Zagadnienia do egzaminu
PRAWO
1.Pojęcie prawa.
PRAWO to system norm postępowania pochodzących od państwa, zabezpieczonych możliwością legalnego użycia przez państwo przymusu, którego celem jest porządkowanie podstaw życia społecznego, politycznego i gospodarczego. W demokratycznym systemie politycznym prawo wyznacza struktury i kompetencje organów władzy publicznej, a także procedury podejmowania decyzji. Określa ono również ramy działania różnorodnych podmiotów społecznych, którym zapewnia możliwość uczestnictwa w procesach decyzyjnych w państwie, gwarantuje podstawy bezpieczeństwa i pewność stosunków współpracy i konkurencji społecznej.
Prawo wyznacza wzorce zachowań, które powinny być respektowane przez organy władzy i społeczeństwo oraz określa zasady odpowiedzialności za ich naruszanie.
2.Pojęcie terminu ” przepis prawny”.
Przepis prawny to zdanie w sensie gramatycznym ( od kropki do kropki lub od kropki do średnika, lub od średnika do kropki) wyraźnie wyróżnione graficznie w tekście prawnym i oznaczone w nim zwykle jako artykuł czy ustęp( lub fragment artykułu lub ustępu).
3. Rodzaje przepisów prawnych.
a) Przepisy ogólne ( lexgeneralis) – to przepisy, które regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne w dyspozycji reguły zachowania.
b) Przepisy szczegółowe ( lexspecialis)- regulują sprawy w sposób bardzo szczegółowy.
Szczególne rodzaje przepisów prawnych:
Wśród przepisów prawa można wyróżnić kilka ich specyficznych rodzajów:
a. przepisy odsyłające - przepis odsyła innego przepisu tego samego aktu, innego aktu normatywnego lub innych norm (np. moralnych) lub poglądów (np. sędziego). Szczególnym rodzajem przepisów odsyłających są przepisy blankietowe, które wskazują organ kompetentny do wydania odpowiedniego aktu normatywnego, w którym odnajdzie się określone normy.
b. przepisy przejściowe - zwane intertemporalnymi, regulujące określony stan rzeczy na określony czas lub regulujące „nadmiar prawa” tj. sytuację występowania w tym samym czasie niezgodnych ze sobą norm.
c. przepisy wprowadzające - zawierają termin i tryb wejścia w życie norm ustanowionego aktu normatywnego. Przepisy wprowadzające mogą być powiązane z przepisami przejściowymi.
d. przepisy uchylające - zwane derogacyjnymi, znoszące aktualnie obowiązujące przepisy aktu normatywnego i określające wejście w życie nowych przepisów.
Przepisy przejściowe, wprowadzające i uchylające występują najczęściej w ostatniej części aktu normatywnego zwanym przepisami przejściowymi.
4. Normy postępowania i inne typy wypowiedzi.
Norma – pewien wzorzec pozwalający podzielić zachowania na takie, które są z nią zgodne, takie, które są z nią niezgodne, oraz na takie, do których dana norma się nie odnosi.
Norma postępowania – będąca wytworem ludzi wypowiedź bezpośrednio wyrażająca wobec danego podmiotu polecenie pewnego zachowania się we wskazanych okolicznościach.
Każda norma postępowania musi posiadać:
- adresata normy (podmiot), któremu wyznacza obowiązek danego postępowania
- okoliczności, w których postępowanie to ma być zrealizowane
- sposób zachowania adresata normy( działania lub zaniechania czynności).
• Normy indywidualne
norma, w której indywidualnie wskazany jest adresat lub okoliczność np. „rodzina Kowalskich ma przekroczyć granicę o 6 rano”
• Normy generalne
adresat jest wskazany generalnie lub w sposób generalny określone są okoliczności np. „harcerz, jak dostrzeże pożar w lesie, to…”
Ze względu na sposób, w jaki norma określa zachowanie adresata, wyróżniamy:
• Normy konkretne
jednorazowe zachowanie się adresata np. „pójście na wykład w czwartek o godzinie 9.00”
• Normy abstrakcyjne
stałe lub wielokrotne zachowanie się adresata np. „prowadzenie pojazdu”
Do prawa zalicza się tylko normy generalne i abstrakcyjne. Pozwala to odróżnić prawo od decyzji.
Cecha zasadnicza odróżniająca prawo od innych zespołów norm postępowania: normy prawne są chronione przez państwo, które zabezpiecza ich stosowanie .
Prawo musi być egzekwowane (przestrzegane).
Inne typy wypowiedzi:
Dyrektywa- Dyrektywy to wypowiedzi typu powinnościowego, wpływający na nasze zachowanie ( jest nakazane, prosi się żeby, zaleca się żeby, radzi się żeby)
Dyrektywy celowościowe( instrumentalne)- wypowiedzi, co należy czynić, aby osiągnąć określony cel. Jeśli chcesz osiągnąć stan rzeczy S to powinieneś się zachowywać w sposób Z.
Wypowiedzi oznajmujące –posiadają wartość prawdy lub fałszu.
Wypowiedzi ekspresywne- wyrażają aprobatę
5. Pojęcie normy prawnej.
Norma prawna- jest to wypowiedź zawierająca żądanie władzy publicznej, aby w określonych w niej okolicznościach ci do których jest ona adresowana, zachowywali się w wyznaczony w niej sposób. Za niezbędne elementy każdej normy uważa się: określenie jej adresata, określenie okoliczności, których wystąpienie powoduje uaktualnienie obowiązku określonego zachowania się, oraz określenie postępowania, które adresat ma spełniać.
BUDOWA NORMY PRAWNEJ.
Współcześnie rozpowszechniona jest koncepcja trójelementowej budowy normy prawnej, która zakłada, że jest ona zwrotem językowym, w skład którego wchodzą trzy elementy:
hipoteza – wyznacza zakres zastosowania normy, określa wobec kogo i w jakich okolicznościach norma jest stosowana. Adresatem normy jest podmiot, do którego skierowana jest dyrektywa postępowania, a więc podmiot któremu prawo wskazuje określony sposób postępowania (podmiot prawa). Zakres zastosowania to klasa sytuacji, w których dana norma znajduje zastosowanie.
dyspozycja – wyznacza sposób postępowania jakiego od adresata normy w okolicznościach wskazanych w hipotezie wymaga prawodawca. Określa zakres normowania normy , tj. klasę zachowań, których dana norma dotyczy (zakazane i nakazane). Dyspozycja czyni obowiązkowym zachowanie się oznaczone w pewien rodzajowo określony sposób.
sankcja - określa jakie negatywne następstwa zastosuje państwo wobec adresata normy o ile nie zachowa się on zgodnie z treścią dyspozycji w okolicznościach przewidzianych w hipotezie.
6. Norma prawna a przepis prawny.
„Przepis prawny” i „ norma prawna” bywają często traktowane jako pojęcia używane zamiennie. Właściwością takie sposobu rozumienia jest równoznaczność tych terminów. Przepis prawny i norma prawna to reguły zachowania wyodrębnione w tekście prawnym jako artykuł lub jako jeszcze mniejsza, mająca kształt zdania wypowiedź wchodząca w skład artykułu.
„ Przepis prawny” jest często stosowany jako pojęcie wyłączne. Skoro nazwy „ przepis prawny” , „norma prawna”, ujmując wszystkie problemy prawne w kategorii przepisów. Termin norma prawna nie występuje w ogóle w tekście ustaw.
Norma prawna bywa traktowana jako wypowiedź konstruowana z przepisów prawa. Omawiana koncepcja formułuje twierdzenie o odrębności pojęć: przepis prawny i norma prawna.
Przepis prawny jest rozumiany jako zwrot językowy zawarty w tekście prawnym. Stanowi część techniczną tego artykułu wyodrębnioną przez prawodawcę jako artykuł, paragraf lub w innej postaci. Przepis prawny jest ustanowiony przez kompetentny organ prawodawczy, jest dany przez prawodawcę.
Norma prawna to reguła zachowania zawierająca niezbędne elementy, skonstruowana na podstawie przepisów prawa przez prawoznawców. Jest wypowiedzią konstruowaną przez teoretyków prawa według określonego wzoru, norma prawna nie stanowi dla nich przedmiotu poznania prawa tak jak przepis.
8. Obowiązek, uprawnienie, kompetencja.
Obowiązek – to wyrażony w normie prawnej skierowany do adresata nakaz albo zakaz określonego postępowania. Wyznaczony jest przez prawo przedmiotowe i oznacza brak swobody wyboru zachowania przez adresata normy. Może mieć charakter pozytywny (obowiązek działania) albo negatywny (obowiązek zaniechania), na ogół związany jest z normatywną zapowiedzią dolegliwości w wypadku niewykonania.
Uprawnienie – obejmuje sferę zachowań nienakazanych i niezakazanych, w której podmiot może dokonywać różnych wyborów, przy czym zachowaniom tym odpowiada sfera zachowań prawie zakazanych bądź nakazanych innych podmiotów. Adresat może zachowywać się zgodnie z dyspozycją normy (zrealizować uprawnienie) albo zaniechać realizacji tego postępowania. Wyznaczane są przez prawo przedmiotowe.
Kompetencja – jej istotą jest upoważnienie przyznane pewnemu podmiotowi do dokonania określonej doniosłej prawnie czynności konwencjonalnej, przy czym dokonanie takiego uprawnienia powoduje powstanie po stronie innego podmiotu obowiązek określonego zachowania się.
9. Instytucje prawne.
Instytucja prawna – to zespół norm prawnych wyodrębniony w jedną funkcjonalną całość ze względu na wyczerpujący sposób regulacji stosunków społecznych określonego typu, np. instytucja małżeństwa, pożyczki, rozwodu, listu gończego, weksla, wyborów parlamentarnych.
10. Źródła prawa. Precedensy, Doktryna prawnicza, Zwyczaje i obyczaje.
Źródło prawa.
Termin ten oznacza pewien wytwór, z którego poznajemy treść prawa. Może oznaczać również czynniki kształtujące prawo, a więc istniejące stosunki ekonomiczne, tradycję, kulturę, historię, itp. W podstawowym znaczeniu termin źródła prawa oznacza akty prawotwórcze, a więc wynik czynności konwencjonalnych, przez które odpowiednie organy państwowe nadają moc obowiązującą normom generalnym i abstrakcyjnym.
Akty stanowione przez organy państwowe, które w swej treści zawierają normy prawne. Mówiąc o
źródłach prawa w tym znaczeniu, określamy je najczęściej mianem aktów normatywnych.
Zgodnie z artykułami 87, 91, 190 i 234 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej źródłami powszechnie
obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:
-Konstytucja,
-ustawy i rozporządzenia z mocą ustawy,
-ratyfikowane umowy międzynarodowe,
-rozporządzenia,
-akty prawa miejscowego (na obszarze działania organów, które je ustanowiły).
11. Pojęcie terminu „ akt normatywny”
W węższym znaczeniu akt normatywny traktowany jest jako synonim pojęć: „akt prawotwórczy”, „akt prawodawczy”, „źródło prawa”, a więc tekst zawierający nie jakiekolwiek przepisy, lecz przepisy prawa (normy prawne). Chodzi tu o akty wydawane przez kompetentne organy prawodawcze, mocą których ustanawiane jest prawo.
W szerszym znaczeniu przez akt normatywny rozumie się każdy tekst zawierający normy postępowania. Nie muszą to być reguły pochodzące od państwa, niekoniecznie także generalnie-abstrakcyjne.
12. Powiązania aktów normatywnych
Powiązania kompetencyjne aktów prawotwórczych wiążą się z hierarchiczną budową aparatu państwowego. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest zróżnicowanie mocy prawnej aktów wydawanych przez różne organy państwa. W doktrynie i w praktyce prawniczej w zasadzie powszechnie przyjmuje się, że:
- akt prawotwórczy o niższej mocy prawnej nie powinien być niezgodny z aktem prawotwórczym o wyższej mocy;
- akt prawotwórczy o wyższej mocy prawnej może uchylić akt prawotwórczy o niższej mocy prawnej;
- akt prawotwórczy o wyższej mocy prawnej przesądza w pewnym stopniu o treści aktu prawotwórczego o niższej
mocy prawnej;
- istnieje obowiązek wydania aktów o niższej mocy prawnej, jeżeli są one niezbędne dla realizacji postanowień
aktów o wyższej mocy prawnej.
Powiązania merytoryczne aktów prawotwórczych oznaczają związki między treścią regulowanych stosunków społ. w poszczególnych aktach normatywnych. System wartości, który stanowi podstawę decyzji prawodawcy powinien być uporządkowany, uzgodnione być powinny zasady preferowania jednych wartości przed drugimi.
13. Typy aktów normatywnych.
Akty prawotwórcze można podzielić na:
1) akty normatywne prawa wewnętrznego – wśród nich wyróżniamy:
akty normatywne powszechnie wiążące – to akty, które zawierają normy o nieograniczonej podmiotowo mocy wiążącej w danym państwie. Mogą regulować postępowanie każdej kategorii adresatów. Są aktami o nieograniczonym zasięgu materii, którą mogą regulować.
akty normatywne wewnętrznie wiążące - to akty, które zawierają normy o podmiotowo ograniczonej mocy wiążącej skierowane do adresatów usytuowanych wewnątrz aparatu państwowego albo samorządowego. Pod względem materii regulacji muszą być zgodne z aktami powszechnie wiążącymi.
akty normatywne samorządu terytorialnego – to akty organów wspólnot lokalnych powołanych do samodzielnego wykonywania zadań publicznych.
2) akty normatywne prawa międzynarodowego publicznego
14. Budowa aktu normatywnego.
część tytułowa (nagłówek) – w której wymienia się nazwę rodzaju aktu, datę jego ustanowienia, a następnie ogólne merytoryczne określenie normowanej w akcie materii.
podstawa prawna – to przepis, w którym upoważniono dany organ do ustanowienia określonego aktu. Od podstawy prawnej rozpoczyna się tekst aktu wykonawczego. Wyróżnia się a) upoważnienia fakultatywne – tj. zezwolenia na dokonanie aktu prawotwórstwa wykonawczego; b) upoważnienia obligatoryjne – przybierają postać nakazu stanowienia prawa o charakterze wykonawczym.
preambuła – umieszczana, gdy zachodzi potrzeba wyraźnego wskazania celów wydania aktu
część zasadnicza – składa się z przepisów usystematyzowanych tradycyjnie w ustawach w artykuły (dzielona na ustępy, a grupowane w rozdziały > działy > tytuły > księgi > części) , zaś w aktach wykonawczych w paragrafy (dzielone na ustępy > punkty i litery). Przepisy umieszcza się w następującej kolejności:
1) ogólne – wyodrębnia się je, gdy zachodzi potrzeba zamieszczenia w nich elementów wspólnych dla wielu przepisów merytorycznych.
2) szczegółowe – zawierają konkretne regulacje stosunków społecznych.
3) przejściowe - szczegółowo regulują zakres stosowania nowych przepisów w sprawach dotyczących stosunków ukształtowanych w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa.
4) dostosowujące - określają sposób dostosowania się adresatów do nowych regulacji (chodzi tu zarówno o sposób powołania nowych organów, jak i sposób przekształcenia istniejących podmiotów).
5) końcowe – składają się z a) przepisów derogacyjnych; b) przepisów o wejściu w życie aktu; c) przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej wydanego aktu.
podpis – prawo określa, kto powinien złożyć podpis pod aktem normatywnym.
15. Nowelizacja, tekst jednolity, kodeks, inkorporacja.
Nowelizacja – częściowa zmiana obowiązującego aktu normatywnego przez inny akt normatywny tej samej (albo wyższej) mocy prawnej, później wydany. W praktyce stosuje się dwie formy nowelizacji:
a) wąską – polega na zmianie przepisów ustaw wyraźnym przepisem ustawy zasadniczo poświęconej innej materii, późniejszej niż ustawa zawierająca przepis zmieniany.
b) szeroką - polega na zmianie przepisów ustawy odrębną ustawą nowelizującą.
Tekst jednolity – ogłasza się wówczas, gdy liczne zmiany w ustawie lub wielokrotne nowelizacje stwarzają istotną trudność w praktycznym posługiwaniu się wieloma elementami składającymi się na treść aktu. Tekst jednolity nie jest nowym aktem prawotwórczym.
Kodeks – to akt normatywny (ustawa), którego celem jest całościowe, względnie wyczerpujące i niesprzeczne oraz syntetyczne uregulowanie wybranej sfery życia społecznego, zastępujące dotychczasowe rozproszone akty normatywne. Współczesne kodeksy nie obejmują swoim zasięgiem całych gałęzi prawa.
Inkorporacje – to usystematyzowany i opublikowany zbiór wydanych już uprzednio przepisów prawa (aktów normatywnych) bez zmiany ich treści. Za dopuszczalne uznaje się jedynie niewielkie udoskonalenie formalne.
16. Pojęcie obowiązywania prawa.
Obowiązywanie prawa oznacza, że adresaci norm w nich wyrażonych powinni zachować się w okolicznościach wskazanych w hipotezach zgodnie z dyspozycjami. Ogólnie mówiąc norma prawna jest obowiązująca, jeżeli:
została ustanowiona w odpowiedniej formie i trybie przez podmiot kompetentny do prawotwórstwa.
nie została formalnie uchylona (derogowana).
nie jest sprzeczna z żadną inną prawnie obowiązującą normą lub jeżeli jest sprzeczna, to nie straciła mocy obowiązującej na podstawie przyjętych reguł walidacyjnych.
została urzędowo ogłoszona.
ponadto obowiązującymi normami są uznane – wg przyjętych reguł walidacyjnych – konsekwencje norm wyrażonych expressis verbis w przepisach aktów prawotwórczych.
17. Obowiązywanie prawa w czasie.
Gdy akt prawotwórczy sam nie określa daty początkowej swego obowiązywania przyjmuje się jedno z dwóch rozwiązań:
akt wchodzi w życie z dniem jego ogłoszenia albo z dniem ustanowienia (jeżeli moc obowiązująca aktu nie jest uwarunkowana jego ogłoszeniem.
akt wchodzi w życie w terminie późniejszym niż dzień jego ogłoszenia (czy ustanowienia), a więc z vacatio legis.
Jeżeli akt „wchodzi w życie” to oznacza, że od wskazanego dnia adresaci mają obowiązek go realizować, a zwłaszcza stosować.
Ogłoszenie aktu prawotwórczego to urzędowe podanie aktu do wiadomości powszechnej, które współcześnie dokonywane jest głównie przez dzienniki publikacyjne.
Akt prawotwórczy przestaje obowiązywać z dniem:
uchylenia go przez przepisy derogacyjne nowego aktu.
wskazanym w samym akcie, o ile został on wydany na określony czas.
Jeżeli brak jest przepisów derogacyjnych, a akt sam nie wskazuje daty utraty mocy obowiązującej, to przestaje obowiązywać z momentem wejścia w życie nowego aktu prawotwórczego odmiennie regulującego ten sam przedmiot (to rozwiązanie nie jest jednak poprawne).
18. Obowiązywanie prawa co do terytorium.
Każdy akt normatywny obowiązuje na określonym terytorium. Zasadą w państwach unitarnych jest, że akty wydawane przez organy centralne obowiązują na terytorium całego państwa, zaś akty normatywne terenowych organów państwa na obszarze, na którym organy te sprawują władzę.
Terytorium państwa to określony obszar podlegający zwierzchnictwu państwa, bądź też jako przedmiot władzy państwowej jak i przestrzeń, w granicach której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny co do osób, rzeczy i zdarzeń. W skład terytorium wchodzi wydzielona granicami państwa przestrzeń lądowa, morska i powietrzna.
Zwierzchnictwo terytorialne państwa polega na wyłącznym wykonywaniu przez nie władzy w stosunku do wszystkich składników jego terytorium (naturalnych i sztucznych) oraz w stosunku do wszystkich osób fizycznych i nie fizycznych znajdujących się na terytorium państwa.
Zasada terytorialności stanowi bezpośredni wyraz suwerenności państwa.
19. Obowiązywanie prawa co do osób.
Normy każdego państwa stanowią, kogo prawo danego państwa obowiązuje. Na ogół zasadą jest, że prawo obowiązuje wszystkie osoby, które znajdują się na jego terytorium. Status prawny ludności przebywającej na terenie określonego państwa nie jest jednak jednolity, gdyż wyróżnia się:
obywateli państwa
inne osoby przebywające na terytorium państwa
a) cudzoziemcy i apatrydzi (nie posiadają żadnego obywatelstwa) stale zamieszkujący na terytorium państwa
b) cudzoziemcy i apatrydzi czasowo przebywający na obcym terytorium państwowym
c) cudzoziemcy posiadający specjalny status prawny
Obywatelstwo to trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z państwem. Można je nabyć wskutek urodzenia (w wyniku „prawa krwi” lub „prawa ziemi”) oraz w sposób pochodny (tj. przez naturalizację, zamążpójście, repatriację).
Prawo krwi – dziecko bez względu na miejsce, w którym przyszło na świat, nabywa obywatelstwo swoich rodziców.
Prawo ziemi - dziecko bez względu na obywatelstwo rodziców, nabywa obywatelstwo tego państwa, na terytorium którego przyszło na świat.
20. Pojęcie systemu prawnego.
System prawa jest to określony i odpowiednio uporządkowany zbiór:
norm nakazujących i zakazujących jakiegoś zachowania wprost (norm merytorycznych, które ustanowiono czyniąc użytek z kompetencji normodawczej, lecz one same nie udzielają już kompetencji do stanowienia norm).
oraz norm udzielających podmiotom kompetencji normodawczej do wyznaczania konkretnych zachowań podmiotom podległym systemowi i nakazujących dawać posłuch normom w rezultacie stanowionym (norm kompetencyjnych).
Reasumując można stwierdzić, że normy prawne nie występują w izolacji, lecz są częściami większej całości – tworząc w określonym państwie i czasie konkretny system prawa.
20a. Struktura systemu prawnego:
System prawa stanowionego to zbiór obowiązujących norm pochodzących od państwa , powiązanych licznymi relacjami i uporządkowanych zgodnie z określonymi zasadami. W doktrynie wskazuje się na merytoryczne (statyczne) i formalne (dynamiczne) więzi norm w systemie prawa.
Więź statyczna między normami polega na tym, że tworzą one w zasadzie treściowo niesprzeczny zespół reguł oraz, że określone typy konsekwencji norm obowiązujących i wyrażonych expressis verbis w przepisach prawnych obowiązują tak samo jak normy z których je wyprowadzono.
Więź dynamiczna polega na tym, że normy obowiązują w systemie w zasadzie na podst. innych norm, hierarchicznie wyższych. Hierarchia norm jest pochodną hierarchii aktów normatywnych, w których normy te są zawarte.
Normy powiązane są hierarchicznie:
relacją kompetencyjną – udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy norma obowiązuje w systemie wymaga m.in. sprawdzenia relacji tej normy do normy kompetencyjnej.
relacją derogacyjną – jeżeli dwie normy merytoryczne, spełniające wymagania hierarchicznej relacji kompetencyjnej, są ze sobą niezgodne, to należy uznać za obowiązującą tę, która jest normą hierarchicznie wyższą.
Współcześnie pomocniczo stosowane jest przy wyróżnieniu gałęzi prawa kryterium:
1) metody regulacji – wykorzystywane przez prawodawcę różnią się sposobem organizacji stosunków prawnych, stopniem ingerencji państwa w ich kształtowanie, rodzajem sankcji. Wyróżnia się tu:
metodę cywilnoprawną – to taki typ regulacji, w którym pozycja stron w stosunku prawnym jest równorzędna.
metoda administracyjna – oznacza regulację, w których podmiot jest podporządkowany organowi państwa. Pozycja stron nie jest równorzędna. Organ państwa ma prawo jednostronnie ingerować w cudzą sferę prawną.
metoda penalna – oznacza regulacje, w których obowiązki prawne zabezpieczone są zagrożeniem użycia przymusu państwowego poprzez sankcję karną.
2) kryterium podmiotowe (np. prawo karne wojskowe)
21. Gałęzie prawa, podziały prawa.
Gałąź prawa to kompleks norm regulujących pewną grupę stosunków społecznych. W polskim prawie wyróżnia się na ogół następujące gałęzie prawa wewnętrznego:
prawo konstytucyjne – obejmuje całokształt norm dotyczących ustroju państwowego, w tym: podmiot władzy najwyższej w państwie, stosunki własnościowe, formy sprawowania władzy państwowej, status prawny jednostki, organizację i tryb działania aparatu państwowego.
prawo administracyjne – reguluje realizację procesów administrowania w państwie: system instytucji, które te procesy realizują, a przede wszystkim władcze elementy realizacji tych procesów.
prawo cywilne – normuje na zasadzie równorzędności podmiotów prawa społecznie doniosłe stosunki majątkowe i związane z nimi stosunki niemajątkowe (prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo spadkowe, przepisy o księgach wieczystych i hipotece, prawo własności intelektualnej). Tu mieści się także prawo handlowe, czyli inaczej mówiąc cywilne prawo gospodarcze albo prawo gospodarcze prywatne.
prawo rodzinne i opiekuńcze – niektórzy uznają ten dział za odrębną gałąź prawa, inni za część prawa cywilnego.
prawo karne – reguluje stosowanie środków przymusowej reakcji państwa (sankcji) na antyspołeczne zachowania zabronione przez prawo pod groźbą tych środków.
prawo finansowe – reguluje funkcjonowanie finansów publicznych, których istotą jest gromadzenie i rozdzielanie zasobów pieniężnych dokonywane przez państwo lub inny związek publicznoprawny.
prawo pracy – normuje stosunki pracy dobrowolnie podporządkowanej, inaczej mówiąc, stosunki społeczne związane z pracą podejmowaną w celach zarobkowych oraz świadczoną dobrowolnie na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy. Wyodrębnia się tu prawo ubezpieczeń społecznych.
prawo morskie – reguluje stosunki powstające w związku z różnymi formami korzystania z wód, dna, podziemia i brzegów morskich.
prawo rolne – normuje własność i użytkowanie ziemi.
prawo ochrony środowiska – to zespół norm zabezpieczających w imię interesu publicznego obiekt przyrodniczy lub poszczególne rodzaje roślin, zwierząt przed niszczeniem, uszkodzeniem bądź szkodliwym przekształceniem ze strony człowieka oraz ułatwiających tworzenie nowych wartości przyrodniczych.
prawo postępowania karnego – normuje tryb rozstrzygania spraw karnych.
prawo postępowania cywilnego – reguluje tryb rozstrzygania cywilnych spraw procesowych i nieprocesowych objętych prawem cywilnym, rodzinnym i opiekuńczym oraz pracy.
prawo międzynarodowe prywatne – reguluje stosunki z zakresu prawa cywilnego, prawa handlowego, w których występują elementy obce (np. stroną jest cudzoziemiec). Wskazuje którego państwa prawo się wówczas stosuje.
Gałęzie prawa tradycyjnie grupowane są w dychotomiach:
1) prawa publicznego i prawa prywatnego.
Prawo publiczne – dotyczy sfery działania aparatu władzy publicznej (państwowej i samorządowej). Prawo prywatne – normuje sferę autonomicznej aktywności społeczeństwa.
2) prawa materialnego i prawa postępowania.
Prawo materialne – grupuje gałęzie prawa regulujące bezpośrednio odpowiednie stosunki społeczne (np. prawo cywilne).
Prawo postępowania (formalne) – obejmuje te gałęzie prawa, które regulują odpowiednie stosunki pośrednio poprzez określenie organów, trybu, zasad i instytucjonalnych gwarancji realizacji norm prawa materialnego. Dzieli się na prawo procesowe i prawo ustrojowe.
22. Zasady prawa i ich rodzaje.
Zasady prawa służą wsparciu systemu prawa o uporządkowany system wartości.
W znaczeniu opisowym to pewien wzorzec ukształtowania określonej instytucji prawnej, który odtwarzamy z opisu tekstów prawnych. Zasady w tym znaczeniu nie mają charakteru obowiązujących norm postępowania.
W znaczeniu dyrektywalnym są to zasady prawa w ścisłym słowa znaczeniu (dyrektywy wiążące prawnie i oparte na tekście prawnym). Mają tak oddziaływać na adresatów norm, by podmioty te postępowały w wyznaczony sposób.
Wśród wszystkich norm prawnych prawnicy wyróżniają na ogół normy-zasady poszczególnych gałęzi prawa i całego systemu prawa. Zasady systemu (gałęzi) prawa wyróżniane są za pomocą zabiegów o charakterze ocennym. Wskazanie na normy-zasady ma znaczenie dla prawotwórstwa, interpretacji i stosowania prawa. Wpływa bowiem na aksjologiczne uporządkowanie prawa. Dość często za podstawowe kryterium uznaje się pozycję norm w hierarchii systemu prawa. Stąd za normy-zasady uznaje się reguły wynikające z odpowiednich przepisów konstytucji. Inne wskazywanie kryterium, to pozycja normy wobec innych norm. Chodzi o sytuację, w której jako normę zasadniczą traktuje się tę, która stanowi rację dla całej grupy norm. Po trzecie, normy-zasady wyróżnia się ze względu na pełnione przez nie szczególne role w strukturze określonych instytucji prawnych.
23. Niezgodność norm, luki w prawie.
sprzeczność logiczna (analityczna) – polega na merytorycznej niezgodności wzorów postępowania wyznaczonych przez dwie normy.
sprzeczność prakseologiczna - polega na tym, że dwie normy nakazują adresatowi A dwa sposoby postępowania, których jednoczesne zrealizowanie jest praktycznie niemożliwe, ponieważ realizacja jednej normy stworzy sytuację, która wyklucza przyczynowo realizację drugiej normy.
sprzeczność teleologiczna – polega na tym, że realizacja obu norm prowadzi do sprzecznych celów, w tym sensie, iż zamierzone skutki obu regulacji wzajemnie się unicestwiają lub realizacja jednej z norm unicestwia rezultat drugiej normy.
Sprzeczności usuwa się z systemu prawa dwiema drogami. Po pierwsze, usunąć je może prawodawca poprawiając tekst prawny w drodze legislacji. Po drugie, doktryna i praktyka prawnicza dysponują instrumentami pozwalającymi na eliminację przypadków ujawniających się jako „sprzeczności sformułowań przepisów prawnych” (reguły interpretacyjne i reguły walidacyjne).
luka konstrukcyjna (tetyczna, techniczna) –ma miejsce, gdy przepisy prawne nie wskazują wszystkich koniecznych elementów do ważnego dokonania określonej czynności konwencjonalnej.
luka aksjologiczna – o niej mówi się wówczas, gdy ktoś uważa, że w jakiejś dziedzinie powinna obowiązywać norma o określonej treści, a norma taka w konkretnym systemie nie obowiązuje. Mówi się także wówczas, gdy nie mogą sprawnie funkcjonować w praktyce określone w normach instytucje prawne, ponieważ nie ma w systemie norm, które są do tego niezbędne.
luka logiczna – ma miejsce kiedy w danym systemie prawa znalazły się dwie normy całkowicie sprzeczne.
24. Pojecie wykładni prawa, typy wykładni prawa.
Wykładnia prawa jest to operacja myślowa w toku której dokonuje się przekładu zbioru przepisów prawnych ogłoszonych w aktach prawodawczych na zbiór norm postępowania równoznaczny jako całość z danym zbiorem przepisów.
Wykładni prawa mogą dokonywać faktycznie różnorodne podmioty zakładające różne cele. Z punktu widzenia tych podmiotów wyróżnić można:
wykładnia autentyczną – przyjmuje się, że każdy organ który jest upoważniony do wydawania przepisów jest też upoważniony do interpretacji tych przepisów.
wykładnia delegowana ogólną – jest dokonywana przez organ, któremu przyznano kompetencję do wiążącego interpretowania wszelkich aktów prawodawczych (Trybunał Konstytucyjny).
wykładnia operatywna (praktyczna) – wykładnia organów stosujących prawo, która zmierza do odtworzenia normy po to, aby uzyskać dla siebie (albo dla innego podmiotu) podstawę prawną dla konkretnego rozstrzygnięcia w procesie stosowania prawa (sądy, prokuratorzy, organy administracji).
wykładnia doktrynalna –Nie ma mocy wiążącej, ale w praktyce jest wykorzystywana przez organy stosujące prawo. Najczęściej wyraża się ona w glosach do orzeczeń sądowych, a także w opracowaniach pracowników naukowych.
Ze względu na sposób dokonywania wykładnie dzielą się na:
wykładnia językowa – rozumienie i stosowanie tej wykładni głównie sprowadza się do stosowania językowych reguł interpretacyjnych (szerzej w pkt. 40).
wykładnia systemowa – ustala znaczenie przepisu ze względu na jego usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu prawnego (normy nie mogą być niezgodne).
wykładnia funkcjonalna – dyrektywy wykładni funkcjonalnej wypowiedziane głównie z klauzul generalnych pozwalają na taką interpretację przepisu, w wyniku której spełni on rolę o racjonalności.
Ze względu na zakres wykładnie dzielą się na:
dosłowna – pkt. wyjścia tej wykładni zawsze jest jej zakres uzyskany w drodze wykładni językowej. Jeśli wykładnia językowa co do zakresu pokrywa się z wykładnią funkcjonalną to mamy wykładnię dosłowną.
rozszerzająca – polega na przypisaniu normie szerszego zakresu zastosowania lub normowania przy wykorzystaniu reguł wykładni pozajęzykowych, niż zakres wypływający wprost i jednoznacznie po zastosowaniu reguł interpretacyjnych z dosłownego znaczenia normy.
zwężająca - polega na przypisaniu normie węższego zakresu zastosowania lub normowania na podstawie reguł wykładni pozajęzykowej niż zakres wynikający wprost z obowiązującej normy.
W zależności od uznania jakichś wartości za miarodajne można dokonywać:
wykładni statycznej (to samo brzmienie)
wykładni dynamicznej (dostosowujemy znaczenie do obecnego systemu wartości)
25. Pojęcie racjonalnego prawodawcy.
U podstaw tworzenia i stosowania prawa leży założenie racjonalności prawodawcy , a więc przyjęcie, że prawodawca jest w swym działaniu zoptymalizowany ze względu na posiadaną wiedzę językową i merytoryczną w danej dziedzinie oraz dysponuje uporządkowanym i rozwiniętym systemem wartości. Racjonalne prawodawstwo wymaga sprostania w tworzeniu prawa następującym warunkom:
uzyskanie pełnej i spójnej wiedzy o fragmencie rzeczywistości, który ma być poddany regulacji prawnej.
określenie celów i kierunków oraz skutków i kosztów społecznych i ekonomicznych koniecznych zmian.
zestawienie wszelkich środków niezbędnych dla osiągnięcia założonego stanu rzeczy.
analiza wartości leżących u podstaw tworzonego prawa oraz przewidywanych postaw adresatów norm prawnych.
wybór właściwej formy aktu prawodawczego.
26. Pojęcie stosowania prawa.
Stosowanie prawa - to podjęcie decyzji przez kompetentny organ władzy publicznej o konkretnie-indywidualnych konsekwencjach prawnych udowodnionych faktów oraz czynności niezbędne do wydania tej decyzji.
W szerszym rozumieniu stosowanie prawa obejmuje wszelkie działania polegające na czynieniu użytku z kompetencji do dokonywania czynności konwencjonalnych innych, aniżeli akty prawotwórcze. W tym rozumieniu stosuje więc prawo każdy, kto czyni użytek z przyznanego mu przez normę prawną upoważnienia do dokonania określonej czynności konwencjonalnej doniosłej prawnie. W węższym rozumieniu stosowanie prawa odnoszone jest do organów władzy publicznej (organów państwa czy samorządu).
27. Pojęcie stosunku prawnego.
Stosunek prawny to tego rodzaju stosunek społeczny, który jest uregulowany przez prawo i którego stronami są podmioty prawa. Stosunki prawne są jednym z rodzajów stosunków społecznych, czyli takich regulacji między przynajmniej dwiema osobami, w których zachowania jednej strony (działania lub zaniechania) wywołują reakcję innej strony i podlegają kontroli norm społecznych (prawnych, moralnych, obyczajowych). Pojęcie stosunku jest wykorzystywane w naukach prawnych dla opisania zależności między podmiotami prawa.
28. Fakty prawne.
Fakt prawny to takie zdarzenie albo zachowanie podmiotu, unormowane w przepisach prawa, które wywołuje skutki prawne, tzn. powoduje powstanie, zmianę lub wygaśnięcie konkretnych uprawnień lub obowiązków, albo uprawnień i obowiązków podmiotów prawa. Najczęściej fakty prawne kształtują stosunki prawne. Fakty prawne rodzą niekiedy uprawnienia albo obowiązki nie związując jednego podmiotu z drugim. Fakty prawne dzielimy na:
zdarzenia – to fakty prawne, które występują w świecie zewnętrznym niezależnie od woli i zachowań podmiotów prawa (np. śmierć człowieka, która rodzi skutki dotyczące spadkobrania)
zachowania - to fakty prawne, które są zależne od woli podmiotu. Można je podzielić na: 1) działania (to zachowania aktywne); 2) zaniechania (to brak działania w sytuacji, gdy aktywności wymaga prawo). Można je też podzielić na: 1) zgodne z prawem (czynności prawne, czyny dozwolone, orzeczenia sądowe i decyzje administracyjne); 2) niezgodne z prawem (czyny zabronione i niedozwolone).
29. Podmiot, przedmiot, treść stosunku prawnego.
Podmiotem stosunku prawnego są osoby, które w nim występują jako uprawnione lub zobowiązane do określonego zachowania się względem innych osób, uczestników tego samego stosunku prawnego. Różne typy podmiotów prawa:
- w prawie konstytucyjnym > Sejm, Rada Ministrów, organy samorządu terytorialnego
- w prawie karnym > organy wymiaru sprawiedliwości oraz sprawcy czynów
- w prawie cywilnym > osoby fizyczne i osoby prawne
Przedmiot stosunku prawnego – może nim być określone zachowanie, a także przedmiot materialny, prawa osobiste. Przedmiotu stosunku prawnego dotyczą właśnie owe obowiązki i uprawnienia osób będących jego stronami.
Treść stosunku prawnego – na jego treść składają się uprawnienia i obowiązki jego podmiotów (stron). Zwykle uprawnienia i obowiązki rozłożone są między wszystkie podmioty stosunku prawnego, choć nie zawsze równomiernie. Uprawnieniom jakim dysponują strony stosunku prawnego odpowiadają korelatywnie obowiązki ich partnerów.
30. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej.
Odpowiedzialność prawna polega na obowiązku ponoszenia przewidzianych przez normę prawną sankcjonującą negatywnych skutków zachowań społecznych sprzecznych z dyspozycją normy sankcjonowanej w warunkach określonych przez hipotezę. Rodzaje odpowiedzialności prawnej:
odpowiedzialność karna – (tylko osoba fizyczna) odpowiada się tylko za własne czyny
odpowiedzialność cywilna – każda szkoda komuś wyrządzona powinna być naprawiona o ile prawo czyni kogoś za szkodę odpowiedzialnym. Charakteryzuje się tym, że może być ponoszona przez osoby fizyczne i osoby prawne i może być odpowiedzialnością solidarną. Dzieli się na deliktową (za szkody powstałe wskutek czynów niedozwolonych) i kontraktową (z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania).
odpowiedzialność służbowa – ponoszona przez pracowników wobec pracodawcy z powodu naruszenia obowiązków związanych z wykonywanymi czynnościami służbowymi
odpowiedzialność parlamentarna – odpowiedzialność za polityczny kierunek sprawowania urzędu i poszczególne podejmowane akty oraz decyzje. Jest indywidualne lub solidarna.
odpowiedzialność konstytucyjna – odpowiedzialność osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie za naruszenie prawa. To odpowiedzialność karno-sądowa i indywidualna.
31. Przesłanki odpowiedzialności prawnej.
a) popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w miejscu i czasie jego dokonania. Społeczna szkodliwość czynu nie może być znikoma.
b) dokonując czynu konieczne jest posiadanie swobody wyboru zachowania.
c) osiągnięcie przez dokonującego czynu określonego minimalnego wieku.
d) odpowiedni stan zdrowia psychicznego i rozwoju psychicznego w momencie popełniania czynu.
e) działanie nie zostało podjęte w obronie koniecznej lub w stanie wyższej konieczności.
f) jeżeli odpowiedzialność dotyczy czynu przynoszącego skutek przestępczy, między działaniem a skutkiem musi istnieć związek przyczynowy.
g) czyn dokonany został w stanie winy
32. Znajomość powszechnej znajomości prawa.
Nie uchyla od odpowiedzialności prawnej nieznajomość prawa. Nie można zatem powoływać się na nieznajomość prawa w ochronie przed odpowiedzialnością. Współczesne ustawodawstwa stoją na stanowisku, że należycie ogłoszone akty prawne są powszechnie znane (fikcja powszechnej znajomości prawa). Akty prawne publikuje się w „Dzienniku Ustaw”, „Monitorze Polskim”, „Wojewódzkim Dzienniku Urzędowym” i w dziennikach urzędowych poszczególnych ministrów. Ustawodawstwo polskie przyjmuje możliwość uznania czynu zabronionego za nie będący przestępstwem, jeśli został on popełniony w sytuacji, gdy nieświadomość jego bezprawności była usprawiedliwiona.
Główne zasady:
ignorantia iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi
ignorantis iuris neminem excusat - nieznajomość prawa nikogo nie usprawiedliwia
.