Transport jako przedmiot badań ekonomicznych

Definicja transportu

• Ujęcie czynnościowe - synonimy transportu: przewożenie, przemieszczenie [transport rozumiany w znaczeniu czynnościowym będzie obejmował zarówno świadczenie usług zarobkowych przez przedsiębiorstwa transportowe, jak i czynności przemieszczania ładunków i osób przez inne podmioty, dla których jest to działalność pomocnicza. Do tej drugiej grupy zaliczamy zatem transport własny przedsiębiorstw nie transportowych (produkcyjnych, handlowych, rolnych itp.), a także przewozy w ramach motoryzacji indywidualnej.]

• Znaczenie podmiotowe - technicznie, organizacyjnie i ekonomicznie wydzielone z innych czynności, celowe przemieszczenie wszelkich ładunków i osób (tym ujęciem zajmuje się EKONOMIKA TRANSPORTU) [transport w znaczeniu podmiotowym oznacza realizację procesu przemieszczania przez podmiot w tym celu powołany.]

Transport – działalność człowieka, której celem jest przemieszczenie w przestrzeni osób i ładunków przy użyciu odpowiednich środków transportu

Wyodrębnienia transportu:

• Wyodrębnienie techniczne- oznacza wykorzystanie do przemieszczania środków pracy służących temu celowi, czyli infrastruktury (podstawowe urządzenia, budynki użyteczności publicznej i instytucje usługowe, których istnienie jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa) i suprastruktury (stanowi całościowy tabor, czyli wszelkiego rodzaju środki transportu, które są nam znane; oprócz tego dotyczy także urządzeń transportowych, które mogą służyć do obsługiwania środków transportu) transportu: dróg i punktów transportowych, taboru, środków trakcyjnych itp.

• Wyodrębnienie organizacyjne- polega na powstaniu podmiotu gospodarczego, którego celem jest odpłatne świadczenie usług transportowych na rzecz innych przedsiębiorstw, instytucji, czy też osób prywatnych

• Wyodrębnienie ekonomiczne- interpretuje się jako możliwość określenia wyniku finansowego przedsiębiorstwa na podstawie zestawienia przychodów i kosztów prowadzenia działalności transportowej

Definicja transportu- Czym różnią się te pojęcia?

• Transport- działalność człowieka, której celem jest przemieszczanie w przestrzeni osób i ładunków przy użyciu odpowiednich środków transportu

• Komunikacja- oznacza porozumiewanie się ludzi między sobą, czyli wszelkie formy łączności (listy, przesyłanie paczek, SMS-ów etc.), połączenia, których cechą jest trwałość (powiazania drogami komunikacyjnymi, regularne przewozy osób i ładunków)

• Łączność- forma komunikacji obejmująca tylko przepływ informacji, przesyłanie i przekazywanie pieniędzy oraz przesyłanie paczek.

Klasyfikacja transportu- przyjmuje układ pionowy(gałęzie) i poziomy(rodzaje), co oznacza, ze każda z gałęzi transportu może być dzielona jeszcze na rodzaje.

Pionowa (gałęzie) [kryterium podziału jest tu środowisko, w którym odbywa się ruch środka transportu i technika poruszania się po niej, w związku z czym podział ten ma charakter techniczno- eksploatacyjny. Każda z gałęzi transportu ma odmienną charakterystykę techniczna, technologiczną, organizacyjną i ekonomiczną.]

• Transport

  • lądowy

    • samochodowy

    • kolejowy

    • rurociągowy (szerzej- przesyłowy)

  • wodny

    • morski

    • żegluga śródlądowa

  • powietrzny

    • lotniczy

    • kosmiczny

W literaturze można spotkać się także z wydzieleniem transportu miejskiego jako gałęzi transportu o charakterze organizacyjno- obszarowym, w którym to wykorzystuje się: transport samochodowy, kolejowy, tramwaje, żeglugę śródlądową.

Pozioma (rodzaje) [obejmuje podział transportu na rodzaje w zależności od przyjętego kryterium]

• Transport osób i ładunków [jest to podział ze względu na przedmiot przewozu; w tym przypadku stosowanie określeń „transport pasażerski” i „transport towarów” jako synonimów nie jest poprawny pod względem merytorycznym, gdyż nie każda osoba, która korzysta z transportu jest pasażerem, zaś nie każdy ładunek jest towarem. Pasażer to osoba, która korzysta z obcego środka transportu, po opłaceniu należności za przejazd. Do grupy tej nie zalicza się zorganizowanych dojazdów do pracy, szkoły czy wojska. Z kolei część przewożonych ładunków nie jest towarami, gdyż nie stanowią dóbr przeznaczonych do sprzedaży (np.: przewóz produktów i półproduktów transportem wewnątrzzakładowym, przewóz odpadów komunalnych etc.) Prócz transportu rurociągowego wszystkie gałęzie transportu nadają się do przewozu zarówno osób, jak i ładunków.]

• Regularny i nieregularny [podział ze względów organizacyjno-funkcjonalny; transport regularny odbywa się według upublicznionego rozkładu jazdy, ujmującym dni tygodnia oraz godziny rozpoczynania jazdy, bądź częstotliwość kursowania. O transporcie nieregularnym mówimy, gdy przewóz jest realizowany, gdy występuje konkretne zapotrzebowanie, na zamówienie, na podstawie umowy zawartej z klientem. W niektórych gałęziach mają swoje specyficzne nazwy (transport morski- żegluga liniowa i trampowa, transport lotniczy- przewozy liniowe i czarterowe, transport samochodowy pasażerski- przewozy według rozkładu jazdy i okazjonalne).]

• Bezpośredni i pośredni [podział z punktu widzenia organizacji przewozów(ciągłość procesu transportowego); w transporcie bezpośrednim używany jest tylko jeden środek transportu i przewóz jest realizowany na zasadzie „door to door” (bez przeładunkowo) spotykany najczęściej w transporcie samochodowym i przesyłkowym. W transporcie kolejowym z bezpośrednim przewozem mamy do czynienia gdy kontrahenci mają własne bocznice kolejowe, a w żegludze śródlądowej gdy mają władne przystanie żeglugowe. Transport pośredni występuje gdy wykorzystywane są co najmniej dwa środki transportu, co wiąże się z przeładunkiem pośrednim lub pośrednim. ]

• Łamany, multimodalny, intermodalny, kombinowany [W zależności od rodzaju używanych środków transportu wyróżniamy:

• Transport łamany (co najmniej dwa środki transportu jednej gałęzi)

• Transport multimodalny (co najmniej dwie gałęzie transportu z dowolnym sposobem przeładunku)

• Transport intermodalny (ta sama jednostka ładunkowa, która na całej swojej trasie przewożona jest różnymi gałęziami transportu (np. kontener)

• Transport kombinowany (zaliczany do transportu intermodalnego, w którym jednostka ładunkowa przemieszczana jest transportem kolejowym, żeglugą śródlądową lub morską, zaś operacje dowozowo- odwozowe odbywają się transportem samochodowym).]

• Bliskiego, średniego i dalekiego zasięgu [wyróżniany ze względu na odległość przewozu; ustalanie granicy między tymi rodzajami przewozów jest umowne, ponieważ inne odległości wyrażane w kilometrach będą uznawane za przewozy bliskiego zasięgu w transporcie samochodowym a inne w lotniczym etc. ]

• Krajowy i międzynarodowy [podział według zasięgu geograficznego i odległości przewozu; wyróżniamy w nim:

• Transport międzynarodowy: kontynentalny i międzykontynentalny

• Transport krajowy: wewnątrzzakładowy, wewnątrzregionalny, międzywojewódzki, międzyregionalny]

• Publiczny, branżowy, własny [podział ze względu na dostępność dla użytkownika; w transporcie publicznym usługi świadczone są każdemu, kto za nie zapłaci przewidzianą w taryfie opłatę lub uzgodni cenę przewozową z przewoźnikiem. O transporcie branżowym mówimy gdy usługi przewozowe są świadczone odpłatnie, wyspecjalizowanym taborem dla określonej branży lub resortu (np.: cysterny w branży mleczarskiej). Transport własny to transport gospodarczy (przewozy wykonywane nieodpłatnie na rzecz własnego przedsiębiorstwa poza transportowego własnymi środkami transportu) i indywidualny (może być identyfikowany z motoryzacją indywidualną).]

• Państwowy, komunalny, spółdzielczy, prywatny [podział ze względu na formę własności; transport państwowy- właściciel to państwo, przeważa w transporcie kolejowym i lotniczym; transport komunalny- prawo własności w rękach samorządu miejskiego lub gminy, występuje przede wszystkim w transporcie miejskim oraz czasem w transporcie wewnątrzregionalnym, transport spółdzielczy- właścicielem jest spółdzielnia, transport prywatny- właściciele to osoby prywatne (fizyczne lub prawne) świadczące usługi wyłącznie na zasadach handlowych.]

W PKD (polskiej klasyfikacji działalności) opracowanej zgodnie z NACE (klasyfikacja działalności gospodarczej Unii Europejskiej) transportowi i łączności poświęcona jest sekcja pierwsza- transport (ujęty w czterech działach), gospodarka magazynowa i łączność.

Prawa ekonomiczne w transporcie

• W transporcie funkcjonują ogólnogospodarcze prawa ekonomiczne- prawidłowości rządzące całą gospodarką, a jedynie w specyficzny sposób przejawiające się w transporcie uwzględniając jego cechy.

• Prawa transportowe według E. Saxa (IX w.) [uważał on, że w transporcie mogą funkcjonować prawa ekonomiczne specyficzne dla tej branży i nazwał je prawami transportowymi]:

  • Prawo intensywności transportu [tempo rozwoju transportu powinno być zgodne z intensywnością rozwoju wszystkich pozostałych działów gospodarki]

  • Prawo integracji transportu [rozdrobniony popyt na usługi zostaje zebrany, czyli zintegrowany w określonej, rozsądnie ograniczonej liczbie inwestycji transportowych, ponieważ bardziej opłacalne jest inwestowanie w kilka dużych obiektów niż w wiele obiektów małych]

  • Prawo kierunkowości transportu [transport dokonywany jest po drodze o najniższych kosztach transportu, czyli po drodze najkorzystniejszej ekonomicznie, a nie po drodze najkrótszej geograficznie]

  • Prawo kosztów transportu [korzystne jest rozszerzanie rozmiarów przewozu, aż do pełnego wykorzystania zdolności przewozowej danych obiektów i środków transportu; koszty stałe rozkładają się na większą liczbę wyprodukowanych usług co przyczynia się do zmniejszania kosztów jednostkowych usług]

  • Prawo cen transportu [koszty jednostkowe przewozu zależą od cen zastosowanych za te usługi]

Zakres badań ekonomiki transportu [jest zdeterminowany przez przedmiot badania i podjeta problematykę]

• Przedmiotowy – gałęzie transportu [transport samochodowy, morski, kolejowy, rurociągowy, lotniczy oraz żegluga śródlądowa; bada się specyfikę ekonomiczną, techniczną, organizacyjną i funkcjonalną poszczególnych gałęzi, zależności komplementarne i substycyjne między nimi], formy transportu [zróżnicowane pod względem rodzaju usług, form własności, statusu transportu, zasięgu działania, technologii przewozowych], wyposażenie transportowe kraju [infrastruktura badana pod względem ilościowymi jakościowym, określająca opłacalność inwestycji infrastrukturalnych oraz ich wpływ na inne dziedziny życia społeczno- gospodarczego] ; [Ekonomiki gałęziowe- wykształciły się w ramach ekonomiki transportu; mają na celu badanie zjawisk gospodarczych w poszczególnych gałęziach transportu i w przedsiębiorstwach transportowych; wyróżniamy: ekonomikę gałęziową transportu samochodowego, kolejowego, lotniczego, morskiego, żeglugi śródlądowej, komunikacji miejskiej. ]

• Podmiotowy [odnosi się do wszelkich podmiotów, które są punktem odniesienia różnorodnych problemów transportowych]– przedsiębiorstwa świadczące usługi transportowe, podmioty eksploatujące środki transportowe na użytek własny, usługobiorcy transportu, organy administracji państwowej

• Problemowy – zależy od punktu widzenia (mikroekonomicznego [problemy: rentowność, finansowanie działalności bieżącej i inwestycji, zachowanie na rynku, efektywność wdrażania innowacyjnych rozwiązań] lub makroekonomicznego [problemy: makroekonomiczna efektywność inwestycji transportowych, wpływ transportu na zagospodarowanie przestrzenne i wzrost gospodarczy, wyposażenie transportu w czynniki produkcji, kształtowanie systemów transportowych])

Metodologia ekonomiki transportu

• Metody powinny uwzględniać specyfikę działu transportu jako działu gospodarki

  • Zachodzi aplikacja ogólnych zasad ekonomii w transporcie

• Analiza relacji popyt-podaż na rynku usług transportowych

• Badanie zyskowności i rentowności w skali przedsiębiorstwa

• Badanie uwarunkowań makroekonomicznych funkcjonowania transportu

• Cena opłacalności przedsiębiorstw rozwojowych

• Ocena wpływu transportu na bilans płatniczy kraju

  • Tworzone są specyficzne dla transportu narzędzia pomiaru (np. tonokilometry) oraz zestaw wskaźników analizy ekonomicznej

  • Powstają specyficzne metody ewidencjonowania stanu istniejącego i zachodzących procesów

• Ankietowanie firm przewozowych

• Badania ankietowe i wywiady przeprowadzane wśród użytkowników usług transportowych

• Obserwacja natężenia ruchu na drogach

• Rejestracja miejsc, przyczyn wypadków

  • W budowaniu modeli analizy stosowane są dodatkowe czynniki związane z funkcjonowaniem transportu

Podział badań transportowych między dziedziny nauki

-Dyscypliny naukowe zajmujące się transportem

• Ekonomika transportu- bada zależności ekonomiczne zachodzące w sferze transportu

• geografia transportu- przedmiotem jej badań jest transport osób i towarów w aspekcie przestrzennym, w powiazaniu ze środowiskiem geograficznym, ale również z uwzględnieniem czynników społeczno- ekonomicznych

• historia transportu- zajmuje się procesami rozwojowymi w transporcie, zmianami w infrastrukturze, w sposobach transportowania, rozwojem taboru, badaniem prawidłowości warunkujących rozwój transportu

• prawo transportowe- obejmuje ogół norm prawnych dotyczących transportu, należących zarówno do prawa międzynarodowego, jak i wewnętrznego

-Dyscypliny, które mają istotne znaczenie dla funkcjonowania transportu

• Logistyka- bada prawidłowości i zjawiska przepływu dóbr fizycznych i informacji w gospodarce, a także w poszczególnych jej ogniwach

• Technika- dzięki niej powstają wynalazki stosowane w transporcie, ulepszenia materiałów

• Ekologia- bada wpływ transportu na środowisko naturalne, szacuje wyrządzone szkody i poszukuje sposobów zmniejszenia negatywnego wpływu na środowisko naturalne

• Informatyka- usprawnia czynności związane z prowadzeniem przedsiębiorstw i organizowaniem przewozów

• Organizacja i zarządzanie- zajmuje się organizacją transportu jako całości i pojedynczymi przedsiębiorstwami transportowymi

• Marketing- bada działalność firm, która polega na rozpoznawaniu, kształtowaniu i zaspokajaniu potrzeb odbiorców dzięki projektowaniu i wytwarzaniu odpowiednich produktów i usług, oraz ich wymianie w obie strony

• Statystyka- zajmuje się ilościowymi metodami badania prawidłowości zjawisk masowych