Nowela gatunkiem typowym dla literatury pozytywistycznej

Nowela to zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji oraz prostej i najczęściej jednowątkowej fabule. Wydarzenia z życia bohaterów rozgrywają się w krótkim przedziale czasowym. Autor unika komentarzy, szczegółowych opisów postaci i wydarzeń. Ważne jest zakończenie zawierające pointę. W pozytywizmie najpopularniejsze były dwa typy: nowela właściwa i nowela-opowiadanie. Rola noweli, podobnie jak większości dzieł tego okresu, polega na propagowaniu tez pozytywistycznych oraz na ukazywaniu najważniejszych problemów nurtujących społeczeństwo. Tematyka nowel również nie odbiega od tematyki innych gatunków, jest związana z czterema hasłami głoszonymi przez pozytywistów, tzn. omawiane są problemy pracy organicznej, pracy u podstaw, emancypacji kobiet oraz asymilacji innych narodów. W nowelach zaakcentowana jest bardzo silnie problematyka dziecięca - dziecko jako samodzielny bohater pojawia się po raz pierwszy właśnie w nowelach. Bohatera noweli cechuje wysoka wartość etyczna oraz pracowitość i upór. Mamy do czynienia z jego heroizacją - w większości powieści tamtego okresu spotykamy się również z tym zabiegiem. Ukazani bohaterowie nie byli dotychczas spotykani w literaturze - w nowelach są to ciężko pracujący chłopi, dzieci, zubożała szlachta oraz ludzie dorabiający się. Nowele stają się dokumentami epoki, czasami mają sens ogólniejszy - odnoszą się do ideałów patriotycznych, demokratycznych i humanizmu. Patriotyzm uwidacznia się głównie w nowelach o tematyce narodowowyzwoleńczej ("Gloria victis"), demokracja - w nowelach o tematyce społecznej, a humanizm głównie w nowelach poruszających tematykę dziecięcą ("Antek", "Janko Muzykant"). Rozwój noweli odpowiada rozwojowi powieści - początkowo fabuły miały charakter tendencyjnie uformowanego pozytywnego przykładu. Natomiast w okresie późniejszym obraz świata przedstawionego staje się skomplikowany i niejednoznaczny, jest on przedstawiony realistycznie. Powoli optymizm ustępuje miejsca pesymizmowi - nieszczęśliwe zakończenie ma poruszyć czytelnika. Widać, że nowelistyka nie odbiega ani tematycznie, ani swoją budową, ani także historią rozwoju od innych gatunków doby pozytywizmu. Poza tym z dokonań autorów nowel czerpali pisarze realizmu krytycznego - to właśnie osiągnięcia nowelistyki w upowszechnianiu programów i założeń epoki spowodowały dalszy rozwój powieści.

---