Fakty językowe, historyczne, kulturowe itd. - stanowiące dla badaczy cezury
Czynniki zewnątrz językowe doby staropolskiej:
epoka przedpiśmienna
-wspólnota bałtosłowiańska
-rozpad wspólnoty słowiańskiej na zespoły językowe
-proces scalania państwa polskiego
-polityka,
-chrystianizacja zabezpieczenie rozwoju języka, rozwój kultury, umocnienie międzynarodowej pozycji państwa polskiego i ochrona przed naporem niemiecki, zapożyczenia łacińskie, teksty polskie; pod wpływem kultury zachodniej – łacina
-stosunki z Czechami – zapożyczenia z łaciny ale z Czech (miejsce spotykania: Biblia Królowej Zofii )
epoka piśmienna
-rozbicie dzielnicowe zróżnicowanie regionalne polszczyzny, scalanie państwa sprzyja powstawaniu języka ogólnego
-związki z innymi państwami (Unia lubelska) zapożyczenia (dzieje zapożyczeń) – wpływy czeskie, rosyjskie, niemieckie
-znaczenie organizacji państwowej dla rozwoju języka polskiego proces plemiennego, terytorialnego, politycznego scalania się państwa polskiego wpłynął na rozwój języka polskiego, bo wspierał proces integracji gwar plemiennych, a co za tym idzie zacieranie się różnic i powolny rozwój ponadplemiennego dialektu ogólnego
-ograniczony dostęp do książek
-czynnik ideologiczny – w skutek którego duchowieństwo nie używało języka polskiego a szlachta posługiwała się głównie łaciną – szlachta masowo uczyła się łaciny
Czynniki w dobie średniopolskiej:
-różne dziedziny życia wpływały na rozwój języka polskiego: dziedzina społeczno polityczna, kościelno-wyznaniowa, kulturalno-oświatowa
- wiek XVI – powstanie pierwszych polskich drukarń, których prężna działalność poszerzyła liczbę odbiorców – mieszczan – literatury polskiej
-rozwój druku, reformacja – wzrost znaczenia języków narodowych, tłumaczenia biblijne
-kościelno-wyznaniowy współczynnik rozwoju języka
-stanowisko mowy publicznej
-zmiany polityczne, wojny
-wpływ rozwoju miast i środowiska miejskiego (mieszkańcy różnych warstw, ośrodek umysłowy, szkoły, powolne powstawanie wspólnoty językowej), XV/XVI w największy rozwój miast
- w połowie XVII wieku , na skutek zubożenia mieszczaństwa i kryzysu ekonomicznego całego kraju popyt na język i literaturę polską gwałtownie zmalał
-wzrost demokracji szlacheckiej
- zjawisko makaronizowania – nurt dworski
-rozwój piśmiennictwa, drukowania, upowszechnienie dzieł drukowanych – kulturalno-oświatowe tło rozwoju języka
- rola książki
- dostosowanie języka do potrzeb różnych działów nauki i administracji, literatury i poezji
Czynniki w dobie nowopolskiej:
-Zygmunt August – mecenat
- połowa wieku XVIII – dynamiczny rozwój Warszawy
- słabnie zamiłowanie do łaciny na korzyść wyższej świadomości dla języka narodowego
-reformy doby oświecenia po zastoju czasów saskich korzystnie wpływają na rozwój języka – polityka Stanisława Augusta i jego wpływ na kulturę mecenat literatury, sztuki,
-rozwija się nauka w języku polskim
- upowszechnia się polszczyzna literacka wśród wszystkich obywateli
-okres II wojny światowej – ruchy ludności
-wpływy niemieckie, rosyjskie
-po 1945 – wpływ sytuacji społeczno-politycznej
-demokratyzacja
-rozprzestrzenianie się oświaty
-skok w rozprzestrzenianiu się oświaty
-po 1970 – rozwój środków masowego przekazu (radio, telewizja)