Rewalidacja indywidualna dzieci upośledzonych umysłowo.

Temat: Lateralizacja i jej zaburzenia

Co to jest lateralizacja?

Lateralizacja - to postępujący w trakcie rozwoju ruchowego proces, w wyniku którego kształtuje się przewaga jednej strony ciała nad drugą. Lateralizację czynności nazywa się również „asymetrią funkcjonalną”

Lateralizacja , czyli stronność, funkcjonalna dominacja jednej ze stron ciała związana jest z dominowaniem jednej z półkul mózgowych.

Mózg to dwie półkule , pomiędzy którymi przekazywane są sygnały dzięki wiązce włókien nerwowych/ ciało modzelowate/. Ze względu na skrzyżowanie włókien nerwowych w rdzeniu przedłużonym prawa półkula kieruje pracą lewej strony ciała, a lewa półkula odpowiada za pracę narządów po prawej stronie ciała. U większości populacji ludzkiej lewa półkula odpowiedzialna jest za : dokonywanie analizy, logiczne myślenie, rozwój sprawności językowej/ w tym czytania i pisania/, percepcję słuchową, rozwój zdolności matematycznych podczas gdy prawa półkula zarządza emocjami, językiem niewerbalnym, percepcją wzrokową, intuicją, uzdolnieniami plastycznymi i muzycznymi. Lateralizacja określa, w jakim stopniu różne funkcje i procesy powiązane są z jedną lub drugą półkulą mózgową. Ludzie bardzo różnią się pod względem stopnia lateralizacji. U niektórych występuje ścisła lateralizacja funkcji, a u innych jej stopień jest słabszy. Dawniej uważano, że ludzie są zdominowani przez jedną lub drugą stronę mózgu. Aktualnie poglądy się zmieniły i uważa się, iż pomiędzy półkulami istnieje stała łączność i współpraca oraz, że stanowią one jedność. A pewne obszary mózgu nie kontrolują, a raczej kierują czynnościami i procesami. Lateralizacja rozwija się w ciągu życia dziecka, a ostatecznie proces lateralizacji u prawidłowo rozwijających się dzieci zostaje zakończony w wieku szkolnym.

Rodzaje lateralizacji

Uwzględnienie czynnika asymetrii funkcjonalnej mózgu bądź jego braku, prowadzi do wyodrębnienia dwóch modeli lateralizacji: jednorodnej i niejednorodnej. Każdy z rodzajów ma odrębne kategorie i formuły.

   I tak, lateralizacja jednorodna może być prawostronna, gdy dziecko posługuje się prawą ręką w manipulacji, rysowaniu, pisaniu, prawą nogą przy skakaniu, kopaniu piłki, prawym okiem przy zaglądaniu do lunety czy małych otworów, prawym uchem przy słuchaniu tykania zegarka. Taka zdecydowana przewaga narządów ruchu i zmysłu po stronie prawej uwarunkowana jest dominacją lewej półkuli mózgu. Jeżeli dziecko preferuje używanie w tych czynnościach odpowiednich narządów po lewej stronie ciała, jest zlateralizowane lewostronnie wskutek odwróconej dominacji półkulowej - z funkcjonalną przewagą półkuli prawej. Taka formuła to lateralizacja jednorodna lewostronna.

W przypadku braku ukształtowanej dominacji jednej z półkul, mamy do czynienia z lateralizacją skrzyżowaną bądź nieustaloną, tzw. słabą. Lateralizacja nieustalona manifestuje się „niezdecydowaniem” dziecka w zakresie prawej i lewej ręki przy czynnościach manualnych, co sprawia, że zmienia ono preferencje, a poziom grafomotoryczny obu kończyn jest   jednakowo słaby. Dziecko takie sprawia wrażenie, jakby miało raczej dwie lewe niż dwie prawe ręce; jest oburęczne, obunożne, obuoczne, ale tylko w obrębie jednej pary narządów. Dzieci oburęczne są najczęściej opóźnione w rozwoju ruchowym. Brak dominacji w zakresie rąk powoduje niezręczność manualną.

Lateralizacja skrzyżowana może być obserwowana w zachowaniu dziecka jako leworęczność i prawooczność, czyli brak zdecydowanej przewagi narządów po jednej stronie ciała. Inną formą tego modelu jest praworęczne dziecko z  dominującym lewym okiem. Może powstać podejrzenie o zaburzenie lateralizacji u dzieci, u których zauważyliśmy następujące objawy:

•        dziecko posługuje się sprawniej lewą ręką, czasami posługuje się na równi obiema

•        słaba sprawność manualna, której może towarzyszyć ogólna niezręczność ciała

•        trudności w przyswajaniu pojęć określających kierunki przestrzenne

•        trudność w orientacji w stronach swego ciała

Zaburzenia procesu lateralizacji jako przyczyna trudności i niepowodzeń szkolnych

Nieprawidłowa lateralizacja i leworęczność mogą być źródłem różnych trudności dziecka. Szczególnie negatywny wpływ na naukę ma skrzyżowanie lateralizacji w zakresie oka i ręki, ponieważ utrudnia kształtowanie się koordynacji wzrokowo- manualnej.

Lateralizacja nieustalona manifestuje się obniżeniem sprawności w zakresie obu rąk, powoduje opóźnienia w rozwoju orientacji przestrzennej oraz koordynacji wzrokowo- ruchowej, których przejawy są podobne jak przy zaburzonym kierunkowym spostrzeganiu. Zaburzenia lateralizacji mogą być przyczyną niepowodzeń szkolnych dziecka. Objawy tych niepowodzeń uzewnętrzniają się na lekcjach języka polskiego, rysunków, geografii, geometrii, wychowania fizycznego. Do najczęstszych trudności dziecka na tle zaburzeń lateralizacji należą : trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania. W czytaniu i pisaniu występują symptomy zaburzeń orientacji kierunkowej, jak mylenie liter i cyfr o podobnym kształcie, a innym ułożeniu w przestrzeni: b- d, b- p, d-g, n- u, 6-9, a także odwracanie kształtów liter i cyfr. Zjawisko to nazywamy inwersją statyczną. Występuje ona głównie podczas czynności pisania(zaburzone odtwarzanie kształtów liter), lecz także w czytaniu( błędne rozpoznawanie liter asymetrycznych). Oprócz inwersji statycznej w czytaniu i pisaniu występuje inwersja dynamiczna, która polega na przestawianiu kolejności liter i cyfr, np.: kot- tok, sok- kos, 12-21  (tzw. czeski błąd) itp. ; przestawianiu i liter w dwuznakach: sz- zs, zmianie kolejności sylab w wyrazach: mata- tama lub zmianie kolejności całych wyrazów. Połączenie obu zjawisk (inwersji statycznej i dynamicznej) powoduje w szczególnych przypadkach pismo lustrzane. Najczęściej jednak u dzieci z zaburzoną koordynacją wzrokowo- manualną spotyka się chaotyczny sposób pisania, w którym występują odwrócone lustrzanie pojedyncze litery, zamiany kolejności liter w sylabach i sylab w wyrazach obok napisanych poprawnie wyrazów. Niezliczona ilość skreśleń i poprawek świadczy o refleksji i kontroli wzrokowej, nie zawsze skutecznej. Trudnościom tym  towarzyszy zwykle obniżony poziom graficzny pisma. Jeśli nawet sprawność manualna jest w normie, koncentracja na prawidłowości zapisu nie pozwala dziecku skupić się na estetyce pisma. Trudności tego typu występują niekiedy w wieku przedszkolnym lub na początku nauki pisania u dzieci z niewielkimi opóźnieniami rozwoju, lecz ustępują szybko pod wpływem oddziaływań pedagogicznych. Jeśli jednak utrzymują się przez dłuższy czas i nie poddają się zabiegom terapeutycznym, należy je traktować jako patologię.

Słaba lateralizacja stanowi często główną przyczynę zaburzeń w orientacji przestrzennej. Brak dominacji jednej ze stron ciała utrudnia wytwarzanie się orientacji w lewej i prawej stronie własnego ciała. Dziecko nie umie wskazać, gdzie jest prawa ręka, oko, noga. Ma trudności ze wskazaniem kierunków w przestrzeni (na prawo, na lewo).

Leworęczność utrudnia dziecku prawidłowe funkcjonowanie gdyż przedmioty codziennego użytku są przystosowane dla osób praworęcznych. Dziecko leworęczne znajduje się zazwyczaj w sytuacji o wiele trudniejszej niż jego praworęczni rówieśnicy. Szczególnie początki nauki szkolnej, przede wszystkim zaś początki nauki pisania bywają trudne, a nawet szokujące. Najczęściej w klasie I szkoły podstawowej dziecko leworęczne różni się od swoich kolegów. Odrębność ta połączona jest z kłopotami i trudnościami technicznymi, a nierzadko z zaburzeniami utrudniającymi naukę czytania i pisania. Sprawą niezmiernie ważną jest „ wybór ręki”, którą dziecko leworęczne ma pisać. Jeśli okaże się, że lateralizacja lewostronna jest pełna, tzn. dominuje nie tylko lewa ręka, ale też noga i oko, dziecko nie powinno mieć kłopotów z nauką pisania, czytania, określania kierunków. Podczas rysowania czy pisania u dzieci leworęcznych mogą jednak pojawić się problemy.

Ćwiczenia dla dzieci z zaburzoną lateralizacją    

 W ramach zajęć korekcyjno- kompensacyjnych należy zwrócić uwagę na:

• poprawianie współpracy obu półkul mózgowych poprzez ruchowe ćwiczenia z zakresu kinezjologii

•        usprawnianie motoryki rąk

•        rozwijanie koordynacji wzrokowo- słuchowej, orientacji w przestrzeni

•        wykształcenie prawidłowego uchwytu ołówka

•        wyrobienie nawyków ruchowych związanych z zachowaniem

•        prawidłowego kierunku w czasie rysowania szlaczków ( pisania w szkole)

•        kontrolowanie i regulowanie napięcia mięśni w czasie ćwiczeń grafomotorycznych

Motorykę rąk należy usprawniać poprzez:

•        zabawy manualne typu: gniecenie gazet, wciskanie „bąbelków” w folii ochronnej , nawlekanie koralików, lepienie z plasteliny,

•        wydzieranki, rysowanie po śladzie, kalkowanie, odwzorowywanie, obrysowywanie, zabawy i układanie modeli z palców i dłoni, przewlekanie kolorowego sznurka przez dziurki, zawiązywanie kokardek, układanki typu puzzle, klocki Lego

•        niewyręczanie dziecka w czynnościach typu: ubieranie się, mycie, sznurowanie butów, zapinanie guzików itp.

Ćwiczyć nawyki ruchowe związane z kierunkiem pisania od lewej ku prawej stronie poprzez:

•        uświadamianie dziecku kierunku we własnym schemacie i przestrzeni

•        utrwalanie kierunku ruchu rysowania okręgów w przeciwnym do ruchu wskazówek zegara

•        utrwalenie kierunku ręki od lewej do prawej strony oraz z góry na dół , kończenie już zaczętych szlaczków

Bibliografia :

1.Bogdanowicz M. Leworęczność u dzieci. Warszawa 1992, WSiP

2.Spionek H. Dziecko leworęczne. Warszawa 1964, Nasza Księgarnia

3.Czajkowski I., Herda K. Zajęcia korekcyjno- kompensacyjne w szkole. Warszawa 1989, WSiP S.A.