dziecięce definiowanie świata
Dziecięce definiowanie świata oraz rola
dorosłego w rozwoju komunikacji u dzieci
Ważną umiejętnością w procesie komunikacji dziecięcej jest adekwatny sposób rozumienia i budowania wypowiedzi językowych. Jednakże opanowanie tej umiejętności nie jest równoznaczne z efektywnym manipulowaniem elementami języka. Metalingwistyka zajmuje się właśnie tym rodzajem umiejętności. Według A. Tarskiego "w znaczeniu językoznawczym termin METAJĘZYK jest używany do opisu, który naturalnie lub formalnie (logicznie) mówi o języku jako takim". A zatem język stanowi jedyną sferę odniesienia i zastosowania metajęzyka. Metalingwistyka zajmuje się zachowaniami językowymi, które koncentrują się na języku, a więc przedmiotem jej zainteresowania jest metajęzyk. Beneveniste twierdzi, iż "umiejętność metajęzykowa odnosi się do możliwości wznoszenia się ponad język, odrywaniu się od niego, kontemplowania go i wykorzystywaniu tych umiejętności przez człowieka w rozumowaniu i obserwacjach". Jeszcze inne spotykane określenie wprowadzone przez C. Pratt'a i R. Grieve to "świadomość metajęzykowa" rozumiana jako "zdolność do myślenia o i analizowania natury i funkcji języka" , które przez
L. Kaczmarka rozumiane jest raczej jako "poczucie językowe… zdawanie sobie przez dziecko sprawy z różnych faktów językowych i wymawianiowych oraz zainteresowanie się w pewnym sensie "teorią" języka, zjawiskami metajęzykowymi". "Świadomość językowa odnosi się do świadomości osadzania terminów językoznawczych, ale nie wiedzy o tych terminach jako takich" , a zatem dziecko posiadające świadomość metajęzykową może radzić sobie doskonale z zadaniami wymagającymi manipulacji językiem nie wiedząc nawet o tym, że to robi. Zdolność do dostosowywania informacji, wykorzystywana przez dzieci w sposób zamierzony i świadomy, dla psychologów ma charakter metajęzykowy. Jednak, aby to stwierdzić konieczne jest ustalenie świadomej i refleksyjnej natury czynności poznawczej determinującej wypowiedź dziecka.
Związek pomiędzy nabywaniem języka a rozwojem językowym u dzieci jest różnicowany przez badaczy. Istnieją trzy teorie: 1. równoczesne pojawianie się obu umiejętności, 2. świadomość językowa jako efekt osiągnięcia stadium rozwoju operacyjnego w języku, 3. świadomość pojawia się pod wpływem nauczania szkolnego. Według pierwszej z tych teorii rozwój językowy od samego początku uwarunkowany jest zdawaniem sobie sprawy przez dziecko z nieadekwatności własnych wypowiedzi werbalnych, a więc są one świadome własnych błędów językowych. Szczególną rolę spełniają tutaj autopoprawki dziecięce, co świadczy o tym, że dzieci rozumieją funkcjonowanie reguł językowych. Clark i Anderson uważają, że "dzieci uświadamiają sobie, że wypowiedź nie jest adekwatna, co oznacza, że muszą zastanowić się nad swoją wypowiedzią, by ją poprawić". Ta umiejętność jest podstawą przyswojenia i rozwoju języka. Druga teoria rozważa zachowania metajęzykowe w kontekście ogólnego rozwoju językowego, w którym wiek od 6 lat wzwyż jest końcowym stadium charakteryzującym się zdolnością do refleksji nad językiem, do budowania i rozumienia bardziej złożonych konstrukcji składniowych. Według trzeciej teorii świadomość językowa jest efektem nauki w szkole, w szczególności zaś nauki czytania, która zmusza dziecko do interpretowania słów nie osadzonych w kontekście sytuacyjnym.
Z punktu widzenia opanowania języka istotną sprawą jest poznanie źródeł informacji językowych oraz wykorzystywanie tych informacji. Biorąc pod uwagę prowadzone eksperymenty stwierdzono, iż w sytuacji barku zrozumienia wypowiedzi dziecka przez matkę, ponowna wypowiedź dziecka bywa zazwyczaj znacznie zmieniona - stara się ono poprawić poprzednie stwierdzenie pod względem gramatycznym lub je rozwinąć. Nie jest jasne do końca czy korzysta ono z naturalnego toku rozumowania czy też z istniejących źródeł informacji językowych. "Głównym źródłem informacji językowej dostępnej dziecku jest zbiór wypowiedzi, na które jest ono wystawione" , a jest on fragmentaryczny i ubogi. Uważa się jednak, że jest to tylko jedno z wielu takich źródeł informacji i być może jego znaczenie nie jest zbyt wielkie, ponieważ np. słyszące dzieci głuchych rodziców wykazują niewielkie opóźnienia w rozwoju językowym, pomimo że mowa rodziców nie jest prawidłowa. Przypuszczalnie najważniejszym źródłem informacji o języku mogą być informacje zwrotne, które pochodzą z codziennych aktów komunikacyjnych dziecka. W codziennych sytuacjach komunikowania, jeżeli dziecko otrzymuje informację świadczącą o tym, że jego komunikat został zrozumiany, to czynność mówienia jest kontynuowana. Jeżeli zaś reakcje słuchacza nie odpowiadają intencji nadawcy, dziecko zmienia swą wypowiedź. Informacje, jakie otrzymuje dziecko podczas mówienia, zostają wykorzystane podczas formułowania następnych wypowiedzi. Ilość napływających od nadawcy informacji może być modyfikowana przez: 1. świadome poszukiwanie, odbieranie i wykorzystywanie tych informacji przez nadawcę; 2. świadome dostarczanie takich informacji przez słuchacza: zwiększanie ich ilości i poprawę jakości, 3. stwarzanie takich warunków, w których nadawca jest zmuszany do poszukiwania i wykorzystywania informacji zwrotnych, a słuchacz do pełniejszego ich przekazania. Należy podkreślić, że informacje mogą mieć charakter zarówno werbalny, jak i niewerbalny.
Przeprowadzono ankietę , aby dowiedzieć się o sposoby pracy rodziców nad poprawą komunikowania się dzieci. Objęto badaniami 70 rodziców sześciolatków, które uczęszczały do warszawskich przedszkoli. Zróżnicowanie grupy rodziców dotyczyło wykształcenia, wykonywanych zawodów oraz ilości posiadanych dzieci. Ankieta zawierała 25 pytań otwartych, skonstruowanych tak, aby uzyskać jak najbardziej autentyczne wypowiedzi. Z zebranego materiału wynika, iż świadome działania rodziców służące do nabywania przez dziecko sprawności językowej ograniczone są do poprawiania błędów językowych, z pominięciem stosowania wzmocnień pozytywnych. Poza tym informacje uzyskiwane od rodziców dotyczą najczęściej strony brzmieniowej wypowiedzi, natomiast w mniejszym stopniu składni. Aby określić sposób postrzegania i ocenę informacji językowych, które dzieci otrzymują od dorosłych, poddano analizie ich wypowiedzi. Uzyskano je w trakcie indywidualnych wywiadów złożonych z 16 pytań. Objęto pytaniami 152 sześciolatków z sześciu warszawskich przedszkoli, tych samych, w których przeprowadzano ankietę dla rodziców. Dzięki temu próbowano określić, kto według dziecka stanowi źródło informacji językowych. Osoby najczęściej wymieniane to rodzice, a następnie rodzeństwo, a czasami również dziadkowie w rodzinach trzypokoleniowych. Bardzo niski okazał się udział nauczycieli w dostarczaniu wiadomości o prawidłowym przebiegu aktu mownego. Kilkoro badanych zwróciło uwagę, że ludzie w sposób nieświadomy mogą także dostarczać wiedzy na temat sposobu mówienia, gdyż słuchając ich opanowuje się język i sposób jego mówienia.
Źródła informacji językowych dostrzegane przez dzieci
Źródło informacji Liczba dzieci %
Matka 105 68
Ojciec 77 44
Rodzeństwo 25 16
Dziadkowie 23 15
Nauczycielka 15 10
Koledzy 14 9
Logopeda 10 7
Mowa innych 8 5
Książki 3 2
Telewizja 2 1
Lekarka 4 3
Według ustaleń dotyczących tego, co najczęściej jest poprawiane w wypowiedziach okazało się, iż dzieci są poprawiane, gdy mówią cicho i niewyraźnie, gdy seplenią, spieszczają mowę, jąkają się lub nadmiernie przyspieszają. Wszystkie te cechy odnoszą się do strony brzmieniowej. Rzadziej natomiast pojawiały się wypowiedzi świadczące o zainteresowaniu dorosłych fleksją, leksyką czy też składnią. Dzieci twierdziły, iż są poprawiane, gdy coś przekręcą, zrobią błąd, niedokładnie się wyrażą np. "Jak na przykład opowiadam i mówię dwóch ludzi, to mama mówi: nie dwóch tylko dwoje", "Gdy na przykład proszę, żeby mi tata kupił gapiszon, a to jest kapiszon". Natomiast, jeśli chodzi o poprawianie sensu tekstów, uwagi na ten temat występowały bardzo sporadycznie. Ponad połowa dzieci ocenia poprawianie ich przez dorosłych jako nieprzyjemne, nielubiane i uciążliwe, co może świadczyć o braku respektowania potrzeb i zainteresowań dzieci w wychowaniu językowym.
Badania nad dziecięcym definiowaniem pojęć prowadziła Edyta Manasterska . Podstawę referatu stanowi materiał z programu "Przedszkole RMF FM" nadawanego w ogólnopolskim radiu RMF FM z siedzibą w Krakowie. Audycja adresowana jest do osób dorosłych, ma jednak również na celu ocenę otaczającego świata dokonaną przez dzieci, jak również ich poglądy. Według autorki radio jawnie wykorzystuje otwartość i szczerość dzieci. Dziecięce definiowanie nie zawsze prowadzi do identyfikacji znaczenia objętego definiowanym pojęciem. Definicje dzieci są wąskie i obejmują tylko część realnego znaczenia pojęcia np.: "Afera to jest takie coś, co ciągle robi kłopoty", "Lawina to coś takiego, jak z góry spadają kamienie". Często dzieci nie rozumieją po prostu pojęć, które mają wyjaśnić, więc fantazjują np.: "Som blokady terminowe w bankach…" - wyjaśnienie takie wynika ze skojarzenia słowa "blokada" z "lokatą" czyli na zasadzie podobieństwa brzmieniowego. "Inetreś to jeśt cioś, jak ktoś cioś knuje" - gdzie być może pojecie "interes" jest kojarzone z pojęciem "intryga". "Konkurencja to jest to są różne atrakcje" - dziecko nie rozumie pojęcia lub zna je tylko częściowo, a więc zawęża zakres charakteryzowanego pojęcia. Sposób widzenia dzieci jest fragmentaryczny i być może dziecku konkurencja kojarzy się z jakimiś zawodami, w czasie których mogło zjeść coś słodkiego lub oglądać pokazy dla dzieci w przerwach. Jeszcze inne przykłady: "System to jest takie coś, jak ktoś sobie coś zaplanuje i… a potem trzyma się tego planu", "Seks to jest chyba coś takiego, co chodzi i mówi, że jest seks". Niektóre definicje nie są pełne z zupełnie prozaicznych powodów "Przypomnieć sobie można, że trzeba y… na przykład y…y…y… zapomniałem (co można sobie przypomnieć?). Często dziecięce definiowanie pojęć polega na wskazywaniu cech definiujących obiekt lub definicji sytuacyjnej np. "Kot to na przykład może być taki milusieński, taki czarno-biały na przykład", "Plotka może być po cichu albo głośno - u fryzjera, na zakupach, w pracy jest najwięcej plotek". Zdarza się również tak, że dzieci zamiast pojęcia definiują czynność właściwą dla danego obiektu "Koty się świetnie skradają, bo mają taki mięciutkie łapki" (co to jest kot?) lub wyjaśniają okoliczności występowania opisywanego procesu "Ludzie oddychajom jak chodzom i też oddychajom jak śniom", "Czasami umiem oddychać, ale pół minuty" (co to jest oddychanie?). Niektóre pojęcia definiowane są przez pokazanie zjawiska bądź sytuacji przeciwstawnej "Nie mogom dzieci mówić na przykład takie słowo: kurcze", "A zamiast kurde można mówić ojejku" (kiedy mówimy brzydkie słowa?). W wypadku, gdy pytania rozpoczynają się od słowa "po co?" lub "jak się czujesz?" można zaobserwować nieprecyzyjność dziecięcych wypowiedzi "Ząbki to są takie trójkąty koło siebie", "Jak ktoś nie umyje zębów, to wtedy są żółte, a jak ktoś tydzień nie myje, to są czarne" (po co są zęby?), "Czuje się na przykład jak pies nasika na podłogę", "Najgorzej się czuje, jak komuś cegła spadnie na głowę" (jak się czujesz?). Definiując, dzieciom zdarza się często zmieniać temat bądź przechwytywać wypowiedzi kolegi "Mojej mamie ostatnio nie działał miksel. Chciala mi zlobić lody, miksel nie działał" "To cseba mieć duzy, poządny miksel" "Wielki" "Nieważne czy duży czy mały, żeby tylko działał" (co to jest mikser?). W trakcie definiowania pojęć dzieci często zmieniają ich kategorie np. zamiast czasownika definiują rzeczownik o tym samym rdzeniu "system - systematycznie, wstyd - wstydzić". Normy językowe nie są jeszcze przez dzieci opanowane, dlatego zdarzają się odchylenia od nich, co wskazuje na niesprawność językową "Kangury skakają", "Jak ktoś sprzedawa coś, to to jest zawód", "ciemne jest terewizor". Istnieją jednak również sytuacje, w których dzieci starają się intelektualizować swoją wypowiedź "A a propos drugiego śniadania, to już na pewno na nas czeka", "Wszystko kwestia temperatury". W dziecięcych wypowiedziach często są wprowadzane neologizmy "serwis roweryjny", "ale największymi udawaczami som aktorzy". Często dzieci w wieku przedszkolnym mylą znaczenie wyrazów o podobnym brzmieniu "To flirt to jest takie coś, jak się zaczepia chłopaków, jak się do kogoś uśmiecha" (co to jest filtr?). Teksty wypowiadane przez dzieci cechuje spontaniczność połączona z redukcją niektórych form, mieszaniem form gramatycznych oraz potokami składniowymi i zatarciem różnicy zdań. Często występują wtrącenia, zdania urywane, a stopień spójności tekstu jest dosyć niski.
Dzieci traktują swoich rozmówców i ich przekazy bardzo poważnie. Mają świadomość faktu, że mówią do kogoś, dla kogo one same oraz ich komunikaty powinny być ważne. Dlatego uważają, że nie powinny nikogo zawieść lub w jakikolwiek sposób obrazić. W stosunku do tych, którzy odwzajemniają taką postawę, dzieci chcą być uczciwe i rzetelne w aktach komunikacyjnych. "Świat dziecka i świat drugiej osoby stają się wspólne" na czas procesu komunikacji. Dzieci, zupełnie naturalnie, wykazują zdrowy rozsądek, realizm i praktycyzm spodziewając się wyciągnięcia korzyści z aktu komunikacji np. takiej, że jeżeli będą uważnie słuchały, również one zostaną później uważnie wysłuchane. Zależy im na możliwości manifestacji własnych możliwości, wyborów czy skłonności oraz na ich konfrontacji z oczekiwaniami współrozmówcy. Dorośli są dla nich autorytetami, którym wypada się podporządkować, dlatego dzieci czują odpowiedzialność za to, co mówią i jeżeli nie mają nic do powiedzenia, wolą po prostu nic nie mówić. Szkoda, że niektórzy dorośli nie posiadają owej cechy. Według myślenia dziecka, dobrze dobrany temat stanowi o powodzeniu rozmowy. Często, czego dorośli nie zauważają, dzieci zdają sobie sprawę z symulowanego zainteresowania dorosłego rozmową i wtedy buntują się przeciw takiemu niepoważnemu traktowaniu. W momencie, kiedy w dialog dwojga dzieci wkracza dorosły, stają się one bardziej uległe wobec starszego, a ich pierwotny entuzjazm ulega wygaszeniu. W rozmowie prowadzonej pomiędzy rówieśnikami, dzieci interesują się sobą i nawzajem czuwają nad swoimi wypowiedziami, wychodzą z podpowiedzią, naprowadzają rozmówcę na dany wątek. Podobne zachowania, chociaż rzadziej, zdarzają się dzieciom w rozmowach z dorosłymi. Często jednak dążą do tego, aby w rozmowie stać się równorzędnym, zupełnie poważnym partnerem w sensie posiadanej wiedzy na określony temat oraz umiejętności jej słownego przekazania. Jest to dla nich ważne, pozwala osiągnąć pozytywną samoocenę dotyczącą stosunków z innymi ludźmi, dziećmi i dorosłymi, które to interakcje tworzą i kreują cały otaczający je świat. Pomimo tej tendencji dzieciom dość łatwo przychodzi przyznać się do niewiedzy - używają wtedy najprostszej i najbardziej jasnej formułki językowej "nie wiem", dając w ten sposób współrozmówcy możliwość zmiany tematu. Niekiedy formułka "nie wiem" używana jest przez dzieci w momencie, kiedy mają problem w opowiedzeniu bądź nazwaniu czegoś. W podobnym celu używana jest przez dzieci formułka "nie pamiętam" - wolą one ten sposób rozwiązania kłopotliwej sytuacji, co chroni je przed męczącą dla nich plątaniną słów, gdy będą starały się coś wyjaśnić. Z obserwacji B. Bonieckiej wynika, iż w momencie, kiedy dzieci zmęczone są długą konwersacją z drugą osobą zaczynają zmyślać bądź wypowiadać niedorzeczne rzeczy, tracą rzeczywisty kontakt ze swoim rozmówcą. Potrafią jednakże jasno dać do zrozumienia, że mają już dosyć rozmowy. Dzieci bardzo szybko osiągają umiejętność wzajemnego obdarzania się uwagą oraz komunikowania swoich intencji. Posiadają też zdolność do wczuwania się w punkt widzenia innej osoby. W akcie komunikacyjnym zabiegają o swoją językową niezależność.
Starałyśmy się pokazać, jak świadomość metajęzykowa u dzieci wpływa na ich wizerunek dorosłego oraz jak dzieci potrafią wykorzystać zdobyte wcześniej informacje do kreowania opisu świata zewnętrznego. Wnioskując można stwierdzić, iż myślenie dorosłych na temat definiowania i możliwości komunikacyjnych dzieci często jest błędne. Dziecko jest doskonałym obserwatorem, a jego spostrzeżenia są bardzo wnikliwe, mimo iż nie zawsze potrafi je przekazać w sposób dla nas zrozumiały. To nie zmienia jednak faktu, iż możliwości dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym niewiele odbiegają od możliwości dorosłego człowieka, jeżeli chodzi o rozumienie i wyjaśnianie niektórych pojęć. Poza tym dziecko wkłada dużo więcej starań, aby zostać zrozumianym oraz aby zrozumieć komunikaty swojego rozmówcy. Wnioskując można stwierdzić, iż wielu dorosłych ludzi mogłoby uczyć się od dzieci sztuki skutecznej i przyjemnej komunikacji.
Marta Utwald, Dominika Zagożdżon
Bibliografia:
G. Krasowicz-Kupis "Rozwój metajęzykowy a osiągnięcia w czytaniu u dzieci 6-9 - letnich", Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999
E. Słodownik-Rycaj "Rozwijanie mowy komunikatywnej dziecka", Wydawnictwo Akademickie "Żak", Warszawa 1998
R.N. Campbell, R.J. Wales "Badania naukowe nad przyswajaniem języka przez dziecko" (w) "Badania nad rozwojem języka dziecka", pod red. G.W. Shugar, M. Smoczyńskiej, PWN, Warszawa 1980
E. Manasterska "Dziecięce definiowanie pojęć" (w:) "Język trzeciego tysiąclecia" Teritum, Kraków 2000
B. Boniecka "Pragmatyczne aspekty wypowiedzi dziecięcych" Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1995