(Karolina Latoszek)

13. ZJAWISKO KLASYCYZMU W SZTUCE

Klasycyzm w sztuce (z łacińskiego classicus - doskonały, wzorowy, pierwszorzędny) - kierunek nawiązujący do grecko-rzymskich wzorów antycznych. Pojawiał się w sztuce europejskiej w różnych okresach. Od XVI w. we Włoszech, rozkwit we Francji w XVII w. Modny w okresie oświecenia (XVIII w.), pojawił się jeszcze w XIX stuleciu., nawet w XX wieku, pod postacią neoklasycyzmu (w literaturze, w architekturze).

Silne impulsy płynęły z Włoch z odkrytego Herkulanum (1711) i Pompei (1748) oraz teorii renesansowych A. Palladia. Głównym teoretykiem klasycyzmu był niemiecki historyk sztuki i konserwator J.J. Winckelmann - twórca definicji klasycyzmu opartej na "szlachetnej prostocie i spokojnej wielkości".

Największe znaczenie dla upowszechnienia idei klasycyzmu miała grafika G.B. Piranesiego z widokami zabytków starożytnego Rzymu oraz fantazjami architektonicznymi. Pomimo włoskich korzeni głównym ośrodkiem klasycyzmu była Francja, gdzie styl ten objął fazy: stylu Ludwika XVI, dyrektoriatu, empire'u. W Anglii odpowiadał mu styl Gregorian i styl Adamów, w Polsce zaś styl Stanisława Augusta.

Architektura klasycyzmu

Architektura okresu klasycyzmu jest niejednolita, początkowo zachowuje delikatność i umiar rodem z rokoka, np. Mały Trianon z Wersalu zaprojektowany przez J.A. Gabriela. Kolejną odmianę stanowił kierunek akademicki (akademizm) z monumentalizmem palladiańskim oparty na najsłynniejszych budowlach Rzymu (np. Panteon), operujący planami centralnymi z kopułami, kolumnadami, np. Panteon w Paryżu (architekt J.G. Soufflot). Jeszcze jedną odmianę stanowi kierunek hellenistyczny (hellenizm) operujący wzorami ze starożytnej Grecji, np. kościół Św. Magdaleny i Giełda w Paryżu.

Późny klasycyzm swe najbardziej monumentalne oblicze osiągnął w czasach Napoleona I jako oficjalny styl cesarstwa i nosi nazwę empiru. Przykładem twórczość C. Perciera i P.F. Fontaine'a oraz Łuk Triumfalny w Paryżu na placu de Gaulle'a (architekt J.F. Chalgrin).

Polska - D. Merlini i J.Ch. Kamsetzer (Łazienki i wnętrza Zamku Królewskiego w Warszawie), S.B. Zug (kościół ewangelicki w Warszawie), W. Gucewicz (katedra w Wilnie), J. Kubicki (Belweder), P.Ch. Aigner (kościół Św. Aleksandra w Warszawie), A. Corazzi (Teatr Wielki w Warszawie).

Rzeźba okresu klasycznego

Rzeźbę klasycyzmu tworzono również pod wpływem odkryć archeologicznych w Italii i fascynacji rzeźbą antyku. Poszukiwano harmonii proporcji i ideału piękna, dążąc do efektu wirtuozerii technicznej w ulubionych gatunkach marmuru. Realizowano tematykę mitologiczną, alegoryczną i portretową, wykonywano monumentalne kompozycje figuralne, troszczono się o precyzyjny detal architektoniczny.

Najwybitniejszymi mistrzami dłuta byli: Włoch A. Canova (Paulina Borghese jako Wenus) oraz Duńczyk B. Thorvaldsen, pracujący w Rzymie twórca nurtu silnie antykizującego (pomnik księcia J. Poniatowskiego w Warszawie, pomnik Kopernika tamże, nagrobek W. Potockiego w katedrze na Wawelu).

Malarstwo klasyczne

Malarstwo reprezentowało jasne koncepcje plastyczne i doskonały rysunek, któremu był podporządkowany kolor. Realizowano tematykę historyczną, mitologiczną oraz współczesną - aktualną politycznie, bujnie rozwijał się portret. Niektórym tematom zaczerpniętym z antyku nadawano współczesny wydźwięk propagandowy, w czym celował czołowy malarz tego okresu J.L. David (np. Przysięga Horacjuszy 1785). Stał się czołowym malarzem Napoleona I, tworząc kompozycje na potrzeby dworu cesarskiego oraz liczne portrety władcy.

Przywódcą artystycznym malarzy klasycyzmu (zwłaszcza w ich sporze z romantykami) był J.A.D. Ingres.

W Polsce największe znaczenie miała twórczość M.Bacciarellego i jego "malarni", głównego dekoratora Zamku Królewskiego w Warszawie. B. Belotta zwanego Canaletto - autora widoków Warszawy..

Klasycyzm w literaturze

Nawiązywał do antyku. W wersji francuskiej związany był z racjonalizmem, miał łączyć piękno i prawdę z trwałymi wartościami akceptowanymi przez rozum. Propagował harmonię kształtów i umiar, unikając skrajnych wartości estetycznych, jak komizm satyryczno-groteskowy czy gwałtowny tragizm. Przedstawiciele klasycyzmu dążyli do wypracowania uniwersalnych norm twórczości literackiej i podporządkowania im praktyki pisarskiej. Za najpełniejszą wykładnię klasycystycznej teorii literatury uznaje się Sztukę poetycką Boileau (1674). M. Boileau w swojej "Sztuce poetyckiej", żądał od twórców sztuki przestrzegania reguł, zachowywania zasad prawdopodobieństwa w odniesieniu do rzeczywistości, ale także uogólniania i upiększania jej obrazu, dostosowywania formy do tematu oraz służenia społecznej przyjemności i pożytkowi. Klasycyzm wyznaczał więc sztuce i literaturze cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo, kładł nacisk na zagadnienia społeczne. Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum ponadczasowych wartości. Cel ten miał być osiągany przez naśladowanie doskonałych wzorów, głównie antycznych, oraz przez naśladowanie natury pojmowanej jako odkryta przez rozum istota rzeczy. Tematykę i budowę dzieł określały reguły, z których najogólniejszą była zasada decorum, a także wymogi prawdopodobieństwa, harmonii, umiaru i przestrzegania jednorodności estetycznej utworu. Przejawem formalnego rygoryzmu teorii klasycyzmu była m.in. zasada trzech jedności, obowiązująca w dramacie. Klasycyzm stawiał też wymogi jasności i czytelności języka, który winien być zarazem zwięzły, intelektualno-pojęciowy, odwołujący się do wzorców retorycznych. Sięgano chętnie po takie formy, jak: epos, tragedia nawiązująca do starożytności, poematy dydaktyczny i opisowy, oda, satyra, bajka.

W Polsce klasycyzm (zwany też klasycyzmem stanisławowskim) był głównym prądem literackim oświecenia, formułującym program piśmiennictwa zaangażowanego w społeczno-polityczną reformę kraju. Wystąpił w latach pięćdziesiątych XVIII w., w środowiskach magnackich (Wacław Rzewuski), następnie znalazł wyraz w twórczości najwybitniejszych pisarzy okresu: Ignacego Krasickiego, Adama Naruszewicza, Stanisława Trembeckiego, Franciszka Bohomolca oraz w traktatach i poetykach (m.in. Sztuka rymotwórcza Franciszka Ksawerego Dmochowskiego, 1788). . Założenia klasycyzmu osiemnastowiecznego zostały przejęte i częściowo przekształcone przez klasycyzm warszawski (postanisławowski).

Klasycyzm postanisławowski, klasycyzm warszawski - tendencje i zjawiska występujące w literaturze polskiej pierwszego trzydziestolecia XIX w., głównie w środowisku warszawskim, związane z działalnością pisarską Ludwika Osińskiego, Kajetana Koźmiana, Alojzego Felińskiego, Franciszka Morawskiego. Uprawiali twórczość o tematyce historycznej, głownie epos i tragedię, a także poemat opisowy i odę, zajmowali się pracą przekładową. W latach dwudziestych polemizowali z przedstawicielami romantyzmu, którzy atakowali epigoński charakter twórczości klasycyzmu warszawskiego oraz polityczną ugodowość jego przedstawicieli (walka klasyków z romantykami) i ukształtowali utrwaloną w historii literatury stronniczo negatywną opinię o klasycyzmie warszawskim, znajdującą wyraz m.in. w pejoratywnym określeniu "pseudoklasycyzm".

Klasycyzm u Moliera („Świętoszek”):

• Tendencja dydaktyczno - moralizatorska (satyra społeczna)

• Celem komedii jako gatunku klasycystycznego było „bawiąc uczyć”

• Komizm słowny, sytuacyjny, postaci

• Zasada trzech jedności

W skrócie:

• Wzorów tworzenia poezji powinna dostarczać twórcom sztuka antyczna. Ustaliła ona bowiem reguły, których ścisłe stosowanie zapewnia dziełu prawdziwą doskonałość. Wzorem są tu m.in. "Poetyka" Arystotelesa i "Listy" Horacego. Poezja powinna być naśladowaniem natury, należy więc usuwać z niej wszelką przypadkowość, dziwactwo, nieregularność, wieloznaczność (np. musi być wyraźnie zaznaczona granica między dobrem a złem). Klasycyzm posługiwał się kategorią gustu i smaku. Podstawowe wyznaczniki piękna to ład, harmonia, symetria, prostota, elegancja i umiar. Widzimy zatem, że klasycyzm odcinał się od tendencji barokowych.

• Podstawę filozoficzną klasycyzmu stanowi racjonalizm. To, co rozumne jest bowiem wieczne i niezmienne. Rozum jest gwarancją właściwego postępowania.

• Cel literatury jest zgodny z koncepcją Horacego, literatura ma więc wzruszać, uczyć, i bawić, czyli kształtować naturę człowieka.

• Sztuka ma charakter elitarny, a więc jej odbiorcą są klasy wyższe (np. publiczność dworska).

• Klasycyzm nie jest przeciwny fikcji w dziele literackim, od twórców domaga się jednak zachowania bezwzględnej zasady prawdopodobieństwa i uwzględnienia niezmiennych, stałych praw, które nim rządzą.

• Najwyżej cenionymi gatunkami są oda, epos i tragedia. Zgodnie z zasadą decorum, czyli odpowiedniości, utwory z takich gatunków powinny być utrzymane w stylu podniosłym i uroczystym, a ich język ma olśniewać bogactwem figur retorycznych i doborem wyszukanych słów niosących ze sobą duży ładunek emocjonalny. Styl niski miał natomiast cechować takie utwory jak satyra, bajka, poemat heroikomiczny i komedia. Język tych utworów może zbliżać się do mowy potocznej. Zgodnie z zasadą decorum przeprowadzany jest także dobór bohaterów.

Klasycyzm w muzyce

Nurt klasycystyczny w muzyce ujawnił się w drugiej połowie XVIII wieku i trwał do lat 20. XIX wieku. Po barokowym nieumiarkowaniu i kontrastach zwrócono się ponownie w stronę wzorów starożytnych (klasycznych), to znaczy w kierunku umiaru i prostoty. Muzykę tego okresu nazywamy po prostu muzyką klasyczną. Muzyka klasyczna jest homofoniczna i odznacza się symetryczną budową. Najczęstsze formy to rondo, wariacje i sonata. Wielkim centrum muzyki klasycznej stał się Wiedeń, dzięki tworzącym tam trzem wybitnym kompozytorom: Haydnowi, Mozartowi i Beethovenowi.

Klasycyzm wyznaczał więc sztuce i literaturze cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo, kładł nacisk na zagadnienia społeczne

---