LIBERALIZM A INTERWENCJONIZM
Liberalizm - ideologia oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka, zgodnie z którą harmonijny rozwój jest efektem wolnej i nieskrępowanej działalności jednostek.
Optymalny system polityczny - demokracja parlamentarna, z prawnymi gwarancjami dla mniejszości.
Liberalizm zrodził się w Anglii na przełomie XVIII i XIX wieku.
Główni twórcy: J. Locke, A, Smith, J. Bentham i inni.
W odniesieniu do gospodarki - liberalizm uważa za wartość nadrzędną wolność jednostki i własność prywatną; z tego względu opowiada się za gospodarką wolnorynkową i za wolną konkurencją; z tego względu postuluje zminimalizowanie działań państwa w sferze gospodarczej i ograniczonym interwencjonizmem państwowym. Rola państwa powinna sprowadzać się do zagwarantowania jednostkom warunków dla osiągania ich zamierzeń.
Liberalizm odnosi się krytycznie nie tylko do wszelkich form gospodarki socjalistycznej, centralnego planowania i prób etatyzowania gospodarki, lecz również negatywnie ocenia zasady działania państwa dobrobytu (welfare state), ze względu na to, że państwo przez wtrącanie się do procesów podziału dochodów doprowadza do odebrania ich części jednostkom bardziej przedsiębiorczym, na rzecz ludzi pozbawionych inicjatywy i woli działania gospodarczego lub po prostu leniwych. Powoduje to ograniczenia w dziedzinie wykorzystania przedsiębiorczości, podejmowania ryzyka i możliwości akumulacji.
INTERWENCJONIZM GOSPODARCZY
Interwencjonizm gospodarczy jest to zestaw przedsięwzięć państwa - jego różnych instytucji - mających na celu skorygowanie działania mechanizmów rynkowych.
W ujęciu węższym, polityka interwencyjna państwa powinna koncentrować się na ograniczaniu negatywnych skutków wahań cyklicznych: przeciwdziałaniu recesji i na stymulowaniu wzrostu gospodarczego.
W ujęciu szerszym, polityka interwencyjna powinna sprzyjać zaspokajaniu niektórych zbiorowych potrzeb społeczeństwa oraz wprowadzać zabezpieczenia socjalne dla słabszych ekonomicznie grup społecznych.
Interwencjonizm gospodarczy państwa stanowi przedmiot krytyki polityków liberalnych (neoliberalnych), którzy upatrują w nim czynnik ograniczający wolność gospodarczą i zakłócający działanie mechanizmów rynkowych, co powoduje wytrącanie gospodarki z długookresowej ścieżki wzrostu.
Interwencyjna polityka państwa, zapewniająca stabilny rozwój gospodarczy, jest nazywana zazwyczaj polityką stabilizacyjną, która z kolei dzieli się na politykę fiskalną, prowadzoną przez rząd oraz politykę monetarną, prowadzoną przez bank centralny.
W zależności od poziomu rozwoju i stanu gospodarki, rząd może prowadzić również długofalową lub doraźną politykę sektorową lub regionalną.
LIBERALIZM, INTERWENCJONIZM
A SOCJALIZM
Politycy i działacze gospodarczy prezentujący poglądy liberalne (neoliberalne) są z zasady negatywnie nastawieni do interwencjonizmu państwowego. Tolerują jedynie taki jego zakres, który zapewnia ogólne ramy zabezpieczające wykonanie podstawowych funkcji państwa, takich jak:
- obrona narodowa,
- bezpieczeństwo wewnętrzne,
- wymiar sprawiedliwości i system
penitencjarny,
- regulacja i kontrola finansów publicznych oraz
systemu bankowego przez bank centralny,
- regulacje w zakresie gospodarki przestrzennej,
- niektóre formy działalności gospodarczej, które
obsługują cały system gospodarczy, a nie są
dostatecznie atrakcyjne dla przedsiębiorstw
prywatnych (np. poczta, kolej, kontrola ruchu
powietrznego, edukacja podstawowa itp.).
Taki zakres działań państwa występuje w większości krajów, także i w tych, które uważane są za liberalne.
W krajach o rozwiniętym interwencjonizmie gospodarczym państwo prowadzi i finansuje całkowicie lub w znacznym stopniu działalność w zakresie ochrony zdrowia, edukacji (łącznie ze szkolnictwem wyższym), opieki społecznej, a także reguluje ceny (ustala ceny maksymalne i minimalne), prowadzi bezpośrednią działalność gospodarczą w ramach istniejącego sektora publicznego, decyduje o głównych inwestycjach w kraju i ich finansowaniu.
Kraje realnego socjalizmu były niekiedy określane jako kraje o nadmiernie rozwiniętym systemie interwencjonizmu państwowego. Świadczy to o braku zrozumienia istoty gospodarki socjalistycznej, w której nie występował interwencjonizm, lecz istniał system bezpośredniego centralnego planowania i zarządzania gospodarką, która stanowiła de facto własność państwową (mimo enigmatycznego określenia: socjalistyczna własność społeczna lub gospodarka uspołeczniona).
Podstawowe cechy socjalizmu: społeczna własność środków produkcji, uzależnienie wielkości dochodów ludności od ilości i jakości wydatkowanej pracy, planowy charakter gospodarki oraz podporządkowanie procesów produkcji podstawowemu celowi gospodarki jakim było: „...maksymalne zaspokojenie stale rosnących materialnych i kulturalnych potrzeb ludności, w drodze nieprzerwanego wzrostu produkcji, na bazie najwyższej techniki”, to zbiór sloganów nie znajdujących odbicia w rzeczywistości realnego socjalizmu.
Państwowa własność wszystkich elementów składowych gospodarki stanowiła podstawę do bezpośredniego wyznaczania wielkości i struktury produkcji, jak również poziomu i struktury cen; z drugiej strony, państwo było głównym (a teoretycznie powinno być jedynym) pracodawcą, dysponującym miejscami pracy, określającym wielkość i strukturę zatrudnienia oraz poziom i strukturę płac i wynagrodzeń.
W takich warunkach istniała bezpośrednia własność państwowa i bezpośrednie władanie gospodarką w zakresie tworzenia i podziału dochodów, co było sprzeczne z interwencjonizmem państwowym.
Liberalizm w gospodarce wyrósł z teorii klasycznej ekonomii angielskiej Adama Smitha i Davida Ricardo. Opierał się na twierdzeniu, że człowiek gospodarujący (homo oeconomicus) działa w interesie osobistym, na zasadach prywatnej inicjatywy i przedsiębiorczości. Nieograniczone działania interesu własnego doprowadziłyby jednak do chaosu, a zatem muszą być ograniczane przez odpowiednie instytucje społeczne. „Niewidzialna ręka rynku” sprawia, że działania kupców i przemysłowców, które są sprzeczne z interesem ogółu, okazują się w końcu dla tegoż ogółu dobroczynne.
Rynek nie jest jednak wszechwiedzący i może działać dobroczynnie, jeżeli w społeczeństwie panuje prawo i sprawiedliwość, a przywileje w gospodarce zastąpione są konkurencją. Dla stworzenia warunków konkurencji państwo musi zapewnić likwidację przywilejów i monopoli. Tak więc interwencjonizm państwowy uznawany był za niezbędny już w okresie narodzin ideologii liberalnej.
Analiza gospodarki współczesnej pozwala stwierdzić, że podstawowe różnice między krajami dotyczą zakresu i stopnia stosowanych metod interwencjonizmu. Jednak nawet kraje uważane powszechnie za liberalne pod względem gospodarczym, jak np. Stany Zjednoczone, prowadzą politykę interwencyjną, zarówno przez politykę monetarną, jak i politykę podatkową i wydatków rządowych, a w dziedzinie handlu międzynarodowego nie cofają się nawet przed bezpośrednią ingerencją polityczną w celu wsparcia amerykańskich korporacji transnarodowych na rynkach zagranicznych.