Orientacja life-span
DOROSŁOŚĆ (Dorosłość późna)
W latach 70-ych ubiegłego wieku zainteresowano się przebiegiem rozwoju człowieka w toku całego życia, wyznaczając obszar badawczy pomiędzy poczęciem a śmiercią (Baltes i Goulet, 1970; Straś-Romanowska, 2001; Trempała, 2001).
Wcześniej przyjmowano biologiczny paradygmat:
Osiągając dojrzałość biologiczną jednostka dochodziła do szczytu swych możliwości psychicznych (Straś-Romanowska, 2001; Tyszkowa, 1988).
Potem jej życie cechowała stabilność (Tyszkowa, 1996).
Taki paradygmat sprzyjał wyłącznie badaniom dzieci i młodzieży do momentu osiągnięcia przez nie dorosłości.
Rozwój pojmowany jako proces zmian o charakterze jednokierunkowym, trwałym, nieodwracalnym i autonomicznym (Tyszkowa, 1996a):
Przebieg rozwoju zachodzi według wspólnego, przewidywalnego wzoru, zgodnego z wiekiem chronologicznym (Straś-Romanowska, 2001).
Jednokierunkowość oznaczała zmierzanie ciągu zmian do określonego stanu końcowego, za który można uznać jakościowe przekształcenie wewnętrznej organizacji danej struktury (Tyszkowa, 1996a).
Zgodnie z tym założeniem zmiany rozwojowe miały wyłącznie charakter progresywny (Straś-Romanowska, 2001).
Trwałość i nieodwracalność stanowiły właściwości przekształceń (Tyszkowa, 1996a).
Autonomiczność (ad. źródła zmian rozwojowych):
Założenia: istnieją w systemie psychicznym jednostki wewnętrzne siły dynamiczne odpowiedzialne za przemiany (Tyszkowa, 1996).
Tradycyjne ujęcie rozwoju nie przystawało do analizy dalszych, dorosłych okresów życia, w których nie tyle biologiczne wyznaczniki, co w dużym stopniu zewnętrzne stymulatory, wpływały na właściwości przebiegu drogi życiowej.
Psychologowie orientacji life - span z P.B. Baltesem na czele,
zrewidowali pojęcie rozwoju,
przeformułowali przedmiot badań,
stworzyli podstawy do pluralistycznego podejścia
metodologicznego badań nad rozwojem (Trempała, 2001).
Nowa koncepcja rozwoju oparta na dwu podejściach:
holistycznym, zakładającym koncentrację na osobie /wzór indywidualnego rozwoju w ciągu życia/
funkcjonalnym, oznaczającym koncentrację na kategoriach zachowaniowych oraz na właściwościach zmian w mechanizmach i procesach łączących się z wybranymi kategoriami zachowań w toku życia (Baltes, Lindenberger i Staudinger, 1998).
Przedstawiciele psychologii life – span, odchodząc od infantocentrycznej orientacji psychologii rozwojowej (Lachman i Bertrand, 2001), uznali, że rozwój ontogenetyczny jest procesem toczącym się całe życie.
Uznaje się, że nie ma podstaw do wyłonienia jakiegokolwiek okresu, najważniejszego z perspektywy toczącego się rozwoju, albowiem we wszystkich stadiach ontogenezy występują
procesy kumulacji, świadczące o ciągłości rozwoju, kontynuacji wcześniejszych osiągnięć rozwojowych;
procesy innowacji, nieciągłości, czyli braku kontynuacji (Baltes, 1987).
Założenie psychologii life-span:
istotę rozwoju stanowi zmiana w zdolnościach adaptacyjnych jednostki, powstająca w interakcji z czynnikami biologicznymi i kulturowymi (Baltes, 1987; Staudinger i Bluck, 2001).
Zmiana rozwojowa nie jest efektem biernego podporządkowania się programowi biologicznemu,
ani prostą reakcją organizmu na bodźce płynące ze środowiska,
ale powstaje w rezultacie stałej i aktywnej transakcji (transakcyjnej adaptacji) jednostki ze zmieniającym się kontekstem indywidualnym, kulturowym i historycznym,
w powiązaniu z przemianami wyznaczanymi przez wiek chronologiczny (Staudinger i Bluck, 2001).
Aktywność jednostki, polegająca na selekcji rozwojowych kontekstów, na dokonywaniu w nich zmian, zwrotnie wywołuje zmiany w jednostce (Baltes, 1997)
Takie rozumienie rozwoju zaprzecza jednokierunkowości zmian, a pozwala na pluralistyczne widzenie procesu rozwoju jako wielokierunkowego, zawierającego i progres i regres (Trempała, 2001),
Rozwój stanowi system zmian obejmujących tak zyski (gain), jak i straty (loss), chociaż wraz z wiekiem straty przeważają nad zyskami.
[Wtedy pozyskiwane jest kulturowe wsparcie dla rozwoju, zwiększające się stopniowo z wiekiem].
Nowe podejście zrywa z poglądami wiążącymi okres starości wyłącznie z regresem (Pietrasiński, 1990), a także dostrzega, że we wczesnych okresach rozwojowych występują regres, strata, ubytek, rozpad, zanikanie.
Są to elementy każdego procesu restrukturyzacji w każdej fazie życia (Pietrasiński, 1990; Trempała, 2001).
Wielowymiarowość rozwoju
Wobec odmiennej podatności na modyfikację, zmiany rozwojowe w ramach poszczególnych funkcji psychicznych mogą zachodzić według różnych wzorców (Baltes, 1987; Straś-Romanowska, 2001; Trempała, 2001).
Modyfikacje te zależą między innymi od charakteru indywidualnych doświadczeń (Straś-Romanowska, 2001).
Za najmniej plastyczne uważa się zmiany wynikające z biologicznej struktury organizmu, uniwersalne (Bee i Boyd, 2002).
Przynależność do określonej kultury sprawia, że rozwój jednostek przebiega w sposób specyficzny dla jednej, ale odmienny niż w innej kulturze. Tego typu zmiany nie mają charakteru uniwersalnego, stanowią natomiast tzw. zmiany wspólne (group-specific changes) (Bee i Boyd, 2002).
Odrębne źródło różnicowania się doświadczeń życiowych:
przynależność do kohorty, czyli grupy dzielącej w tym samym czasie życia swych członków te same doświadczenia historyczne (Bee i Boyd, 2002).
Psychologowie orientacji life-span wskazują na ogromne znaczenie dla rozwoju ontogenetycznego uwarunkowań historyczno – kulturowych .
Inna kategoria zmian to różnice indywidualne stanowiące rezultat unikalnych, nie dzielonych z innymi zdarzeń.
Indywidualny tok rozwoju nasila się szczególnie w okresie dorosłości, gdy coraz większego znaczenia w kreśleniu linii życia nabierają tzw. czynniki pozanormatywne (Straś-Romanowska, 2001).
Do czynników pozanormatywnych należą nie tylko zdarzenia losowe, ale także zdarzenia, których wystąpienie związane jest z podejmowaniem osobistych decyzji, prowadzących do niepowtarzalnych i nieprzewidywalnych rezultatów rozwojowych (Neugarten, 1979; Straś-Romanowska, 2001; Trempała, 2001).
Koncepcja rozwojowej psychologii life-span
(psychologia rozwoju w ciągu życia; w biegu życia; w kursie życia), systematycznie jest doskonalona przez P.B.Baltesa (1997)
pod kątem dochodzenia do spójnej teorii wyjaśniającej przebieg
i funkcję (cel) rozwoju.
Problem rozwoju w świetle mechanizmu dystrybucji indywidualnych zasobów
Funkcje spełniane przez zasoby:
postęp,
podtrzymanie lub/i odzyskanie
oraz
regulację strat.
Zasada: sposób wykorzystania zasobów jest zależny od wieku.
O ile w dzieciństwie zasoby są wykorzystywane do rozwoju, o tyle w dorosłości dominujące staje się ich przeznaczenie do podtrzymania, odzyskania lub regulacji strat (Baltes, Lindenberger, i Staudinger, 1998).
Systemowy model selektywnej optymalizacji z kompensacją (SOC)
Nowa funkcjonalna teoria rozwoju:
Systemowy model selektywnej optymalizacji z kompensacją (SOC), w którym uwzględnia się trzy powiązane ze sobą procesy:
Selekcji (Selection),
Optymalizacji (Optimization)
i Kompensacji (Compensation).
Procesy te stanowią komponenty rozwoju, są odpowiedzialne za pomyślny, efektywny przebieg zmian rozwojowych.
Podstawowym mechanizmem wyznaczającym sposób funkcjonowania tych procesów i występujące w jego efekcie rezultaty jest zasada zysków/strat (Baltes, 1987; 1997).
Selekcja (Baltes, Lindenberger i Staudinger, 1998) odnosi się do celów/preferencji
i polega na planowanym ich wyborze.
Zdaniem P.B.Baltesa (1997):
Wraz z ubytkami związanymi z wiekiem w biologicznym wyposażeniu lub w plastyczności procesów rozwojowych wzrasta konieczność dokonywania wyborów celów/preferencji.
Optymalizacja (Baltes, Lindenberger i Staudinger, 1998) dotyczy środków sprzyjających efektywnemu działaniu, istotnych z punktu widzenia realizacji zamierzonych celów.
Należą do nich: wiedza kulturowa, stan fizyczny, motywacja do własnego rozwoju, kompetencje praktyczne i energia.
Kompensacja (Baltes, Lindenberger i Staudinger, 1998) jest procesem uruchamianym w celu przeciwstawienia się stratom/ubytkom w środkach bądź zasobach niezbędnych do realizacji celu.
Wyczerpywanie się zasobów
Straty w wewnętrznych i zewnętrznych zasobach
SELEKCJA
Wybór dziedzin i ukierunkowanie
procesów ontogenetycznych
OPTYMALIZACJA
Dopasowanie środków do celu
KOMPENSACJA
Nabywanie nowych wewnętrznych i zewnętrznych środków
ukierunkowanych na cel
Powyżej:
Model selektywnej optymalizacji z kompensacją w rozwoju life-span. (Opracowano na podstawie Baltes, Lindenberger i Staudinger, 1998).
W modelu SOC ukazane są wzajemne powiązania pomiędzy antecedentami, procesami i efektami rozwojowymi w toku życia.
Rozwój jest stałym procesem selektywnej adaptacji,
następującym za pośrednictwem selekcji, optymalizacji i kompensacji
oraz prowadzącym do określonych efektów rozwojowych,
które na zasadzie sprzężenia zwrotnego wpływają na wewnętrzne
i zewnętrzne warunki życia jednostki,
a te z kolei są antecedentami kolejnych procesów.
Kontynuatorki nowego podejścia do rozwoju człowieka
U.Staudinger i S.Bluck ukazują wzorce rozwojowe dorosłości
Przykłady trajektorii odnoszących się do różnych funkcji rozwojowych przedstawia wykres 2
Rycina 2. Trajektorie rozwojowe w dorosłości (Opracowano na podstawie Staudinger i Bluck, 2001, por. Wojciechowska, 2008)
a) Podatność na zmianę postaw w dorosłości
Wczesna Średnia Późna
dorosłość dorosłość dorosłość
b) Rozwój zdolności werbalnych i pamięci werbalnej w dorosłości
Wczesna Średnia Późna
dorosłość dorosłość dorosłość
c) Wzorzec dotyczy dwóch zmiennych: pewności siebie i rozumowania logicznego w dorosłości
Wczesna Średnia Późna
dorosłość dorosłość dorosłość
Dystrybucja zasobów adaptacyjnych, które jednostka ma do dyspozycji, jest w dwojaki sposób limitowana.
Pierwsze ograniczenie wynika z dokonania wyboru specyficznej drogi rozwoju.
Każdy wybór określonej drogi rozwoju implikuje niemożność wybrania innej drogi, a także oznacza, że inwestowanie potencjału w realizację jednej alternatywy, stanowi element straty z punktu widzenia zaangażowania go w inne możliwości.
Drugie ograniczenie zasobów i ich rozwoju wynika ze zmian związanych z wiekiem, w efekcie czego maleje całość dostępnych zasobów.
Zasoby są wykorzystywane do trzech zadań adaptacyjnych:
rozwoju, wzrostu (growth);
podtrzymania (maintenance) i/lub odzyskania (recovery);
panowania, kontroli (regulation of loss) nad stratą.
Zadanie pierwsze polega na osiąganiu wyższych poziomów funkcjonowania lub zdolności adaptacyjnej.
Zadanie drugie odnosi się do funkcjonowania związanego z wyzwaniami lub do przywracania stanu, jaki był przed okresem poniesionej straty.
Trzecie zadanie, to działanie mające zapewnić adekwatne funkcjonowanie na niższym poziomie, gdy niemożliwe staje się podtrzymanie lub odzyskanie.
Wzorzec adaptacyjnych zmian w zarządzaniu zasobami, charakterystycznych dla średniej dorosłości przedstawia rycina 1.
Rycina 1. Dystrybucja zasobów w zakresie funkcji: wzrostu, podtrzymania/odzyskania oraz kontroli nad stratami w dorosłości i starości.
(Opracowano na podstawie Staudinger
i Bluck, 2001, por. Wojciechowska, 2008)
Wraz z wiekiem coraz częściej zasoby są wykorzystywane do kontroli nad stratami.
W średniej dorosłości wyraźniejsze nasilenie tych zadań adaptacyjnych ujawnia się w fazie późnej, a trend utrzymuje się i w późnej dorosłości.
Również stopniowo z wiekiem coraz mniej zasobów wykorzystywanych jest do procesów wzrostu, ale we wczesnym etapie średniej dorosłości znaczna ich część przeznaczana jest na progres.
Najbardziej charakterystyczną cechą dorosłości jest inwestowanie zasobów w podtrzymanie/odzyskanie, ustępujące jednak na rzecz procesów kontroli nad stratami.
U.M.Staudinger i S.Bluck (2001) podkreślają, że zarządzanie zasobami w średniej dorosłości stawia jednostki w pozycji pośredniej pomiędzy młodością a starością, ponieważ część zasobów – zależnie od dziedzin, wykorzystywana jest podobnie jak w okresie wcześniejszym, część zaś – jak w późniejszym etapie życia.
Staudinger i Bluck przyjmują za Baltesem trzy reguły organizujące środowiskowe i biologiczne wpływy:
Regułę normatywną związaną z wiekiem,
Regułę normatywną związaną z historią
oraz
Regułę pozanormatywną.
Reguła wieku dotyczy kontekstu rozwojowego biologicznej bądź społecznej natury, który jest normatywnie połączony z wiekiem chronologicznym (dodatkowe zarobkowanie na emerturze)
Reguła pozanormatywności dotyczy kontekstu ściśle związanego z indywidualnymi warunkami życia jednostek
Reguła historyczna obejmuje kontekst wpływu na trajektorie rozwoju wynikającego z okresów historycznych i kulturowych zmian. Reguła ta odpowiada za tzw. efekt kohorty, czyli za różnice w przebiegu rozwoju osób wywodzących się z innych pokoleń.
Dorosłość późniejszych kohort jest odmienna w porównaniu z kohortami wcześniejszymi ze względu np. na zmiany w sytuacji kobiet w społeczeństwie, na zwiększanie się ich poczucia wyzwolenia i niezależności.
Podsumowanie okresów dorosłości
Każde ze stadiów charakteryzowane jest:
przez swoistą dialektykę lub centralny układ przeciwieństw
ze względu na zasięg znaczących relacji społecznych,
ukształtowania się podstawowych sił życiowych,
występowania podstawowych patologii i wartości negatywnych,
uwewnętrznionych pokrewnych zasad porządku społecznego,
specyficznych dla okresu rozwojowego rytualizacji wiążących oraz z perspektywy wynaturzeń rytualizacji określanych jako rytualizmy.
Charakterystykę trzech stadiów dorosłości
zgodnie z powyższymi kryteriami prezentuje tabela 1.
Kryteria Stadium |
Wczesna dorosłość | Średnia dorosłość | Późna dorosłość |
|---|---|---|---|
| KRYZYSY PSYCHOSPOŁECZNE | Intymność lub izolacja | Generatywność lub stagnacja | Integralność lub rozpacz |
ZASIĘG ZNACZĄCYCH RELACJI SPOŁECZNYCH |
Przyjaciele, partnerzy, współpracownicy, konkurenci | Wspólna praca, wspólne prowadzenie domu |
Ludzkość, rodzaj ludzki |
PODSTAWOWE SIŁY ŻYCIOWE (CNOTY) |
Miłość | Troska | Mądrość |
PODSTAWOWE PATOLOGIE I WARTOŚCI NEGATYWNE |
Wykluczanie | Odrzucanie | Pogarda |
| POKREWNE ZASADY PORZĄDKU SPOŁECZNEGO | Wzorce współpracy i rywalizacji |
Prądy edukacyjne i tradycja |
Mądrość |
RYTUALIZACJE WIĄŻĄCE |
Afiliatywna | Pokoleniowa | Filozoficzna |
| RYTUALIZMY | Elityzm | Autorytaryzm | Dogmatyzm |
Tabela 1. Właściwości kolejnych etapów według E.H.Eriksona.
(Opracowano na podstawie Erikson, 2002)