Architektura renesansowa w Polsce

Renesans w Polsce rozwija się w XVI wieku i obejmuje przede wszystkim świeckie budowle magnackie. Napływ włoskich artystów za Boną Sforza na dwór Zygmunta I, a także działalność Uniwersytetu Ja­giellońskiego od XV wieku rozwijającego nowożytne idee sprawia, że właśnie Kraków staje się kolebką architektury renesansowej w Polsce. Zamek Królewski na Wawelu jest znów — jak w romanizmie i gotyku — zwiastunem nowych przemian w budownictwie po okresie średniowiecza. Formy floronckicgo renesansu przenoszone przez świetnych włoskich twórców utrwalają w historii naszej architektury nazwiska Dartolomeo Berecci, Niccolo Cast iglione, Santi Gucci, Bernardo Morando, Giovanni Trevano i innych. Obok nich występuje cała rzesza naszych budowniczych i rzemieślników, np. Stanislaw Flak, Gabriel Sloński i inni, którzy kształ­tują charakter polskiego renesansu. Budownictwo świeckie, jak zamki, ratusze, pałace, dwory i kamienice mieszczańskie, często na gotyckim szkielecie otrzymują wystrój renesansowy.

Pierwszym przykładem budowli renesansowej w Polsce jest zamek na Wawelu (rys. 10-19), którego przebudowę zdecydował Zygmunt Stary, Bartolomeo Berecci i Franciszek Wioch nadają mu formę czworoboczną zbliżoną do kształtu dziedzińca, który otaczają krużgankiem, wprowa­dzając podział na trzy kondygnacje. Arkadowanie przyziemia oraz. piętra ma charakter wczesno-włoskiego renesansu. Najwyższa kondygnacja w swoim rozwiązaniu znacznie odbiega od pozostałych. Jest o wiele wyż­sza (rys. 10-20). Płatwie dachu opierają się na kolumnach za pomocą nasadników, o niespotykanym gdzie indziej kształcie dzbanków. Nasadniki chronią drewno konstrukcji płatwiowej od zawilgocenia i zwiększają smukłość kolumny. Spełniają one także ważną rolę plastyczną, przejmu­jąc na siebie cień rzucany przez okap. W ten sposób cały kształt kolumny z głowicą jest widoczny w pełnym świetle. Trzony kolumnowe strzeliste i wysmukłe mają w połowie przewiązkę w formie pierścienia, z bogatą ornamentacją. Jest to reminiscencja słupów drewnianych z polskiej cie­siołki. Całość zabudowy podzielona jest na trzy grupy. W „przyziemiach niższych" ulokowano administrację, izby sądowe, składy i pomieszczenia pomocnicze. „Gmachy średnic" — na I piętrze znajdują się pomieszczenia i pokoje królewskie, II piętro — „gmachy wyższe" zajmują pokoje miesz­kalne i sale reprezentacyjne. Zachowane częściowo renesansowe wnętrza świadczą o wysokim poziomie wyposażenia siedziby Jagiellonów. Wscho­dnie skrzydło zamku zawiera renesansowe sale z najbardziej znaną „Pod Głowami". W następnej epoce w czasie przebudowy zamku przez Jana Trevano zjawia się na Wawelu barok reprezentowany w rozwiązaniu skrzydła północnego.

Współistnienie gotyku i renesansu nie jest przypadkowe i wywodzi się z tradycji rzemiosła zestawione z formami współczesnymi. Renesansowa forma zamku Wawelskiego staje się wzorem dla licznych rezydencji ksią­żęcych i magnackich. Wiele z nich przebudowano na osnowie gotyckiej, co znajdzie swe odbicie w prostym układzie ścian i powściągliwej de­koracji.

Przykładem monumentalnej architektury świeckiej doby renesansu jest wiele zamków polskich, w których spotykamy częste nakładanie się form renesansowych na założenia gotyckie. Rozróżnić można wyraźnie dwa rodzaje budowli i ich wyrazu plastycznego. Powstaje podział na dwie

zasadnicze grupy:

a) z a m k ó w - w a r o w n i, w których zasadniczym elementem

kształtującym są względy obronności,

b)zamków-rezydencji, w których zanika charakter warow­ny, a one same stają się reprezentacyjnymi siedzibami magnatów.

Zamek w Szydłowcu o zachowanych jeszcze fragmentach gotyckich jest przykładem pierwszej grupy. Usytuowano go na wyspie z mostem przerzuconym przez wodę. Zamek w Tęczowie złożony z zamku dolnego i górnego również ma charakter obronny z wielką flankującą basztą o na­zwie „Dorota". Część środkowa zamku w Wiśniczu tworzy mały dziedzi­niec otoczony skrzydłami zabudowy mieszkalnej. Na narożach wybudo­wano cztery wieże. Ma wspaniałą forteczną bramę pięknie rustykowaną.

Zamek w Niepołomicach stanowi przykład rezydencji mieszkalnej bez zaakcentowanych cech obronnych.

Zamek w Baranowie założony został na prostokącie. Dziedziniec ma arkadowe krużganki dwukondygnacyjne. Naroża zakończono czterema basztami obronnymi. Piątą basztę wzniesiono nad bramą wjazdową. Za­mek zwieńczony jest piękną attyką renesansową (rys. 10-21).

Zamek w Krasiczynie — architekt G. Appianź, ma układ czworoboczny. Dziedziniec zdobią krużganki. Wyposażony został w cztery okrągłe baszty i jedną prostokątną wieżę. Surowość fasad łagodzi bardzo orygi­nalna koronka attykowa.

Zamek królewski w Warszawie budowano prawdopodobnie od XIII w. Budowa jego obejmowała kilka etapów. Przebudowany zostaje w epoce re­nesansu przy udziale Andrzeja Hegnera Abramowicza oraz włoskich ar­chitektów. Od 1597 roku, po przeniesieniu przez Zygmunta III stolicy do Warszawy, zostaje przeznaczony na główną rezydencję królewską i roz­budowuje się pod kierunkiem Jana Trevano.

W tym okresie najważniejszym budynkiem w mieście jest siedziba władz mieszczańskich — ratusz. Świadczył on o randze miasta i zamoż­ności jego obywateli. W opoce odrodzenia przystąpiono do modernizacji ratuszy według wzorów przeniesionych z Krakowa.

Pierwsze wiadomości o ratuszu w Poznaniu pochodzą z XIV w. Jest to budowla gotycka (na rzucie poziomym mury gotyckie zaznaczamy ko­lorem czarnym) z zewnętrznymi elementami renesansowymi. Gruntowna rozbudowa jest dziełom Jana Baptysty Quadro (1550—1560). Główna ele­wacja otrzymuje na trzech kondygnacjach loggie w stylu północno--włoskim (rys. 10-22). Budowlę wieńczy wysoka, nieco surowa attyką. Na narożach znajdują się akcenty pionowe w formie wieżyczek. Fasada jest dekorowana techniką sgraffitową. Wieża ratuszowa sięgała 105 m wysokości; obaloną przez piorun w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w. obniżono do 70 m. W 1945 roku częściowo zburzona wieża odbudowana zostaje pieczołowicie w stylu klasycystycznej architektury stanisła­wowskiej.

Ratusz w Zamościu, proj. architekta B. Morando, jest jednym z naj­piękniejszych przykładów ratuszy renesansowych w Polsce (rys. 10-23). Główny korpus bryły założony na wysokim cokole akcentuje 50 m wieża zegarowa. Pionowy element wieży równoważą pasy poziomych gzymsów. Do głównego wejścia prowadzą wspaniale dwuramienne schody, założona na całej wysokości kondygnacji cokołowej.

Oprócz ratuszy szeroki rozmach cechuje również inne grupy budow­nictwa świeckiego. Budynek Sukiennic w Krakowie, znamienny przykład budownictwa związanego z ówczesnym handlem, staje się prototypem. który kształtuje swoisty charakter renesansu polskiego. Lokalizacja Su­kiennic na miejscu starego targowiska z XIII w., złożonego z murowa­nych kramów tworzących uliczkę, odbywa się przez podniesienie pozio­mu rynku, przez co istniejące kramy zaadaptowano jako piwnice. Po­wstała na tych fundamentach hala otrzymuje w przekroju pionowym układ bazylikowy. Po pożarze w 1555 r. odbudowuje je Jan Maria Pu-douano, wieńcząc renesansową attyką. Przeprowadzona w roku 1875 re­stauracja budynku oczyszcza Sukiennice ze szpecących powstałych z bie­giem czasu nadbudówek. W czasie pobytu w Krakowie warto przyjrzeć się ostrołukowym podcieniom — projektował je architekt T. Prylinski i sam mistrz Jan Matejko (rys. 10-24).

Wśród znakomitych przykładów budownictwa tego okresu wymienić należy budynki mieszkalne. Bardzo ciekawe rozwiązania przedstawiają kamieniczki w Kazimierzu nad Wisłą — pod Sw. Mikołajem i Sw. Krzysztofem kamieniczki w Kazimierzu n. Wisłą: a) pod Sw. Krzysztofem, b) Celejowska

sztofem oraz Celejowska (rys. 10-25). Należy też wspomnieć kazimierzow­skie spichrze nad Wisłą świetnie zachowane, o malowniczych masywach. Całkowicie renesansowym miastem, którego budowę rozpoczęto w koń­cu XVI w.. jest Zamość. Wzniesiono go wg zasad narzuconych wymaga­niami najnowocześniejszej wówczas sztuki wojennej. Miasto to ma założenię foremnego wieloboku modulowanego, który obliczono z uwzględnieniem zasięgu flankującego ognia kartaczowego wynoszącego 200 m Była to fortyfikacja bastionowa o układzie dośrodkowym w ukształtowa­niu rzutu poziomego. Zamość powstaje na zlecenie hetmana Zamojskiego, który powierza wykończenie pro­jektu znanemu już ze swoich rea­lizacji architektowi — Bernardo Morando, rodem z Padwy. Cent­ralnym akcentem jest kwadrato­wy główny rynek z ratuszem, oto­czony czterostronnie podcieniami. Realizacja obejmowała podstawo­we elementy stanowiące całość kompozycji miejskiej, to, jest za­mek, kościół, ratusz, akademię, ar­senał oraz warowne bramy z wa­łem fortecznym. Wzorcowe domy mieszkalne, wzniesione przy ryn­ku. służyły za przykłady tego typu budownictwa dla osiedlających się tam mieszkańców. Rozkwit renesansowej archi­tektury sakralnej przypada na przełom XVI i XVII w. Niedościg­nionym wzorem prototypowym, często naśladowanym z mniejszym lub większym powodzeniem, sta­je się kaplica Zygmuntowska na Wawelu (rys. 10-26). Przylega ona od strony południowej ambitu ka­tedry wawelskiej. Zbudowano ją z piaskowca myślenickiego, wią­zanego klamrami i ołowiem. Ko­puła z latarnią jest wykonania z ciosu, żagle natomiast z cegły. Mury przyziemia nie mają okien, a światło dostaje się przez okrągłe

otwory w bębnie kopuły. Cała bryła kaplicy świadczy o doskonałym wyczuciu proporcji przez architekta. Harmonię, która cechuje poszczegól­ne elementy budowli, uzyskano przez świadomie zastosowaną korektę optyczną. Wnętrze czaszy podzielono na kasetony utworzone przez 16 że­ber i pięć pierścieni. Każdy z kasetonów jest ozdobiony różycą. Przez ot­wór przekryty latarnią spływa światło w głąb kopuły, kładąc się na pod­niebieniu sklepienia gamą rozproszonych światłocieni. Bogactwo kompo­zycji elementów architektonicznych uzyskuje dodatkowy walor w postaci barw pastelowych szarozielonego piaskowca w połączeniu z brunatnoczerwonym kolorem marmurowych posągów.

W tym samym czasie powstaje wiele kaplic centralno-kopułowych, tworzących zamkniętą architektonicznie całość — kaplica Firlejów przy kościele parafialnym w Bejscach, kaplice Matki Boskiej, przy farze na

ścianie południowej w Kazimierzu Dolnym oraz królewska, przy ścianie północnej.

Kościoły trzynawowe. Przykładem przebudowy z okresu romańskiego jest kościół katedralny N. P. Marii w Płocku. Kościół kolegiacki w Pułtusku ma kolebkowe sklepienie bez lunet i gurtów z bogatą ornamentyką typu niderlandzkiego. Nad przebudową tych kościołów pra­cował m.in. wenecjanin Giovanni Battista. Refektarz klasztorny Cyster­sów w Oliwie łączy wspaniale sklepienia późnogotyckie z kierunkiem re­nesansowym. Wyrazem tego są toskańskie kolumny, tworzące udaną kompozycję połączenia architektury dwóch epok.

Kościół kolegiacki Sw. Tomasza w Zamościu, charakterystyczny dla szkoły lubelsko-kaliskiej. budowany był przez B. Morando, który zapo­czątkował w nim charakterystyczną dekorację sklepień i szczytów. Skle­pienia zdobione są geometrycznymi kompozycjami o siatkowym układzie sztukaterii z listewek o profilach klasycznych. Szczyty przedstawiają kompozycję zespołu sterczyn i wolut.

Renesansowa modernizacja średniowiecznych kościołów stwarza późnorenesansowy prowincjonalny typ kościoła — zwany lubelskim. Przed­stawia on zwarty bryłowo układ jednonawowy z gotyckimi skarpami, najczęściej bezwieżowy z prezbiterium zamkniętym półkoliście. Konse­kwentnie przeprowadzony gzyms wieńczący odcina przejście bryły w wysoką sylwetę dachu.

Kościoły j e d n o n a w o w e. Kościół famy Sw. Jana Chrzciciela i Bartłomieja w Kazimierzu (rys. 10-27) ma dekoracje sklepienne i archi­tektoniczne opracowania szczytów wzorowane na tego rodzaju budowlach Zamościa. Przylegające kaplice Matki Boskiej (,,Królewska") i Borkówskich mają jednolity charakter harmonizujący z wnętrzem głównym.

Wcześniejszym przykładem grupy kościołów lubelskich jest kościół Sio. Anny w Końskowoli koło Kazimierza, kościół Brygidek N. P. Marii w Lublinie przedstawia rozwiązanie o strukturze gotyckiej. W dekora­cjach sklepień nawy i refektarza można odczytać powiązanie formy cha­rakterystycznych późnogotyckich żebrowań ze sztukateriami renesansu włoskiego. Wpływ opracowania architektonicznego kościołów grupy zamojsko-lubelskiej widoczny jest w warszawskim kościele Jezuitów. Na­leży wspomnieć również o jednym z najładniejszych rozwiązań o skarpowo-pilastrowanej fasadzie frontowej i siatkowych sklepieniach kościoła w Radzyniu.

Rys. 10-27. Kościół farny w Kazimierzu n. Wi­słą (rzut)

Kościoły warowne. Tradycje tego typu kościołów sięgają epo­ki romańskiej. Gotycki kościół w Brochowie o płaskim drewnianym stro­pie, zniszczony podczas najazdu szwedzkiego, odbudowano, kryjąc go sklepieniem kolebkowym z geometrycznymi dekoracjami kasetonowo--siatkowymi, na wzmocnionych filarach międzynawowych. Stanowi przykład połączenia obronnych form gotyckich z renesansowymi.

---