń,

- jest ukierunkowany – koncepcja liniowości czasu:

Przeszłość teraźniejszość przyszłość

- jesteśmy pod presją czasu, on ucieka.

INNE KULTURY

• Nie jest przedmiotem ruchomym, linearnym,

• Jest cyklem, który jest powtarzalny,

• Czas stwarza wydarzenia,

• Np. w Afryce nie czują upływu czasu,

• Personifikacja czasu – czas leczy rany,

• Czas jako spirala,

• Koncepcje te mogą współdziałać ze sobą w jednym języku, a nawet w jednym zdaniu.

Każdy język w swoisty sposób kreuje świat, segmentuje go, porządkuje rzeczy i zjawiska, przypisuje im pewne cechy, nadaje im wartości.

KATEGORIE ORGANIZUJĄCE ŚWIAT

ANTROPOCENTRYZM – człowiek jest najważniejszym elementem świata, odnoszenie wszystkiego do siebie, percypowanie świata przez swój pryzmat:

• Nogi – stół,

• Głowa – szpilka,

• Kolana – rury,

• Ucho – igła,

• Oka – rosół,

• Pępek – świat,

• Ramię – dźwig.

• Wiele związków frazeologicznych dotyczy części ciała człowieka,

• Mieć coś pod nosem, w zasięgu ręki, pod bokiem, uciekło nam sprzed nosa, czego oczy nie widzą tego sercu nie żal, na karku,

• Zmysły człowieka są źródłem metafor,

• Wartościowanie z perspektywą człowieka,

• Opozycja człowiek – zwierzę, człowiek jest dobry, zwierzę jest złe, np. wyjść na ludzi, wyszło z niego zwierzę, żyje jak zwierzę,

• Konstrukcje gramatyczne:

• Podmiotem będzie człowiek który jest sprawcą, wykonawcą,

• Dobieranie zwierząt jako podmiotu, gdy nie będzie potrzebny człowiek,

• Człowiek buduje a nie jest budowany,

• Opozycja swój – obcy,

• Swój to Polak, katolik, człowiek, z rodziny, mieszkaniec miasta,

• Obcy to obcokrajowiec, innowierca, zwierzę, poza rodziną, wieśniak,

• Obwiniamy innych że my czegoś nie rozumiemy, np. siedzimy jak na tureckim kazaniu,

• Negatywne nazwy Murzynów, czyjejś religii, chińczyków,

• Pozytywne – braterska miłość, maminsynek, negatywne – o teściowej, wyrodny syn,

• Wartościowania te są bolesne.

PRZYCZYNY POWSTANIA PISMA

Przyczyną powstania pisma było upraszczanie przekazywanych informacji . Wymyślono że będzie zapisywać się je za pomocą obrazków. Każdy obrazek miał swoje znaczenie. Z czasem powstała odmiana pisma hieroglificznego - pismo demotyczne. Jest to pismo hieroglificzne ale uproszczone. Takiego pisma używano na co dzień. A prawdziwych hieroglifów używano np. do zapisywania informacji dla faraona. Z upływem wieków powstawały coraz to łatwiejsze pisma i alfabety. Potem: pismo sumeryjskie, pismo klinowe, alfabet fenicki, alfabet grecki i współczesny alfabet łaciński.

Historia

Znaleziska archeologiczne świadczą o tym, że ludzie od bardzo dawna znali sposoby tworzenia materialnych środków wspomagających pamięć. Służyły temu wszelkiego rodzaju nacięcia na kijach, znaki graficzne na skałach itp. Za każdym razem były to jakieś symbole wizualne. W naszym rozumieniu funkcja pisma nie polega na dostarczaniu graficznych odpowiedników konkretnych przedmiotów, lecz na tworzeniu wizualnego ekwiwalentu ludzkiej mowy. Pismo - system znaków graficznych umożliwiających tworzenie wizualnych odpowiedników ludzkiej mowy Pierwsze pismo(tzn. pismo klinowe) pojawiło się w 3600 roku p.n.e. u Sumerów. Pismo może mieć wiele różnych postaci. Jedną z nich jest pismo piktograficzne (obrazkowe). Stylizowanymi piktogramami jest dziś większość znaków pisma chińskiego. W piśmie tym obok piktogramów istnieją również znaki zwane ideogramami. Niektóre języki zapisywane są za pomocą pisma sylabicznego, w którym poszczególne znaki oznaczają spółgłoskę i następującą po nim samogłoskę. Istnieje wiele form pisma, jednakże alfabet został wynaleziony tylko raz. Stało się to za sprawą ludów semickich ok. 1500 roku p.n.e. Wszystkie alfabety świata pochodzą od alfabetu semickiego. Pierwotny alfabet nie zawierał znaków oznaczających samogłoski. Zdarza się również, że teksty pisane w niektórych językach czyta się z prawej do lewej lub od góry do dołu. Czasem rozpoczyna się lekturę przesuwając wzrok od lewej do prawej, a po dojściu do końca linijki następną odczytuje się w przeciwnym kierunku. Alfabet zawierający symbole oznaczające samogłoski zawdzięczamy Grekom. Alfabet ten umożliwia fonetyczny zapis słów. Testy zapisywano na różnych materiałach: ryto je w skałach, drewnie, na ścianach domów lub metalowych tabliczkach. Egipcjanie wynaleźli sposób sporządzania materiału piśmienniczego z trzciny papirusowej rosnącej wówczas w Dolinie Nilu.

SANSKRYT - Od dawna uznaje się powszechnie, że sanskryt jest dalekim kuzynem wszystkich języków indoeuropejskich z wyjątkiem fińskiego, estońskiego, węgierskiego, tureckiego i baskijskiego. Poza tymi pięcioma wszystkie języki Europy wywodzą się od wspólnego przodka, którym była grupa dialektów używanych przez plemiona żyjące na stepach południowej Rosji około 2000 lat przed Chr. Na pokrewieństwo sanskrytu z językami Zachodu wskazują pewne cechy podobieństwa bezpośrednio widoczne, jak na przykład słowa: pitR - "ojciec" i maatR - "matka", oraz wiele mniej wyraźnych.

Port-Royal gramatyka, gramatyka, której założenia zostały opublikowane 1660 w Grammaire générale et raisonnée C. Lancelota i A. Arnaulda, związanych z Port-Royal-des-Champs; składnia wypowiedzi w języku naturalnym odpowiada racjonalnej konstrukcji myśli (niezwiązanej z żadnym konkretnym językiem), którą można wyrazić w języku logiki; m.in. wpływ na prace N. Chomskiego.

Funkcje języka – relacje języka do szeroko rozumianego środowiska. Przez środowisko rozumiemy tu świat, rzeczywistość, przyrodę, społeczeństwo, ludzi, struktury społeczne, kulturę, procesy psychiczne, emocje, sytuacje komunikacyjne.

Językowi przypisywane są 3 podstawowe funkcje:

1. Kognitywna – poznawcza, racjonalna. Polega ona na wyrażaniu myśli, sądów, idei, pojęć, ale także na realizowaniu ich. Funkcja ta polega na zdobywaniu wiedzy o świecie. Badają ją: logika, psychologia, filozofia.

2. Społeczna – odzwierciedla miejsce i rolę języka w relacjach społecznych. Język jest narzędziem tworzenia i regulowania relacji społecznych. Jest też najważniejszym narzędziem podziału kompetencji i układu ról społecznych w różnych sytuacjach. Badają ją: socjologia, psychologia społeczna, medioznawstwo.

3. Afektywna – emotywna, ekspresywna. Jest związana z przekazywaniem emocji. Badają ją: poetyka, literaturoznawstwo, psychologia twórczości.

Językoznawstwo przez 2000 lat nie zajmowało się funkcjami języka. Dopiero w XX wieku, kiedy pojawia się językoznawstwo kulturalne, pojawiają się lingwistyczne teorie funkcjonowania języka. I tak, w 1925 roku austriacki psycholog K. Buhler wydał książkę Teoria języka. W Teorii została omówiona teoria języka jako narzędzia psychologicznego, jako narzędzia oddziaływań na innych ludzi. Przedmiotem zainteresowania autora są w niej ludzkie zachowania, opis psychiki człowieka. Uważał on, że w systemie współdziałań międzyludzkich język jest narzędziem w tym samym stopniu, co gestykulacja i inne znaki pozawerbalne. Rozpatrywał język w kategoriach funkcjonowania. Funkcja języka według Buhlera to bezpośrednie oddziaływanie języka na uczestników aktu mowy. Wyróżnił 3 podstawowe funkcje języka:

1. Funkcja znaku, przedstawiania, opisywania stanu rzeczy i przedmiotów. Funkcję tę uważa się za najważniejszą dlatego, że tylko języki naturalne pełnią tę funkcję.

2. Funkcja wyrażania siebie, ekspresywne wyrażanie psychologicznych i fizjologicznych cech nadawcy. Znaki występują tu jak symptomy pewnych stanów i cech nadawcy.

3. Funkcja apelacyjna, impresywna, funkcja oddziaływania na odbiorcę za pośrednictwem mówienia. Znak jest tu sygnałem dla odbiorcy np.: stój, chodź.

Te trzy wymienione funkcje opierają się na następujących relacjach: relacji do podmiotu mówienia, relacji do mówiącego, relacji do słuchającego. Klasyfikacja Buhlera ma charakter aksjomatyczny (deterministyczny). U jej podstaw leżą logiczne założenia system podstaw i idei.

W latach 60. Roman Jakobson napisał artykuł Lingwistyka a poetyka, bazując na teorii C. Shannona i pracach Bronisława Malinowskiego. Jakobson proponuje teorię aksjomatyczną (teorię strukturę aktu mowy). Funkcje języka są według niego przyporządkowane elementom sytuacji komunikacyjnej, a przede wszystkim są przyporządkowane różnym orientacjom na różne elementy tej sytuacji. Możliwa jest przy tym orientacja na:

• nadawcę – funkcja ekspresywna (emotywna), w której celem komunikatu jest nadawca;

• odbiorcę – funkcja konatywna (impresywna), której istotą jest wpływ na partnera;

• kontekst – funkcja przedstawieniowa (referencyjna, symboliczna), czyli reprezentacja przedmiotów i faktów;

• kod – funkcja metajęzykowa, która koncentruje się na samym kodzie (opisuje język);

• kontakt – funkcja fatyczna, czyli nawiązanie i podtrzymywanie kontaktów w społeczeństwie;

• komunikat – funkcja poetycka, czyli operacje ze znakami, z formą językową tekstu, koncentracja uwagi na sposobie mówienia.

Transkrypcja – w językoznawstwie system zapisu głosek danego języka przy pomocy symboli graficznych – inaczej pisownia fonetyczna - lub system fonetycznej konwersji innego pisma. W szczególności może służyć do zapisu wyrazów jednego języka w formie pozwalającej łatwo odtworzyć brzmienie osobie go nie znającej – głoski jednego języka oddaje się wtedy znakami pisma innego języka, przy czym danej głosce nie zawsze musi odpowiadać tylko jeden znak, a niektóre znaki mogą być używane na oznaczanie kilku różnych głosek w języku wyjściowym. Transkrypcja taka zorientowana jest na odbiorcę posługującego się jednym, określonym językiem.

Szczególnym przypadkiem transkrypcji jest transkrypcja mogąca służyć odbiorcom posługującym się różnymi językami, najczęściej dokonywana za pomocą znaków międzynarodowego alfabetu fonetycznego – jest to tak zwana transkrypcja fonetyczna.

Transkrypcja w odróżnieniu od transliteracji nie oddaje danego znaku jednego alfabetu zawsze tym samym znakiem drugiego alfabetu, jest bowiem sposobem oddawania głosek a nie liter. Z tego też względu przykładowo występujący w cyrylicy znak "Л", oddawany jest według zasad polskiej transkrypcji za pomocą znaku "Ł" lub "L" w zależności od tego, jaką głoskę "Л" reprezentuje w języku oryginału (szczegółowe zasady transkrypcji wymowy języków słowiańskich za pomocą znaków alfabetu polskiego omówione zostały w hasłach poświęconych poszczególnym językom). W ustalonej transliteracji na alfabet łaciński znak Л oddaje się natomiast zawsze za pomocą litery "L", niezależnie od wymowy. Transkrypcja ma więc za zadanie oddanie brzmienia języka oryginału, zaś transliteracja – oryginalnej pisowni za pomocą znaków innego systemu pisma.

Języki świata - obecnie na świecie używa się ok. 6-7 tysięcy języków. Dokładne ustalenie tej liczby utrudnia brak zgody wśród językoznawców co do klasyfikacji niektórych etnolektów jako odrębnych języków bądź dialektów. Przeważająca część języków świata pozostaje w formie bezpiśmiennej.

Podstawową jednostką klasyfikacji języków jest rodzina językowa. W obrębie rodziny mniejszymi jednostkami są: grupa i zespół. Czasem wyróżnia się też dodatkowe jednostki pośrednie, jak podrodzina i gałąź.

Rodziny językowe są łączone w jednostki wyższego rzędu: makrorodziny i fyle. Są one jednak rzadko stosowane, gdyż udowodnienie pokrewieństwa poszczególnych rodzin między sobą jest trudne i z reguły ma charakter hipotetyczny. Niekiedy uważa się, że wszystkie ludzkie języki wywodzą się od jednego prajęzyka, nazywanego Proto-Human (zob. prajęzyk ludzkości).

Języki sztuczne (także conlangi, konlangi) są to języki, których fonologia, gramatyka lub/i słownictwo zostało świadomie wymyślone przez jednostkę indywidualną bądź grupę osób. Ich przeciwieństwem są języki, które wyewoluowały drogą naturalną. Istnieje wiele możliwych przyczyn, dla których tworzy się języki: ułatwienie komunikacji międzyludzkiej, eksperymenty lingwistyczne, gry językowe, użycie w fikcyjnych światach.

Historia językoznawstwa

Wczesne teksty indyjskich Wed wskazują na strukturę języków – język składa się ze zdań mających cztery stadia rozwojowe, które są wyrażone w trzech czasach (przeszłym, teraźniejszym i przyszłym). Zdania składają się z wyrazów, które mają dwie odrębne formy istnienia (formę wokalną – słowo, i formę wyobrażeniową – znaczenie). Wyrazy te są zazwyczaj czasownikami, które reprezentują czynności ze świata rzeczywistego i rzeczownikami, które występują w siedmiu^[1] przypadkach (w zależności od sposobu uczestnictwa w czynnościach ze świata rzeczywistego).

Indyjski gramatyk Panini (około 520 – 460 p.n.e.) jest pierwszym językoznawcą, często uznawanym za twórcę językoznawstwa. Jest on najbardziej znany za sformułowanie, w używanym również w dzisiejszych czasach tekście pod tytułem Aṣṭādhyāy, 3959 reguł sanskryckiej morfologii. Gramatyka sanskrytu Paniniego jest wysoko usystematyzowana i techniczna. W tym analitycznym podejściu nieodłączne są pojęcia fonemu, morfemu i rdzenia, rozpoznane jedynie przez zachodnich językoznawców około dwóch tysięcy lat później. Reguły Paniniego w pełni opisują morfologię sanskrytu. Następstwem tego, że jego gramatyka skupia się na zwięzłości jest jej nieintuicyjna struktura, przypominająca współczesny "język maszynowy " (jako przeciwieństwo odczytywanych przez ludzi języków programowania). Zaawansowane logiczne zasady i techniki Paniniego miały duży wpływ zarówno na starożytne jak również na współczesne językoznawstwo.

Bhartrihari (c. 450 – 510) – kolejny ważny autor teorii indyjskiego językoznawstwa. Stworzył on teorię, według której akt mowy składa się z czterech etapów: pierwszy – konceptualizacja danej myśli, drugi – jej werbalizacja oraz sekwencjonowanie, trzeci - wygłoszenie wypowiedzi w przestrzeń, wszystko to wykonane przez mówcę i czwarty – zrozumienie wypowiedzi przez słuchacza – osobę interpretującą. Praca Paniniego oraz późniejszego indyjskiego językoznawcy, Bhartrihariego miała znaczący wpływ na wiele z podstawowych poglądów zaproponowanych przez wykładowcę sanskrytu, Ferdinanda de Saussure’a, który jest powszechnie uważany za ojca współczesnego językoznawstwa strukturalnego.

W 760 roku na Środkowym Wschodzie perski językoznawca Sibawajh stworzył w swojej obszernej pracy pod tytułem Al-kitab fi al-nahw (الكتاب في النحو – Księga o gramatyce) szczegółowy i profesjonalny opis arabskiego, ukazując wiele lingwistycznych aspektów języka. Sibawajh w swojej książce odróżnił fonetykę od fonologii.

Do pierwszych zachodnich językoznawców zaliczają się Jakob Grimm, który w roku 1822 stworzył zasadę spółgłoskowych zmian w wymowie znaną jako prawo Grimma, Karl Verner, który wymyślił Prawo Vernera, August Schleicher, który stworzył "Stammbaumtheorie" oraz Johannes Schmidt, który w roku 1872 stworzył "Wellentheorie" ("model falowy"). Ferdinand de Saussure jest twórcą współczesnej lingwistyki strukturalnej. Edward Sapir, lider w amerykańskiej lingwistyce strukturalnej był jednym z pierwszych, którzy badali zależności pomiędzy nauka o języku, a antropologią. Jego metodologia ma ogromny wpływ na jego wszystkich następców. Początkowo badania nad językiem odbywały się w ramach filologii, traktującej język przede wszystkim jako narzędzie literatury. Konsekwencją tego podejścia był preskryptywizm i traktowanie języka mówionego jako niedoskonałej wersji języka pisanego.

Od lat 60. XX wieku głównym modelem języka jest model formalny Noama Chomsky’ego, który rozwinął się pod kierunkiem jego nauczyciela, Zelliga Harrisa, będącego z kolei pod ogromnym wpływem Leonarda Bloomfielda. Chomsky pozostaje najbardziej wpływowym językoznawcą na świecie. Lingwiści zajmujący się Head-Driven Phrase Structure Grammar(HPSG) czy Gramatyką Leksykalno-Funkcjonalną (LFG) podkreślają znaczenie formalizacji i formalnego rygoru w opisie lingwistycznym, i dystansują się nieco od ostatniej pracy Chomsky’ego (program "Minimalistyczny " dla gramatyki transformacyjnej) przyłączając się bardziej do wcześniejszych jego prac. Lingwiści związani z teorią optymalności wskazują uogólnienia pod względem naruszalnych reguł, co jest większym odejściem od głównego nurtu językoznawstwa, a lingwiści zajmujący się różnymi rodzajami gramatyki funkcjonalnej i Lingwistyki Kognitywnej maja tendencję do podkreślania braku autonomii wiedzy lingwistycznej i braku uniwersalności struktur lingwistycznych, dlatego też znacznie odchodzą od paradygmatu Chomsky’ego.

Językowy obraz świata

Językowy obraz świata (JOS) - pojęcie językowego obrazu świata ma wieloletnią historię i złożony rodowód. Początki tezy o językowym obrazie świata sięgają czasów Marcina Lutra.

• Problem ten teoretycznie i filozoficznie na gruncie nauki niemieckiej sformułował w XVIII i XIX wieku J.G. Hamann. Twierdził, że: "Język na poglądy – a poglądy na język wydają się mieć wpływ oraz, że każdy język wymaga pewnego właściwego sposobu myślenia oraz realizuje określone sobie tylko charakterystyczne upodobania."

• Z kolei J.G. Herder, który twierdził, że: "Każdy naród ma własny rezerwuar myśli, które się stały znakami, tym rezerwuarem jest jego język: jest to rezerwuar, do którego wnosiły swój wkład stulecia - jest to skarbiec myśli całego narodu".

• Jednakże podstawowe założenia i definitywny kształt tezy o JOS sformułował W. Humboldt, twierdząc że języki są środkami do odkrywania prawd dotychczas nie poznanych czyli charakteryzują się różnorodnością samych sposobów oglądu świata.

• Janusz Anusiewicz twierdzi, że JOS stanowi podsumowanie i zestawienie codziennych doświadczeń i zaakceptowanych przez wspólnotę komunikatywną norm, wartości, sposobów wartościowania oraz wyobrażeń i zestawień wobec rzeczywistości.

• Według Bartmińskiego "JOS jest zawartą w języku, różnie zwerbalizowaną interpretacją rzeczywistości dającą się ująć w postaci zespołu sądów o świecie. Mogą to być sądy "utrwalone" w gramatyce, słownictwie, w kliszowych tekstach np. przysłowiach ale także sądy "presupowane", tj. implikowane przez formy językowe utrwalonej na poziomie społecznej wiedzy, przekonań, mitów, rytuałów."

• Renata Grzegorczykowa językowy obraz świata chce rozumieć jako: "strukturę pojęciową utrwaloną w systemie danego języka, czyli w jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych realizującą się w języku, za pomocą tekstów wypowiedzi."

• Tokarski traktuje JOS "jako zbiór prawidłowości zawartych w związkach gramatycznych i strukturach leksyki, pokazujących różne sposoby widzenia i rozumienia świata."

Według Jerzego Bartmińskiego: pojęcie językowego obrazu świata działa w dwóch wariantach, które można sprowadzić do „podmiotowego” i „przedmiotowego” i podporządkować terminom wizja świata i obraz świata. Wizja jako widzenie jest czyimś spojrzeniem i zawiera w sobie podmiot patrzący. Obraz jest wynikiem czyjegoś postrzegania świata, ale całość bardziej opiera się na przedmiocie - na tym, co jest zawarte w danym języku. Można mówić o obrazie świata np. dziecka, dorosłego, człowieka „prostego” itp.

Skomplikowane są relacje między językiem a kulturą, a szczególnie między językiem a literaturą:

• Tworzywo literatury stanowi język i jego właściwości systemowe i kontekstowe, które są wykorzystywane do przedstawienia rzeczywistości i tworzenia świata przedstawionego.

• Osobiste doświadczenia twórcy i całej wspólnoty zostaje przechowane niejako w języku, Czyli literatura musi znaleźć odbicie tego doświadczenia i musi także odbić ugruntowany w języku obraz świata.

• Niemożliwe jest wykreowanie rzeczywistości nie związanej z doświadczeniem. Jest to rzeczywistość przez język zawężona, ale wynikająca z istoty języka.

• Twórcy literatury są „rzemieślnikami słowa” modyfikują i wykorzystują istniejące elementy, ale również są twórcami nowych składników.

• Literatura nie tylko korzysta z wzorców wprowadza do kultury wzorce. Język utrwala i przechowuje doświadczenia wypracowane przez kulturę.

• Język formuje kulturę w poszczególnych wspólnotach komunikacyjnych

W istotny sposób badania językoznawców nad JOS łączą i podsumowują Marian Bugajski i Anna Wojciechowska. Uważają oni, że językowy obraz świata jest to obraz świata (lub jego część ), zespół sądów, struktura pojęciowa, interpretacja rzeczywistości, centralne pojęcie, kategoria pojęciowa. Ogólnie jest to coś, co istnieje, funkcjonuje, kształtuje się poza językiem i jakimś stopniu wchodzi w skład języka.

Składniki językowego obrazu świata.

Składniki JOS obejmują różne zjawiska. Badaczka R. Grzegorczykowa zaznacza, że na wstępie trzeba odróżnić elementy obrazu świata, które przejawiają się w pewnych własnościach gramatycznych języka od ujęcia świata w znaczeniach i łączliwości leksemów. Badania przedstawiają wiele przykładów cech gramatycznych odbijających warunki życia mówiących i wpływających na sposób widzenia świata przez nich własności gramatyczne, które są odbiciem pewnego widzenia świata mają zdecydowanie charakter historyczny. Następnie istotne dla omawianego są cechy słownictwa stanowiącego swoisty klasyfikator świata Różny układ znaczeń leksemów zależy od stopnia uogólnienia nazywanego zjawiska, a także różnorodnego rozczłonkowania świata. Dodatkowo na językowy obraz świata składają się właściwości słowotwórcze leksemów, które ujawniają sposób ujmowania zjawisk przez mówiących. Kolejnym składnikiem jaki prezentuje badaczka są żywe motywacje słowotwórcze i semantyczne współtworzące obraz świata zawarty w języku i funkcjonujący współcześnie. Równie ważnym składnikiem są konotacje semantyczne łączone przez mówiących z zjawiskami nazywanymi. Są to cechy kojarzone przez społeczeństwo z desygnatami nazw, utrwalone w pewnych faktach językowych (metaforach, derywatach, frazeologizmach) lub też w przypadku konotacji indywidualnych, jedynie przejawiające się w pewnej charakterystycznej łączliwości (np. osoby wiążące z pewnymi zjawiskami cechy negatywne nie będą używały ich nazw w połączeniu z wykładnikami ocen pozytywnych).

Hipoteza Sapira-Whorfa (inna nazwa: prawo relatywizmu językowego) - teoria lingwistyczna głosząca, że używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposób myślenia. Nazwa wywodzi się od dwóch językoznawców - Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa, zajmujących się głównie językami rdzennych mieszkańców Ameryki.

Dowodem pośrednim na rzecz znacznego udziału języka w myśleniu oraz procesach społecznych są zmiany językowe i znaczeniowe w praktycznie wszystkich grupach związanych wspólną ideologią. Ma to w zamierzeniu wywierać wpływ na sposób myślenia członków grupy.

Uniwersalia językowe (ang. language universals) to cechy wspólne wszystkich (uniwersalia absolutne) lub zdecydowanej większości (tzw. uniwersalne tendencje) języków naturalnych.

Pojęciem takim jest np. morfem czyli najmniejsza jednostka znaczeniowa posiadająca jedną postać fonetyczną lub niewielką ilość postaci zależnych od kontekstu.

Uniwersalne jest też to, że kolejność morfemów odgrywa dużą rolę.