DIAGNOSTYKA PEDAGOGICZNA

OBSERWACJA

Co to jest obserwacja?

Obserwacja wg. Słownika wyrazów obcych jest to uważne przyglądanie się czemuś, skupienie na czymś uwagi, dokonywanie systematycznych spostrzeżeń, obserwowanie.

Jest to wiec uważne, dokładne, precyzyjne przyglądanie się, spostrzeganie czegoś, patrzenie na coś, na przedmiot, człowieka lub inną żywą istotę.

Wg. Z. Babskiej (Metody badawcze stosowane w psychologii. W: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Red. M. Żebrowska) obserwacją nazywamy metodę, której istotną cechą jest nie ingerowanie w przebieg badanych zjawisk, ograniczenie się do rejestrowania ich naturalnego przebiegu.

Cechy dobrej obserwacji

1. Uważne przyglądanie- cecha wynikająca z samego określenia nie ingerowanie w przebieg obserwowanych zjawisk. Obserwator rejestruje wszystko co, co jest w stanie zaobserwować.

2. Obserwator dokonujący obserwacji jest bierny, nie ingeruje w żaden sposób w jej przebieg.

3. Obserwowane osoby nie mogą wiedzieć, że są obserwowane.

4. Obserwację powinna cechować :celowość, obiektywność, planowość, selektywność i dokładność.

Cel obserwacji

Celem obserwacji jest chęć uzyskania wiedzy na temat jakiegoś zjawiska psychicznego, inaczej czynności psychicznej, sposobu jej przejawiania się w zachowaniu dziecka, prawidłowości rozwojowych charakterystycznych dla danego okresu rozwojowego. Inaczej mówiąc celem obserwacji jest poznanie dziecka, naszych interakcji z dzieckiem, jego funkcjonowania w grupie, możliwości i potrzeb dziecka, aby móc dopasować wszystkie nasze oddziaływania do „wymagań” dziecka.

W literaturze traktującej o obserwacji wyróżnia się trzy rodzaje celów:

• cel ekologiczny powalający poznać stosunki między zachowaniem się a różnymi okolicznościami zachodzącymi w otaczającej rzeczywistości,

• cel normatywny pozwalający poznać dzięki obserwacji główne tendencje rozwojowe w zakresie pewnych cech , np. dzieci w różnym wieku,

• cel systematyzacyjny, poznanie ogólnych prawidłowości psychologicznych oraz badanie za pomocą obserwacji zależności między ogólnymi zmiennymi zachowania, np. reakcji strachu w sytuacji zagrażającej.

Rodzaje obserwacji

Rodzaje obserwacji wg. Z. Babskiej:

1. Obserwacja fotograficzna - charakteryzuje ją ciągłe, nieprzerwane obserwowanie zachowań dziecka w jakimś odcinku czasowym, np. minuty, godziny itd. Czas obserwacji zależy od potrzeb obserwującego. W tego typu obserwacji rejestruje się fakty pojawiające się w zachowaniu dziecka. Obserwator rejestruje na piśmie bądź na taśmie magnetofonowej wszystko, co jest w stanie spostrzec. Analizy można dokonać z punktu widzenia przedmiotu, celu, warunków, środków, skutków czy planu działania. Może stanowić podstawę do analizy jakościowej. Często obserwacja fotograficzna stanowi punkt wyjścia do innych badań np. metody próbek czasowych.

2. Obserwacja metoda próbek czasowych - ustala się jak długo, tj. 5,10 minut, a nawet sekund będzie obserwowane jedno dziecko i jak często w danym seansie obserwacyjnym. Ustala się także z góry, wg. jakiego klucza poszczególni obserwatorzy będą obserwować dzieci. Obserwator nie rejestruje wszystkich zachowań, lecz tylko te, które wcześnie zostały uzgodnione. Musi wiedzieć, jakie zachowania do jakiej kategorii należy zakwalifikować. Sposób notowania zależy od celu badania. Podziału zachowań dokonuje się na podstawie wcześniej przeprowadzonych obserwacji fotograficznych. Obserwację tę powinno przeprowadzać kilku obserwatorów w tym samym czasie, co pozwala porównać wyniki i uzyskać miarę rzetelności dokonanych obserwacji. Obserwującego nie interesuje związek między zachowaniem a wywołującą je sytuacją. Taki związek możemy ujawnić za pomocą obserwacji metodą próbek zdarzeń.

3. Obserwacja metodą próbek zdarzeń - obserwator czeka na pojawienie się zachowania jakie go interesuje i wówczas je rejestruje od początku do końca. To dziecko wyznacz czas rozpoczęcia i zakończenia obserwacji. Interesuje nas zachowanie i sytuacja je wywołująca. Taka obserwacja jest stosowana do zachowań rzadko pojawiających się np. bunt, konflikty, zachowania frustracyjne.

4. Skali ocen prowadzenia dzienników obserwacji - obserwacja prowadzona przez rodziców i opiekunów. W dziennikach zapisuje się wszystkie nowo powstające zachowania rozwijającego się dziecka bądź tylko pewna sferę zachowań. Może to być systematyczne i ciągłe patrzenie na dziecko, a może to być selektywne rejestrowanie zachowań.

5. Obserwacja sytuacyjna - to zamierzone spostrzeganie zachowań dziecka w założonym przez obserwatora układzie bodźców sytuacyjnych sprzyjających ujawnianiu się zachowań pożądanych przez badacza. Pewne cechy tej obserwacji pozwalają zaliczyć ją do typowej obserwacji, w której nie ingerujemy w przebieg zjawiska , natomiast pewne do tzw. eksperymentu naturalnego czyli w obserwacji sytuacyjnej następuje organizowanie sytuacji. Przed przystąpieniem do obserwacji sytuacyjnej musimy:

• sformułować pytanie o interesujące nas zachowania dziecka,

• dobrać wskaźniki,

• zastanowić się nad częstością i długością obserwacji,

• co wynika z postawionego pytania, rodzajem sytuacji, która może sprowokować dane zachowania dziecka.

Rejestrujemy zachowania językiem potocznym w czasie działania bodźca i po jego zadziałaniu, nie dokonujemy żadnej interpretacji, ocen i uogólnień nasuwających się dzięki posiadanej wiedzy i doświadczeniu.

Eksperyment naturalny - badacz organizuje sytuację, aby wywołać założone przez siebie zachowanie. To co pozwala nazwać ten eksperyment naturalnym, to warunki naturalne, w jakich odbywa się badanie. W eksperymencie operuje się dwiema zmiennymi - zmienną niezależną i zależną. Zmienną niezależną wywołuje układ bodźców zaproponowany osobom badanym, a zmienną zależną są efekty wywołane przez zmienną niezależną w zachowaniu dzieci, w różnych sferach rozwojowych, które nas jako badaczy interesują.

Autoobserwacja

Głównym przedmiotem obserwacji jest relacja między naszym zachowaniem a zachowaniem dzieci. Nauczyciel w tej sytuacji występuje w podwójnej roli, osoby oddziaływującej w konkretny sposób na dzieci oraz osoby obserwującej to oddziaływanie. Każdy z nas w swoim działaniu popełnia błędy choć świadomie ich nie planuje. Pierwsza wiec zasada przy autoobserwacji to: nie bać się własnych błędów i mieć ich świadomość. Bardzo ważne jest obserwowanie, jak zachowuje się dziecko tuż po i niedługo po naszym działaniu, gdyż tym sposobem możemy uzyskać informację zwrotną mówiącą o tym, jak dziecko odebrało nasze zachowanie, czym było dla niego i jaką niosło treść emocjonalną, społeczną i poznawczą. Dopiero informacja od dziecka pozwoli jednoznacznie stwierdzić, czy i na ile nasze zachowanie było prawidłowe lub błędne, jaki był jego rzeczywisty skutek.

Kolejnym etapem jest projektowanie, tzn. dana sytuacja już minęła, ale mogą się powtórzyć podobne da niej, można więc próbować wymyślać różne sposoby zachowania, dające się zastosować w danej sytuacji, w stosunku do danego dziecka reagującego tak a nie inaczej.

Autoobserwację można wykorzystać w przypadku wystąpienia trudności pedagogicznych oraz pojawiających się sukcesów, a więc w sytuacjach skrajnych. Takie stosowanie autoobserwacji pozwoli na uświadomienie sobie własnych słabych i mocnych stron pedagogicznego oddziaływania. Może to mieć istotne znaczenie w samodoskonaleniu pedagogicznym, a także w lepszym poznaniu dzieci, z którymi pracujemy.

W autoobserwacji istotne jest rozróżnianie między tym, co chcieliśmy zrobić, czyli naszym zamiarem, a tym co robimy, jak się zachowujemy - naszymi konkretnymi zachowaniami.

Wskaźnik

Wskaźnik jest to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, że zachodzi zjawisko, jakie nas interesuje (Wosińska, Gruszczyk, Grabasz Metodologia badań psychologicznych). Jest to zjawisko obserwowalne, zatem jest nim zachowanie człowieka. Może ono być wskaźnikiem różnorodnych cech osób działających; może być skutkiem pewnej cechy psychicznej, może być jej przyczyną. Może być korelatami przyczynowo z cechą nie powiązanymi

Czasami wskaźnik jest właśnie interesującym nas zjawiskiem, jak np. zachowania prospołeczne.

Podobieństwa i różnice poszczególnych obserwacji

Dziennik obserwacji	Obserwacja fotograficzna	Obserwacja próbek czasowych	Obserwacja próbek zdarzeń	Obserwacja sytuacyjna
Rejestrowanie ciągłe zachowań Rejestrowanie pewnych zjawisk	Rejestrowanie ciągłe, nieprzerwane w jakimś odcinku czasowym	Rejestrowanie w odcinkach czasowych, 2,5,10 minutowych a nawet sekundowych Kilku obserwatorów w tym samym czasie	Oczekiwanie na pojawienie się zachowań	Rejestrowanie wywołanych zachowań
Czas obserwacji wyznacza obserwator, tzn. moment rozpoczęcia i czas trwania obserwacji	Czas obserwacji wyznacza obserwator, tzn. czas rozpoczęcia i trwania obserwacji	Czas obserwacji wyznacza obserwator, tzn. moment rozpoczęcia i czas trwania obserwacji	Czas obserwacji wyznacza sytuacja	Czas obserwacji wyznacza sytuacja lub obserwator
Rejestrowanie zachowań językiem potocznym	Rejestrowanie zachowań językiem potocznym Stosowanie symboli	Rejestrowanie zachowań wg. opracowanych kategorii lub językiem potocznym	Rejestrowanie zachowań będących funkcją sytuacji językiem potocznym	Rejestrowanie wszystkich zachowań językiem potocznym
Rejestrowanie zachowań charakterystycznych, zasadniczych	Rejestrowanie zachowań zasadniczych oraz szczegółów ubocznych	Rejestrowanie zachowań zasadniczych	Rejestrowanie zachowań będących funkcją sytuacji	Rejestrowanie wszystkich zachowań pojawiających się w sytuacji

Cechy dobrej obserwacji:

1. obiektywna - czyli nie skażona nastawieniami obserwatora; jest to złożona kwestia subiektywnego uwarunkowania sposobów widzenia, rozumienia i oceniania przedmiotu obserwacji; to subiektywne uwarunkowanie obserwacji może być dwojakie:

• emocjonalno - intelektualne - subiektywnie zależne od podmiotu obserwującego

• biofizjologiczne - subiektywnie zależne od obserwatora

2. swobodna - swobodny przebieg obserwacji

3. celowa - to znaczy, iż obserwator uświadamia sobie jasno cel, jaki pragnie zrealizować w wyniku przeprowadzanej przez niego obserwacji; świadomość taka ukierunkowuje go odpowiednio na to, co powinno być jej przedmiotem

4. planowa - chodzi tu o obserwację prowadzoną według ściśle określonego planu; w planie tym uwzględniamy m.in.:

• czas trwania obserwacji i poszczególne jej etapy

• sposoby obserwowania

• sposoby zapisu danych obserwacyjnych

• warunki i sytuacje, w jakich odbywa się obserwacja zachowań osób obserwowanych i zadanie sobie sprawy z ich wpływu, jaki mogą mieć one na zgromadzone za jej pomocą dane

• zapewnianie osobom obserwowanym w miarę naturalnych warunków funkcjonowania

• określenie zasad interpretacji zgromadzonego materiału obserwacyjnego

5. naturalna

6. dokładna

7. wierna - ma ujmować fakty niezniekształcone; chodzi o zniekształcenia poza podmiotowe, to znaczy o zmiany zachodzące w samej rzeczywistości badanej pod niezamierzonym wpływem obserwatora (trzeba systematycznie pisać, notować)

8. wyczerpująca - obserwacja winna każdorazowo doprowadzać nas do ujęcia wybranej liczby elementów w strukturalne całości (wnikliwie docieramy do tych faktów)

9. wnikliwa - chodzi tutaj o równoczesne obserwowanie elementów przypuszczalnie związanych ze sobą, a więc kolejnych następstw między elementami, zmian towarzyszących im

10. selektywna - czyli wybiórczość obserwowanych zjawisk; polega na ścisłym postrzeganiu, przygotowanego uprzednio, rejestru kategorii zachowania się osób badanych; selektywność obserwacji, może ułatwić z jednej strony samo jej przeprowadzenie, z drugiej zaś wyciągnięcie odpowiednich wniosków, nie wykraczających poza ustaloną z góry i aktualnie postrzeganą selekcję problemów i osób oraz selekcję sytuacji, miejsca i czasu obserwowanych zjawisk

Błędy w obserwacji według MIECZYSŁAWA ŁOBOCKIEGO:

1. przedwczesna interpretacja obserwowanego zachowania się - nie można interpretować przedwcześnie tego, co będzie podstawą przyszłych wniosków, niedopuszczalne jest podawanie w trakcie zbierania materiału obserwacyjnego, uzasadniania i wyjaśniania pewnych zachowań

2. powierzchowność i stronniczość dokonywanych spostrzeżeń - dokonywanie selekcji obserwowanych faktów, pomijanie warunków i sytuacji stanowiących tło obserwowanego zachowania, kładzenie nacisku na osoby lub zdarzenia osobiście interesujące, traktowanie przypuszczeń i domysłów jako fakty, obserwowanie osoby jedynie w ściśle określonej sytuacji i określonym czasie

3. prowadzenie ich z pozycji zbyt odległego (formalnego) dystansu - dystans stwarza autokratyczna postawa nauczyciela, powodują nienaturalne zachowanie się uczniów, np. nieśmiałość, strach, agresywność, upór

4. niekompletność i niedokładność rejestrowania zaobserwowanych danych - wynika to często ze zbytniego zaufania do własnej pamięci; ponadto nie bierze się tu pod uwagę tego, że zgromadzony materiał obserwacyjny może być wykorzystany przez kogoś, kto nie miał bezpośredniego udziału w obserwacji

5. błędna interpretacja materiału obserwacyjnego - polega m.in.

• na zbyt pośpiesznym wyciąganiu wniosków i traktowaniu ich jako bezspornych stwierdzeń

• często też wykryta przez nauczyciela przyczyna jednorazowego zdarzenia uważana jest za typową dla wszystkich zdarzeń danej kategorii

• nauczyciel stara się wytłumaczyć zachowanie uczniów na podstawie osobistych doświadczeń, wspomnień z własnego dzieciństwa, nie licząc się z tym, że przeżycia i odczucia obserwowanych osób, jak również ich uwarunkowania mogą być zupełnie inne niż jego własne

• może zdarzyć się tak, że interpretacja badacza usprawiedliwia jego własną niepewność i zagrożenie lub przeciwnie jego poczucie pewności siebie i bezpieczeństwa

Dobry obserwator:

Wbrew pozorom, pełnienie roli obserwatora nie jest sprawą łatwą. Nie wymaga jednak żadnych specjalnych zdolności, lecz określonego stanu umysłu oraz opanowania szeregu umiejętności:

• Zainteresowanie ludźmi i zjawiskami, będącymi przedmiotem obserwacji. Trafności i wnikliwości obserwacji sprzyja, gdy osoba chce poznać dane stanowisko, zależy jej na zdobyciu informacji, ciekawi ją jak zachowują się ludzie w określonych sytuacjach.

• Aktywność umysłowa, polegająca głównie na umiejętności skupiania uwagi na tym, co się dzieje w otoczeniu. Główną trudnością, z jaką stykać się może obserwator, dotyczy koncentracji na zjawiskach, na które trzeba zwracać uwagę zgodnie z celami i przyjętym planem, a pomijaniu innych, które mogą się narzucać ze względu na swą wyrazistość lub nagłość pojawienia się.

• Spostrzegawczość, czyli umiejętność dostrzegania chwilowych, subtelnych aspektów ludzkich zachowań i wzajemnych relacji. Osoba spostrzegawcza potrafi zarejestrować czyjś mimowolny grymas twarzy lub mało wyraźny gest, jest wrażliwa na zmiany tonacji głosu i szczegóły ubrania. Umiejętność ta przejawia się zarówno w szybkości dostrzegania takich szczegółów, jak i ich rejestracji.

• Postawy w stosunku do wykonywanych zadań. Chodzi tu o ogólne ustosunkowanie się osoby do podejmowanych prze nią zadań, co znajdować powinno wyraz także w podejściu do obserwacji. W przypadku tego zadania wyróżniającymi się aspektami tej postawy jest rzetelność i dokładność. Obserwator powinien starać się maksymalnie dokładnie i wnikliwie realizować zadania, wynikające z pełnionej prze z siebie roli i reguł, ustalonych przez osoby, zbierające dane. Oznacza to rezygnację z własnych skłonności, upodobań, a nawet słabo uświadamianych nawyków, w imię podporządkowania się celom i zadaniom obserwacji. Dobry obserwator widzi i rejestruje to, co powinien, a nie to, co jemu wydaje się ważne lub ciekawe. Oprócz rzetelności ważna jest także dokładność. Wszelka niedbałość, niezbyt precyzyjne notowanie spostrzeżeń, pomijanie pewnych danych, uznawanych za nieistotne, obniża drastycznie wartość danych zebranych za pomocą tej techniki.

• Wiedza o obserwowanym zjawisku. Wiele racji tkwi w porzekadle, iż ten, kto wie więcej, także widzi więcej. Jeśli się wie, jak przejawia się agresja wśród dzieci przedszkolnych, to znacznie łatwiej można ją rejestrować obserwując grupkę bawiących się dzieci. Wiedza ukierunkowuje uwagę; dzięki niej jesteśmy nastawieni na spostrzeganie tego, co istotne. Trzeba jednak zaznaczyć, że wiedza na dany temat może czasami utrudniać obserwację. Z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy osoba obserwująca kieruje się własną wiedzą o danym zjawisku, która nie jest zgodna z sugestiami osób, zbierających dane. Występująca wówczas rozbieżność spowodować może, że obserwator kierować się będzie własnymi kategoriami i rejestrować będzie to, co sam uznaje za ważne, wskutek czego jego obserwacje będą odbiegać od przyjętych założeń i nie będą porównywalne z danymi innych obserwatorów.

1

---