Frazeologia – ma dwa znaczenia:

1. Jest to dział językoznawstwa, a dokładnie leksykologii, zajmujący się analizą utrwalonych w danym języku połączeń wyrazowych

2. Jest to zasób charakterystycznych dla danego języka połączeń wielowyrazowych, zwanych związkami frazeologicznymi, lub krótko frazeologizmami.

Potocznie frazeologią nazywane są piękne słowa bez pokrycia^[1].

Spis treści

• 1 Klasyczny podział frazeologizmów

• 2 Nowsze klasyfikacje

• 3 Źródła frazeologii polskiej

• 4 Przypisy

• 5 Zobacz też

• 6 Linki zewnętrzne

Klasyczny podział frazeologizmów

Frazeologizmy można klasyfikować według różnych kryteriów. W polskich opracowaniach najbardziej popularna jest klasyfikacja, którą wprowadził Stanisław Skorupka. Opiera się ona na dwóch kryteriach:

• formalnym

• semantycznym

Ze względów gramatycznych klasyfikacja ta wyróżnia trzy typy związków frazeologicznych:

• wyrażenie – ośrodkiem jest zwykle rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, przysłówek – przykład: dużo opadów, czerwone i czarne

• fraza – są to zdania, które mają charakter mniej lub bardziej utarty, są często powtarzane i są silnie zespolone znaczeniowo. Są to związki mające postać zdania lub równoważnika zdania. Do fraz zalicza się przysłowia, maksymy, sentencje.

• zwrot – ośrodkiem jest tutaj czasownik lub imiesłów przysłówkowy – przykłady: kochać kogoś na zabój, biorąc pod uwagę.

Ze względu na stopień zespolenia znaczeniowego związki frazeologiczne dzieli się na:

• luźne – każdy człon zachowuje swoje znaczenie. Są to połączenia wyrazowe, których znaczenie jest wypadkową wyrażeń składników i których składniki możemy zmieniać zależnie od treści tego, co chcemy za ich pomocą wyrazić, np. drewniany dom.

• stałe – związki, których składniki nie mogą ulegać zmianie, bo zmieni się ich treść, np. drzeć z kimś koty, patrzeć przez różowe okulary.

• łączliwe – połączenia wyrazowe, których składniki są w silnym stopniu powiązane znaczeniowo. Są to połączenia bardziej utarte, niż połączenia luźne, ale jeszcze nie zawierające składników o zatartym znaczeniu; o łączliwości decyduje częstość jego użycia oraz bliższa łączność treściowa składników, niż w związkach luźnych, np. dobić targu.

Nowsze klasyfikacje

• klasyfikacja typologiczna

Wg Andrzeja Marii Lewickiego z podziałem na 5 składniowych typów frazeologizmów i 2 typy funkcjonowania ich znaczeń:

1. Frazy, które mogą być używane jako kompletne zdania i do takiej funkcji nie wymagają uzupełnień. Mogą także wchodzić w skład dłuższego tekstu albo stanowić replikę w dialogu. Na przykład: Wyszło szydło z worka. Ręce opadają. Na dwoje babka wróżyła. Jak sądzisz, zdążymy na pociąg? - Na dwoje babka wróżyła.

2. Zwroty, które pełnią funkcję czasowników. Aby utworzyć zdanie, trzeba je uzupełnić składnikiem typu rzeczownikowego, który określi, do kogo lub czego frazeologizm się odnosi. Na przykład: trząść się jak galareta - ktoś trzęsie się jak galareta. Akcje idą w górę - czyjeś, czegoś akcje idą w górę. Niektóre zwroty nie zawierają czasownika, ale pełnią funkcję czasownikową. Na przykład: ktoś, coś w krzyk; ktoś w płacz.

3. Wyrażenia rzeczownikowe, które pełnią funkcję rzeczowników. Na przykład: biały kruk, twardy orzech do zgryzienia, ni to ni sio, kula u nogi, kukułcze jajo, pies ogrodnika.

4. Wyrażenia określające, które określają rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki. Na przykład: jaki taki, pierwszy lepszy, z krwi i kości, z duszą na ramieniu, krótko i węzłowato, na chybcika, (cicho) jak makiem zasiał, jak z krzyża zdjęty.

5. Wskaźniki frazeologiczne, które pełnią funkcje pomocnicze (1) przyimków, (2) spójników i (3) partykuł. Na przykład: (1) w związku z czymś; w ramach czegoś; (2) albo... albo...; o tyle... o ile...; (3) że też; też mi coś; rzecz jasna; otóż to.

Ze względu na sposób funkcjonowania znaczenia frazeologizmy dzielą się na:

1. Idiomy, związki idiomatyczne - frazeologizmy o nienaruszalnym składzie, których znaczenie jest zupełnie inne, niż wynika ze znaczeń każdego ze składników i z sumy tych znaczeń. Na przykład: parszywa owca, łacina kuchenna, trącić myszką.

2. Frazemy, połączenia frazeologiczne - (związki łączliwe) utrwalone połączenia, których sens mieści się w zakresie znaczenia wyrazu nadrzędnego. Na przykład: gniew ogarnia, dokonywać włamania.

Przysłowia według tej klasyfikacji nie należą do frazeologizmów; są to odrębne, gotowe teksty. Zestawienia (terminy, np. kwas siarkowy, spółgłoska wargowa, rzeczowniki wielowyrazowe typu samochód ciężarowy, płatki owsiane i publicystyczne połączenia typu polityka fiskalna, władza państwowa) znajdują się na pograniczu frazeologii.

• klasyfikacja funkcjonalna

Wg Piotra Müldnera-Nieckowskiego z podziałem na 3 typy mechanizmu tworzenia się związków frazeologicznych :

1. Otwarte - autonomiczne znaczeniowo zespoły wyrazów, które przyjmują ostateczną postać na podstawie wzorców słownikowych, a wśród nich:

- odtworzone, powstające przez podstawienie składników wskaźnikowych wzorca (tłumy walą do kina; na ulicy woda wali do kanału; zamknij okno, bo mróz wali do środka).

- przekształcone, powstające przez zastąpienie składnika wymiennego innym wyrazem. Np. akcja (powieści, utworu, filmu itp.) rozwija się.

- złożone, łączą cechy odtworzonych i przekształconych. Np. («czyjeś», «czegoś») akcje (idą w górę, rosną, spadają).

2. Zamknięte - autonomiczne znaczeniowo zespoły wyrazów, pozbawione elementów otwartych i nie są produktami języka, lecz jednostkami słownikowymi, zwykle idiomy lub wyrażenia i zwroty przyimkowe. Zawierają co najmniej dwa wyrazy. Na przykład frazemy: uśmiech radości, wzięty lekarz, film schodzi z ekranów; idiomy: biały kruk, czrny koń, gorąca linia, wyszło szydło z worka, ręce opadają, na dwoje babka wróżyła; formy pośrednie (frazemy/idiomy): jeden z drugim, jak już to już. Mają zawsze tę samą budowę, ale ich składniki mogą być przestawiane lub niekiedy rozdzielane innymi słowami. Mogą być składnikiem stałym frazeologizmów otwartych. Na przykład w zwrocie (robić «coś») na chybcika występuje składnik stały na chybcika, będący frazeologizmem zamkniętym.

Do szczególnych postaci frazeologizmów należą związki wyrazowe, czasowo zaliczane do pogranicza otwartych i zamkniętych:

- frazeologizmy środowiskowe, np. sportowe: gol do własnej bramki.

- slogany, np. cukier krzepi, Lotem bliżej.

3. Formalne - krótkie, wielowyrazowe wypowiedzenia, mające tylko jedno znaczenie i tylko jedną, stałą postać ze względu na szczególną funkcję:

- komendy (wojskowe na prawo patrz, okrętowe maszyny stop) i komunikaty dyrektywne (motoryzacyjne droga wolna),

- terminy, połączenia wyrazowe o ustalonym znaczeniu, używane w określonych dziedzinach działalności zawodowej albo społecznej i umożliwiające dokładne porozumiewanie się bez konieczności szczegółowego opisywania, o co chodzi. Należą do nich miana jednoznacznie określające rzeczy i pojęcia, oraz nazwy czynności. Np. głowa przyśrodkowa mięśnia czworogłowego uda, moment pędu, ruch jednostajnie przyspieszony, związek frazeologiczny, zaimek przymiotny, wnioskowanie przez analogię.

Źródła frazeologii polskiej

• frazeologizmy mające podstawę w zjawiskach przyrody, cechach ludzkich – fizycznych i psychicznych

• frazeologizmy pochodzące z dzieł literackich, religijnych, filmowych

• frazeologizmy zwyczajowe – powstające i popularne w grupach zawodowych i charakterystyczne dla subkultur

• frazeologizmy świadomie tworzone i upowszechniane przez rynek reklam

Współcześnie nowe frazeologizmy powstają głównie w grupach zawodowych i subkulturach oraz są tworzone przez producentów reklam i filmy.

Idiom, idiomat, idiomatyzm - wyrażenie językowe, którego znaczenie jest swoiste, odmienne od znaczenia jakie należałoby mu przypisać biorąc pod uwagę poszczególne części składowe oraz reguły składni.

Przykłady polskich idiomów

• piąte koło u wozu – osoba lub rzecz zawadzająca

• ręka rękę myje – popieranie się przez ludzi w nieuczciwych sprawach (* w języku angielskim ma znaczenie "wzajemnej współpracy", nie ma negatywnego znaczenia, oznacza: "ja pomagam tobie , ty pomagasz mnie" *)

• urwanie głowy – bezładny pośpiech

• flaki z olejem – coś wyjątkowo nudnego

• włosy stają dęba – być bardzo przestraszonym

• na czarną godzinę – na trudny okres w nieokreślonej przyszłości

Homonimy- wyrazy, związki wyrazowe, a nawet całe zdania o identycznym brzmieniu lub pisowni (czasem i brzmieniu, i pisowni), ale o różnym znaczeniu, często o różnej etymologii, czasami innej kategorii gramatycznej lub odmianie. Zbieżność wymowy czy pisowni tych wyrazów jest przypadkowa. Wśród homonimów wyróżniamy:
• homofony – mają identyczne brzmienie, ale różnią się pisownią, np.: może – morze;
• homogramy – mają identyczną pisownię, ale różnią się wymową, np.: zamarzać [zamar-zać] – zamarzać (kogoś głodem) [zamażać].
Niesklasyfikowane pozostają jeszcze homonimy identyczne w brzmieniu i wymowie, ale:
• o wspólnej etymologii, a o różnym znaczeniu i innej kategorii gramatycznej – np.: on śmieci – te śmieci;
• różnej etymologii i znaczeniu, a tej samej kategorii gramatycznej, choć bywa, że o różnej odmianie – np. piłka (do drewna) – piłka (do zabawy); bal (drewna) – bal (impreza): Dlmn bali (drewna) – balów (imprez);