Ideologia i estetyka neorealizmu włoskiego.
Neorealizm włoski – ruch artystyczny w literaturze, plastyce, a zwłaszcza w filmie, powstały jako sprzeciw wobec faszyzmu. Jego podstawowe dzieła zrealizowano w latach 1942-1952. W filmach neorealistycznych ukazywano konflikty i dramaty zwykłych ludzi, urastające - dzięki bogactwu obserwacji i prawdzie psychologicznej - do wielkich uogólnień. Jest kierunkiem niejednorodnym, skupia różne filmy: od pogranicza baśni, poprzez głębsze analizy socjologiczne społeczeństwa włoskiego, po próby bardzo realistycznego podejścia do prezentowania rzeczywistości.
Podstawowe warunki neorealizmu (określone dopiero w latach 50.):
- dzieło otwarte
- zwrócenie uwagi na ludzi z nizin społecznych
- wykorzystanie aktorów niezawodowych
- wykorzystanie autentycznych scenerii.
Termin neorealizm wprowadził jeszcze w okresie wojny włoski krytyk filmowy Antonio Pietrangeli w związku z filmem Opętanie Luchino Viscontiego, niedopuszczonego przez faszystowską cenzurę do rozpowszechniania w kinach. Za pierwszy właściwy film tego nurtu uważa się jednak Rzym, miasto otwarte Roberto Rosselliniego, zrealizowany zaraz po wejściu wojsk amerykańskich do stolicy Włoch.
Kierunek powstał w wyniku zainteresowania twórców rozliczeniami wojennymi, a także problemami społecznymi pierwszych lat powojennych. Czołowym ideologiem neorealizmu i autorem lub współautorem większości scenariuszy był Cesare Zavattini.
Przełomowym obrazem neorealizmu włoskiego był film Roberto Rosselliniego Rzym, miasto otwarte. W czasie pisania scenariusza oraz rozpoczętych już zdjęć – początkowo do rekonstruowanych wydarzeń – zaczęto dodawać nowe, w tym fikcyjne wątki i w konsekwencji powstał pełnometrażowy film fabularny. Prawdziwą rewelacją okazała się więc metoda realizacyjna- Rossellini wyszedł bowiem z kamerą na ulice Rzymu, na których jeszcze znajdowali się żołnierze i zaczął rejestrować życie miasta, wprowadzając w autentyczną przestrzeń zawodowych aktorów. Zrealizowany w taki sposób film był na tle przeważającej większości kręconych dotąd obrazów (nie tylko włoskich) zjawiskiem wyjątkowym. Tym bardziej, że reżyser podkreślił jego autentyzm poprzez szorstkość formalną i zminimalizowanie wizualnej kreacji. Zaproponował fotografię bliską konwencji kina dokumentalnego, w której brak nadmiernego przywiązania do wartości estetycznej (np. do stylizacji plastycznej). Miało to sugerować obiektywizm przekazu i wzmóc u widza odczucie autentyzmu. Gotowe dzieło opatrzono na wstępie specjalną planszą informującą o fikcyjności postaci i fabuły, ale skrupulatni historycy wskazują na to, że co najmniej kluczowe postacie – księdza Pietro, konspiratora inżyniera Manfrediego i kierującego śledztwem niemieckiego majora – wyraźnie oparte zostały na rzeczywistych pierwowzorach.
W podobnej stylistyce powstały dwa kolejne filmy Rosselliniego: Paisá i Niemcy, rok zerowy. Wraz z Rzymem, miastem otwartym tworzą one tzw. trylogię wojenną, która zapewniła reżyserowi wyjątkowe miejsce w dziejach kina.
Kierunek ten, zakończony w pierwszej połowie lat 50., bardzo silnie oddziaływał na twórców z innych krajów, m.in. na twórczość Akiry Kurosawy (Pijany anioł to przykład neorealizmu japońskiego), Luisa Buñuela (Los Olvidados) czy polskiej szkoły filmowej.
W latach późniejszych we Włoszech pojawiały się dzieła nawiązujące do tematów i poetyki neorealizmu, m.in. „La strada” Federico Felliniego czy „Matka i córka” Vittoria De Siki.
Najważniejsze filmy:
„Opętanie” (Ossessione, 1942) reż. Luchino Visconti
„Rzym, miasto otwarte” (Roma, citta aperta, 1945) reż. Roberto Rossellini film przełomowy dla neorealizmu
„Paisá” (Paisá, 1946) reż. Roberto Rossellini
“Vivere in pace” (Vivere in pace, 1946) reż. Luigi Zampa
“Dzieci ulicy” (Sciuscia, 1946) reż. Vittorio De Sica
„Tragiczny pościg” (Caccia tragica, 1947) reż. Giuseppe de Santis
„Niemcy, rok zerowy” (Germania, anno zero, 1948) reż. Roberto Rossellini
„Złodzieje rowerów” (Ladri di biciclette, 1948) reż. Vittorio De Sica
„Ziemia drży” (Terra trema, 1948) reż. Luchino Visconti
„Gorzki ryż” (Riso amaro, 1949) reż. Giuseppe de Santis
„Cud w Mediolanie” (Miracolo a Milano, 1950) reż. Vittorio De Sica
„Nie ma pokoju pod oliwkami” (Non c’e pace tra gli ulivi, 1950) reż. Giuseppe de Santis
„Rzym, godzina 11” (Roma ore 11, 1951) reż. Giuseppe de Santis
„Najpiękniejsza” (Bellissima, 1951) reż. Luchino Visconti
„Umberto D.” (Umberto D., 1952) reż. Vittorio De Sica
Najważniejsi reżyserzy:
Luchino Visconti
Roberto Rossellini
Vittorio De Sica
Giuseppe de Santis
Najważniejsi aktorzy:
Anna Magnani