ARCHITEKTURA STAROŻYTNEJ GRECJI
OD OKRESU ARCHAICZNEGI DO KOŃCA EPOKI KLASYCZNEJ
OKRES ARCHAICZNY 1200-480 P.N.E.
Narodziny sztuki archaicznej łączy się ze złożonymi warunkami historycznymi. Największy wpływ na sztukę grecką miała inwazja plemion doryckich. Jej następstwem było zniszczenie wielu prężnie działających gospodarczo i kulturowo ośrodków achajskich z ich sztuką.
Najważniejszym źródłem dla tego okresu jest ceramika.
Najstarsza, zwana submykeńską, świadczy o kontynuowaniu w rzemiośle ceramicznym tradycji achajskich. Nie ma na nich natomiast: przedstawień postaci ludzkich, motywów floralnych i fauny, zwłaszcza morskiej. Z abstrakcyjnego wzornictwa submykeńskiego wykształca się nowy sposób dekorowania waz, trwający do 900 p.n.e. – styl protogeometryczny- większe bogactwo form i rozwój ornamentyki nawiązującej do achajskiej.
Styl geometryczny – wykształca się około 900 i najpełniej rozwija w Atenach. W początkowym okresie dekorację tworzą dwa rodzaje pasów: ciemne pasy pokostu na jasnym tle oraz jasne wypełnione ciemnymi ornamentami geometrycznymi. Od około 800 r. p.n.e. pojawia się zgeometryzowana postać ptaka i zwierzęcia, później człowieka.
Nowa funkcja waz dipylońskich- amfory te, dużych rozmiarów, pozbawione dna stawiano na grobach w charakterze pomników nagrobnych. Do wnętrza wlewano prawdopodobnie płyny ofiarne. Wiązało się to z grobami o charakterze kremacyjnym, właściwym tradycjom doryckim. Wazy- miejsca najbardziej wyeksponowane, zdobiona dekoracją figuralną, nawiązującą do ceremonii pogrzebowych. W wazach nie związanych z pogrzebami, pojawiają się statki z załogą i sceny bitew morskich.
Drobna plastyka figuralna o przeznaczeniu wotywnym, wykonana w glinie i metalu.
Ceremonie kultowe odbywały się w temenosach, świętych okręgach ograniczonych murami, w ich obrębie był ołtarz do składania ofiar, a bóstwo reprezentowało święte drzewo, źródło lub naturalna skała. Jedną z form ofiar były wotywne figurki, symbolizujące prawdopodobnie osobę ofiarodawcy. Powierzchnie figurek zdobiono malarsko motywami geometrycznymi. Wpływ stylu geometrycznego widoczny jest w ukształtowaniu postaci- schematyzm, złe proporcje. Podobnymi cechami odznaczała się prawdopodobnie, niezachowana do naszych czasów pierwsza rzeźba kultowa. Przed tym był kult świętych drzew, a formą pośrednią mogło być drzewo wyposażone w szaty lub maskę, drewniany słup otoczony szatą, a następnie drewniany schematyczny posąg. Małe posągi kultowe to xoanony.
Z powstaniem wyobrażeń kultowych należy wiązać wykształcenie świątyni, pojmowanej jako dom bóstwa. Szczątki najstarszych świątyń greckich z VIII w p.n.e. wskazują, że były to niewielkie budowle, powtarzające plan domów mieszkalnych. Materiał – przede wszystkim suszona cegła. Wspólną cechą planów domów i świątyń jest układ prostokątnej izby poprzedzonej przedsionkiem, utworzonym z wydłużenia ścian bocznych. Dalszy rozwój architektury świątynnej zmierza w kierunku ujednolicenia planu opartego na planie megaronu, wprowadzenia kolumn w przedsionku i wnętrzu, a następnie otoczeniu świątyni kolumnadą.
Lata 70 VIII w. – kolonizacja, powstaje Wielka Grecja, koloniści greccy zetknęli się z tradycjami miejscowymi. Wykształca się sztuka, w której do głosu dochodzą tendencje doryckie lub jońskie. Ewolucja sztuki greckiej najbardziej widoczna jest w rozwoju ceramiki. Nowe kształty waz i nowe motywy zdobnicze. Obok motywów geometrycznych i zwierzęcych pojawia się ornamentyka roślinna, przedstawienia postaci ludzkich, motywy orientalizujące, mitologia. Nowa technika zdobnicza waz- rycie motywów.
W poł. VII w. wykształca się monumentalna plastyka figuralna – brąz i kamień. Repertuar przedstawień narzuciła drobna plastyka figuralna. Główny powód powstania tej rzeźby – ewolucja religii greckiej zmierzająca ku antropomorfizacji bóstw. Próby przełamania styli geometrycznego dla większego realizmu. Pojawiają się nowe rozwiązania techniczne, rozwinięta metalurgia. Użycie kamienia, ośrodki wyspiarskie posiadające duże złoża marmuru.
Zwiększenie rozmiarów rzeźby należy łączyć z powstaniem monumentalnej architektury kamiennej, przede wszystkim świątyń, w których wnętrzu lokowano rzeźbiarski wizerunek bóstwa. Postać męska – kuros – nago, pozycja stojąca, en face, nogi połączone lub jedna wysunięta do przodu, ręce wzdłuż tułowia, dłonie zwinięte w pięści. Postać kobieca – kora – zawsze odziana w sposób maskujący szczegóły anatomiczne. Jeśli była to postać stojąca, to ręce zwisały wzdłuż tułowia, lub jedna była ugięta trzymając jakiś przedmiot, a siedzące postacie opierały ręce o krawędzie tronu.
Koniec VIII w. wykształca się monumentalna rzeźba zwierząt w pozycji siedzącej, wspartych na przednich wyprostowanych łapach. Były to posągi nagrobne, wotywne lub ustawiane w aleje, dekorujące drogi sanktuaryjne, np. aleja lwic na Delos.
Ożywienie gospodarcze miast greckich, spowodowane wielką kolonizacją spowodowało rozkwit urbanistyki i monumentalizację architektury, dzięki wprowadzeniu kamienia w budownictwie.
Wykształca się agora – prostokątny rynek, wokół którego grupowane były najważniejsze obiekty administracyjne i sakralne. Typ świątyni greckiej przechodzi wyraźną ewolucję. Zmianom ulega plan, wielkość, budulec. Kształtują się zasady dekoracyjne obydwu porządków architektonicznych obowiązujące w VI w p.n.e. – dorycki i joński.
Plan świątyni – preferowanie prostokątnego, podział wnętrza rzędami kolumn. O wystroju i rodzaju dekoracji rzeźbiarskiej zadecyduje wprowadzenie kolumnady zewnętrznej obiegającej świątynię, wraz z charakterystycznym dla każdego porządku zdobieniem głowic, zróżnicowanymi proporcjami.
Podstawowe plany świątyń greckich wyrosły z tradycji planu domu mieszkalnego. U początku tego rozwoju był achajski megaron, plan prostokątny, o przedłużonych dwóch ścianach bocznych- antach- tworzących rodzaj przedsionka. W architekturze sakralnej wznoszonej z kamienia wzbogacenie planu megaronu o kolumny przyniosło w VI wieku p.n.e. powstanie typowych planów świątyń powtarzanych w późniejszych okresach.
Ustawienie dwóch kolumn pomiędzy antami dawało typ templum in antis, świątyni z antami, która może przybrać formę podwójną.
Poprzedzenie fasady kolumnadą – prostylos, a poprzedzenie kolumnadą także tylnej fasady- amfiprostylos.
Świątynia otoczona z czterech stron kolumnadą – peripteros. Dwa rzędy kolumn- dipteros.
Pseudoperipteros- w którym wewnętrzny wieniec kolumn zastępowały półkolumny wtopione w mur celli .
Monopteros- kolistą nawę otaczał rząd kolumn.
Właściwe pomieszczenie świątynne- cellę, naos, poprzedzał przedsionek- pronaos, za cellą znajdowało się też niewielkie pomieszczenie- opistodomos.
Porządek dorycki- ukształtował się w VI wieku p.n.e. w monumentalnej architekturze sakralnej. Kolumna dorycka stała bezpośrednio na stylobacie, nie miała bazy. Jej trzon był żłobkowany. Wieńcząca ją głowica (kapitel) składa się z okrągłej poduszeczki – echinusa, i kwadratowej płyty – abakusa. Poniżej echinusa znajdowała się czasem szyjka (annuli) z kilku pierścieni. Na głowicach kolumn leżała gładka belka architrawu, a nad nią biegł fryz składający się z tryglifów – płytek o trzech pionowych rowkach oraz metop – kwadratowych płyt wypełnionych dekoracją rzeźbiarską. Nad nimi znajdował się gzyms. Świątynię przykrywał dwuspadowy dach tworzący w fasadach trójkątny przyczółek. Nad gzymsem na narożach oraz na osi budowli umieszczano akroteriony.
Świątynia Apollina w Koryncie- wzniesiona ok. 540 r. p.n.e. w porządku doryckim, zbudowana na planie podwójnego templum In antis z sześcioma kolumnami w fasadach i 12 wzdłuż ścian dłuższych, o celli trójnawowej. W tylnej części opistodomos.
Porządek dorycki- najbardziej znana jest świątynia Hery w Paestum z ok. 565. Świątynia Ateny- 510.
Świątynia Apollina w Syrakuzach na Sycylii- 570-560, Świątynia Demeter w Selinucie, poł VIw.,
Świątynia bogini Ateny Afai wzniesiona na wyspie Egina- przełom VI i V w. W planie powtarzała ona typ podwójnego templum In antis otoczonego kolumnadą, o sześciu kolumnach w fasadach i 12 wzdłuż scian dłuższych. Nowym elementem trójnawowej celli była dwukondygnacyjna wewnętrzna kolumnada . Marmurowe przyczółki świątyni powstały nieco później.
Porządek joński- nadawał budowlom znacznie smuklejsze proporcje. Kolumna jońska składa się z bazy o skomplikowanym układzie wklęsłych i wypukłych elementów smukłego trzonu z gęsto rozmieszczonymi kanelurami w liczbie 24 oraz głowicy oddzielonej od trzonu astragalem. Sama głowica składa się z szyjki, ozdobionej najczęściej palmetami, nad którą znajduje się echinus ozdobiony jajownikiem (kimation) oraz wolutami (ślimacznice). Nad wolutami abakus, również ozdobiony jajownikiem. Architraw składa się z trzech belek, ułożonych jedna na drugiej, wysuwających się ku przodowi. Architraw oddzielony jest astragalem od fryzu. Nad nim biegnie gzyms koronujący, złożony z geisonu. Przyczółek pokryty rzeźbami obramowany jest motywami jajownika.
Jednym z pierwszych jońskich sanktuariów była świątynia w Prinias na Krecie- VIII w.
Dwa skarbce w Delfach – przykład szczytowej sztuki jońskiej. Skarbiec knidyjczyków był zapewne wzorem dla późniejszego skarbca syfnijczyków. W budowlach tych zastosowano nowe rodzaje podpór w przedsionku miedzy antami- funkcje kolumn pełniły tu kariatydy. Postacie są lekko ożywione, lekkie wysuniecie nogi podkreślone załamaniem draperii.
Architektura jońska- przedstawiciele architekci i rzeźbiarze- Roikos i Teodoros z Samos- trzeci etap rozbudowy sanktuarium Hery na wyspie Samos. Swiątynie otoczona wtedy podwojna kolumnadą – peristaza.
Porządek dorycki najpełniej widać w budowlach świątynnych Grecji właściwej i Wielkiej Grecji, a porządek joński w miastach Azji mniejszej i ośrodkach wyspiarskich. Świątynie doryckie były bardziej zwarte, przysadziste, a jońskie smuklejsze i lżejsze.
Modułem porządku doryckiego jest szerokość tryglifu, a porządku jońskiego połowa średnicy kolumny.
II poł. VI wieku- w urbanistyce różnicuje się charakter dzielnic miejskich na rzemieślnicze, mieszkalne oraz reprezentacyjne centrum z agorą, od V wieku obudowane przynajmniej z jednej strony kolumnowym portykiem – stoą. Powstaje typ domu mieszkalnego wieloizbowego na planie prostokątnym oraz podstawowe typy budowli publicznych. m. in.: Prytanejon – siedziba urzędników (prytanów). Kamień, wcześniej używany tylko do fundamentów, teraz do kolumn, rzeźb, ścian.
OKRES KLASYCZNY 480-404 p.n.e.
Wiek V uważany jest za szczytowy, klasyczny okres sztuki greckiej. Zniszczone w wyniku najazdu perskiego Ateny musiały się odbudować. Podobnie inne miasta Azji Mniejszej, wśród nich Milet. Rozbudowa Miletu, Aten i ateńskiego portu Pireus przeprowadzona była wg archaicznych zasad urbanistyki. Tendencja do regularnej siatki ulic, wyodrębnianie dzielnic mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych, portowych. Obok agory centralnej zaplanowano także agorę handlową. Domy mieszkalne na planie prostokąta, osiowość, wejście przedsionkowe, prostokątny dziedziniec, wokół którego grupują się wszystkie pomieszczenia.
W monumentalnej arch.: rozwinięte porządki dorycki i joński.
Budowla dorycka w Wielkiej Grecji: świątynia Ateny w Syrakuzach 480 i swiatynia w Selinucie nazywana swiatynia E, 480-460, swiatynia Zeusa w Akragas, 460-450.
Ateny ufundowały w Delfach na pocz V w. dorycki skarbiec. W formie doryckiego templum In antis z dwiema kolumnami między antami z fryzem tryglifowo- metopowym.
Sztuka kwitnąca w wielu ośrodkach najpełniej rozwinęła się w Atenach, w okresie panowania Peryklesa. Do najwybitniejszych twórców należał Fidiasz. Projektantami i wykonawcami byli budowniczowie: Iktinos, Kallikrates, Mnesikles.
Jednym z pierwszych przedsięwzięć była zabudowa Akropolu, tradycyjnego miejsca kultu bóstw patronujących Atenom, które ówcześnie zgodnie z planami Peryklesa, miały stanowić sanktuarium dla całej Hellady. Znajdowały się tam pozostałości starej świątyni. Wzniesienie nowej budowli Akropolu – Partenonu- powierzono Iktinosowi i Kallikratesowi pod artstycznym kierownictwem i przy współudziale Fidiasza. W latach 447-432 zbudowano z marmuru Petelickiego na trzystopniowej podbudowie- stylobacie świątynię, której plan podzielono na właściwą trójnawową cellę z posągiem Ateny Partenos Fidiasza oraz od zachodu właściwy Partenon, małe kwadratowe pomieszczenie, wsparte na czterech jońskich kolumnach, przeznaczone dla dziewcząt pozostających w służbie bogini. W utrzymanej w porządku doryckim świątyni zastosowano liczne nowatorskie rozwiązania. Nachylono nieznacznie ku środkowi narożne kolumny, zwiększając jednocześnie średnicę ich bębnów, co zmniejszyło odstępy między kolumnami w górnej partii świątyni. Umożliwiło to rozmieszczenie tryglifów nad środkiem kolumn i interkolumniów zgodnie z wymaganiami porządku doryckiego. Uzyskano złudzenie idealnie pionowych linii kolumn, miedzy innymi dzięki zawiązaniu ich w narożnikach dwoma stykającymi się ze sobą tryglifami. Zastosowano tu efekty wizualnie krzywizn poziomych i pionowych, które były odkryciem wcześniejszym, natomiast ich nagromadzenie i uzyskane wyniki wyróżniły twórców Partenonu. Ponadto zamknęli nawę środkową kolumnadą w tle posągu Ateny, stworzyli po raz pierwszy rodzaj obejścia łączącego nawy boczne.
Świątynia Hefajstosa i Ateny- Tezejon, ponieważ metopy ukazywały czyny Tezeusza. Porządek dorycki, wzniesione niemal współcześnie z Partenonem. Usytuowana na agorze u stóp Akropolu.
Propyleje- brama wiodąca na Akropol, 437-432, wg projektu Mnesiklesa, nigdy nie została do końca zrealizowana. Z marmuru Petelickiego, po raz pierwszy tutaj w budowli świeckiej. Dzieło w porządku doryckim, bardzo rozbudowane w planie. Fasady dekorowane fryzem tryglifowo-metopowym, harmonijnym w proporcjach i oszczędnym w zdobieniach, o gładkich metopach. Kolumnada jońska we wnętrzu fasady głównej nie zakłóciło cech doryckich, urozmaiciło. Jeden z najwcześniejszych przykładów połączenia tych obu porządków.
Erechtejon- świątynia na Akropolu, 421-406, wzór doskonałości porządku jońskiego. Nierówne ukształtowanie terenu i tradycje kultowe narzuciły konieczność zróżnicowania planu świątyni i wysokości jej fundamentów. Z marmuru Pentelickiego, w planie łączy trzy powiązane ze sobą prostokątne obiekty, zróżnicowane wielkością i poziomem usytuowania: trzon głowny to prostylos o sześciu kolumnach w fasadzie otwartej na wschód, prostokątny portyk północny otoczony z trzech stron rzędem jońskich kolumn oraz mniejszy portyk poludniowy z kariatydami zamiast kolumn. Wszystkie 3 elementy składowe były połączone, a oddzielne wejścia do każdego prowadziły poprzez kolumnowe fasady i schody niwelujące różnice poziomów.
Świątynia Apollina Epikuriosa w Bassai w Arkadii, ok. 420. – pierwszy przykład użycia kapitelu korynckiego.
Teatr Dionizosa. Plac-orchestra , na środku ołtarz, wokół zbocza naturalnie tworzyły miejsce dla widzów. Widownia- teatron. Drewniane siedzenia najpierw, potem kamienne. Proskenion- rodzaj estrady. W tle budynek jako garderoba i rekwizytornia - skene, jego fasada do dekoracji. Pierwszy kamienny teatr był w Atenach.
W roku 425 zaczęto budować świątynie Nike Apteros. Poświęcona Atenie Zwycięskiej. Usytuowana nad urwistym zboczem Akropolu, jako joński amfiprostylos. Była to najmniejsza z dotychczas wzniesionych świątyń w Grecji. Wykonana z marmuru Pentelickiego. Umieszczona na znacznym podmurowaniu, którym wyrównano spadek terenu. W końcu V wieku otoczono ja z trzech stron balustradą, pokryta reliefową dekoracją , z której pochodzi znana płaskorzeźba Nike rozwiązująca sandał.
Rozkwit architektury i rzeźby 2 poł. V wieku znalazł najlepszy wyraz w monumentalnych pomnikach architektury grobowcowej – wznoszonych na wzór świątyń greckich- zdobionych posągami i reliefami.
OKRES PÓŹNOKLASYCZNY – IV p.n.e.
W architekturze monumentalnej można zauważyć odchodzenie od wymogów sztuki klasycznej. Widać to zwłaszcza w architekturze sakralnej porządku doryckiego oraz w coraz większej swobodzie stosowania porządku jońskiego.
Architektura dorycka przełamując zasady tryglifu, które krępowały jej rozwój, staje się coraz bardziej smukła. Zostaje wzbogacona elementami porządku jońskiego, a architekci eksperymentują w zakresie proporcji i wystroju rzeźbiarskiego. Przykładem takich nowatorskich rozwiązań była wzniesiona przez Skopasa, Timoteosa i Bryaksisa świątynia dorycka w Tegei poświęcona Atenie Alea. Kolumny o korynckich głowicach wtopione w ścianę celli.
Niebywały rozkwit architektury jońskiej, której teoretykiem i realizatorem był Pyteos z Priene, twórca mauzoleum w Halikarnasie. Wg jego projektu zbudowano w 335 r. w Priene świątynię Ateny Polias, w porządku jońskim. Brak fryzu, skromność rzeźbiarska.
Didymajon, świątynia Apollina w Didymie. Pocz. ok. 330, Pajonios z Efezu i Dafnis z Miletu. Nigdy nie ukończona. Zdumiewała wielkością i dekoracją.
Mauzoleum w Halikarnasie. Jako pomnik grobowy ku czci Mauzolosa, władcy Karii i jego żony. Stało na wysokim kamiennym cokole, w którym znajdowaly się grobowce małżonków. Cokół w jego gornej partii obiegały dwa pasma rzeźbionego fryzu przedstawiającego walkę z amazonkami, dzielo Skopasa i innych twórców. Na cokole światynia otoczona jońską kolumnadą, przykryta dachem w kształcie piramidy, na ktorej wierzchołku znajdowała się kwadryga z postaciami Mauzolosa i Artemizji.
W Atenach w 334 roku powstaje jeden pierwszych tak zwanych pomników honoryfikacyjnych, pomnik Lizykratesa. Lizykrates uczcił tym zwycięstwo swojego chóru w zawodach muzycznych. Sama zaś forma pomnika jest dowodem nowatorskich poszukiwana architektów IV wieku. Forma tolosu, którą wykorzystał projektant pomnika jest osiągnięciem IV wieku. Po raz pierwszy została prawdopodobnie użyta w Epidauros przez Polikleta Mlodszego.
Monumentalizacja budowli teatralnych. Rozbudowa skene, wzbogacona dekoracja.