Mieczysław Szostak Warszawa, Marzec 2007 r.
Instytut Międzynarodowych
Stosunków Gospodarczych
Szkoła Główna Handlowa
GLOBALIZACJA - UWAGI O SPORACH POJĘCIOWYCH, PRZYCZYNACH I SKUTKACH
1. Przegląd wybranych definicji globalizacji
Od przełomu lat 80-tych i 90-tych XX w. hasło globalizacji zrobiło zawrotną wprost karierę w zagranicznej i polskiej literaturze naukowej (i to nie tylko ekonomicznej), jak też na forum organizacji międzynarodowych, w bilateralnych stosunkach międzypaństwowych oraz w praktyce życia gospodarczego i politycznego niemal wszystkich krajów współczesnego świata (z Polską włącznie). Ale pojęcie to jest ciągle bardzo różnorodnie interpretowane i do dzisiaj budzi silne kontrowersje.
Jeden z laureatów nagrody Nobla z ekonomii, znany z krytycznej oceny dotychczasowych skutków globalizacji dla krajów słabo rozwiniętych, amerykański ekonomista J.E. Stiglitz [2004, s. 26] w jednej ze swych niedawno opublikowanych książek, poświeconych tej problematyce, stwierdza, że globalizacja to coraz „ściślejsza integracja państw oraz ludzi na świecie, spowodowana ogromną redukcją kosztów transportu i telekomunikacji oraz zniesieniem sztucznych barier w przepływach dóbr, usług, kapitału, wiedzy i (w mniejszym stopniu) ludzi z kraju do kraju”. Sprowadza on zatem istotę omawianego zjawiska do procesu integrowania się różnych państw i ich mieszkańców, wskazując jednocześnie główne jego siły sprawcze.
Z procesem integracji, zachodzącym na szczeblu makroekonomicznym różnych krajów, utożsamia też globalizację J. Bhagwati [2004, s.3], ekonomista pochodzenia hinduskiego, pracujący od dawna na renomowanych uczelniach amerykańskich. Jednak w odróżnieniu od Stiglitza pozytywnie ocenia on to zjawisko, a w zaproponowanej przez siebie definicji abstrahuje od przyczyn globalizacji ekonomicznej. Pod tym ostatnim pojęciem rozumie „…integrację gospodarek narodowych z gospodarką światową poprzez handel, bezpośrednie inwestycje zagraniczne (dokonywane przez korporacje multinarodowe), krótkookresowe przepływy kapitałowe, międzynarodowe migracje pracowników (i ogólniej ludzi) oraz transfer technologii”.
Bardzo zwięźle i ogólnikowo zdefiniował globalizację (w artykule opublikowanym w 2005 r. na łamach wydawanego przez UNCTAD czasopisma pt.: „Transnational Corporations”) wybitny brytyjski ekonomista J. H. Dunning, powszechnie znany głównie jako autor eklektycznej teorii produkcji międzynarodowej. Sprowadza on mianowicie istotę globalizacji do „rosnących transgranicznych wzajemnych powiązań działalności gospodarczej.”
Dwaj kolejni ekonomiści P. Bairoch i R. Kozul-Wright (z USA) w opracowaniu przedstawionym na forum UNCTAD w roku 1996 zwracali uwagę na kluczowe znaczenie rosnących powiązań i współzależności w skali całej gospodarki światowej. Według ich opinii, „globalizacja oznacza proces, w którym produkcja i struktury finansowe poszczególnych krajów stają się coraz bardziej powiązane poprzez rosnącą liczbę transakcji transgranicznych, prowadzących do ukształtowania się nowego międzynarodowego podziału pracy, w którym tworzenie bogactwa narodowego jest coraz bardziej uzależnione od podmiotów gospodarczych z innych państw”.
W zbliżony sposób istota globalizacji została określona w jednym z oficjalnych dokumentów UNCTAD, przyjętym w 1996 r., gdzie podano, że polega ona na „rosnących powiązaniach krajów w zakresie handlu światowego, bezpośrednich inwestycji zagranicznych i rynków kapitałowych. Proces globalizacji uległ przyśpieszeniu w efekcie postępu technicznego w transporcie i łączności, a także w wyniku szybkiej liberalizacji i deregulacji handlu i przepływów kapitałów, zarówno na szczeblu krajowym, jak i międzynarodowym.”
Z kolei Komisja Europejska określiła w raporcie z 1997 r. globalizację „jako proces, w którym produkcja i rynki w różnych krajach stają się coraz bardziej współzależne z racji dużej dynamiki wymiany dóbr i usług oraz przepływów kapitałów i technologii”, co prowadzi do powstania zintegrowanego rynku globalnego.
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) może pochwalić się wyjątkowo bogatym dorobkiem w zakresie badań nad globalizacją. Obecny Sekretarz Generalny OECD, Meksykanin G. Gurria podczas swego wykładu, wygłoszonego w listopadzie 2006 r. w SGH, słusznie jednak zauważył, że nie ma dotąd jednej powszechnie akceptowanej definicji globalizacji. Sprawia to, że w dyskusjach na ten temat występuje duże zamieszanie. Aby więc uniknąć niepotrzebnych niejasności, oświadczył, co następuje: „W OECD globalizację ekonomiczną rozumiemy jako proces ścisłej integracji ekonomicznej rynków globalnych: finansowego, towarowego i pracy”. Jest to wprawdzie określenie lapidarne, lecz oddaje ono istotę analizowanego zjawiska.
Trochę szerszą definicję globalizacji podał niedawno J.-Ph. Cotis [2006], główny ekonomista OECD i szef departamentu analiz ekonomicznych tej Organizacji. Występując na konferencji międzynarodowej we Włoszech, oznajmił on, że globalizacja oznacza „długotrwałą tendencję, która przejawia się w zanikaniu odległości i zwielokrotnianiu wzajemnych oddziaływań w skali całego świata. Zwiększa zdolności narodów i pojedynczych ludzi do wywierania nawzajem na siebie wpływu. Prowadzi równocześnie zarówno do większego postęp, jak i do pojawiania się różnych tarć.”
Przechodząc do prezentacji poglądów niektórych polskich ekonomistów, warto odnotować, że autor popularnego podręcznika do międzynarodowych stosunków gospodarczych, A. Budnikowski [2006, s. 434] definiuje globalizację jako „proces coraz bliższego, realnego scalania gospodarek narodowych, przejawiający się w dynamicznym wzroście obrotów handlowych, międzynarodowych przepływów kapitałowych i usługowych, będący efektem wzrastającej tendencji do traktowaniu przez coraz większą liczbę przedsiębiorstw całego świata jako rynku zbytu”.
Uznawana za wybitną specjalistkę w omawianej tu dziedzinie, A. Zorska pisze w najnowszej ze swych publikacji [2007, s.17]: „Globalizacja polega na długofalowym integrowaniu działalności na poziomie gospodarek, przemysłów/sektorów oraz przedsiębiorstw ponad granicami państw, dzięki rozszerzaniu, pogłębianiu oraz intensyfikowaniu różnego rodzaju powiązań (handlowych, inwestycyjnych, kooperacyjnych, informacyjnych), co prowadzi do tworzenia się współzależnego systemu ekonomicznego w skali światowej, czyli globalnej gospodarki”.
Natomiast inny polski ekonomista o bogatym dorobku w zakresie badań nad problematyką wymiany międzynarodowej i gospodarki światowej, J. Misala [2004, s. 260], analizując rozpatrywane tu zjawisko w kontekście teorii międzynarodowej lokalizacji działalności gospodarczej, zauważa: „Globalizacja jest pojęciem interdyscyplinarnym. Z czysto ekonomicznego punktu widzenia można ją zdefiniować jako proces tworzenia się jednolitego rynku towarów, usług i czynników produkcji, obejmującego wszystkie kraje świata, a zatem także wszystkie jego regiony i kontynenty.”
Kilka lat temu podobną, acz nieco obszerniejszą definicję globalizacji ekonomicznej przedstawiła B. Liberska [2002, s. 17-18], która akcentowała, że jest to „postępujący proces integrowania się krajowych i regionalnych rynków w jeden globalny rynek towarów, usług i kapitału. Proces ten prowadzi do rosnącego przenikania i scalania się rynków oraz umiędzynarodowienia produkcji, dystrybucji, marketingu i przyjęcia przez firmy globalnych strategii działania.”
Podany wyżej zestaw 12 przykładowych definicji nie stanowi - rzecz jasna - wyczerpującej listy określeń globalizacji, jakie można spotykać w zagranicznej i polskiej literaturze przedmiotu. Powinien on jednak w pełni pozwolić na pogłębione spojrzenie na istotę tego zjawiska i ułatwić jego zrozumienie.
2. O głównych uwarunkowaniach i konsekwencjach globalizacji
Według dość zgodnej opinii specjalistów zajmujących się omawianą problematyką [m.in. A. Budnikowski - 2006, s. 434; A. Zorska - 2007, s. 24-31] do najważniejszych przyczyn (i zarazem przejawów) obecnej fazy globalizacji życia gospodarczego należy zaliczyć:
a) niezwykłe przyśpieszenie postępu technicznego, zwłaszcza w informatyce,
biotechnologiach i produkcji nowych materiałów;
b) radykalne przewartościowanie podejścia do roli państwa w życiu gospodarczym,
tj. powszechny odwrót od etatyzmu i centralnego planowania, ograniczenie zasięgu
interwencjonizmu administracyjne i liberalizację polityki państwa, dotyczącej
wymiany handlowej, obrotów finansowych i przepływów czynników produkcji;
c) intensyfikację konkurencji w efekcie umiędzynarodowienia działalności
przedsiębiorstw oraz niebywałej ekspansji KTN i BIZ.
Chociaż A. Zorska [2007, s. 54-72] stoi na stanowisku, że powstanie gospodarki opartej na informacjach i wiedzy (określanej przez OECD mianem knowledge-based economy) należy uznać za jeden z 3 głównych czynników otoczenia zewnętrznego (obok globalizacji i regionalizacji), które decydują dzisiaj o przemianach w działalności korporacji transnarodowych (KTN), to wydaje się, że czynnik ten można też traktować jako integralną część składową procesu globalizacji.
Postępująca globalizacja - wraz z towarzyszącą jej ekspansją KTN - spowodowała zwłaszcza upowszechnienie się w skali całego współczesnego świata nowej naczelnej zasady działania ekonomicznego:”Myśl globalnie, działaj lokalnie!!!”.
Od dawna w debatach o teoretycznych aspektach analizowanego tu zjawiska oraz w praktyce gospodarczej i dyplomatycznej toczą się burzliwe sOd dawna w literaturze naukowej, publicystyce i praktyce życia gospodarczo-społeczgo i politycznego różnych krajów trwają burzliwe spory wokół korzyści i zagrożeń globalizacji. Dowodzi tego fakt, że obok licznych entuzjastów globalizacji, w sporach tych uczestniczą aktywnie sceptycy, alterglobaliści i antyglobaliści.
Rezygnując z formułowania obszerniejszego komentarza na ten temat, warto jednak odnotować, iż według poglądów A. Zorskiej, A. Budnikowskiego i szeregu innych autorów, za główne korzyści globalizacji trzeba uznać:
a) przyśpieszenie dynamiki rozwoju gospodarczego i tempa przemian strukturalnych
b)
poprawę racjonalności i efektywności gospodarowania,
c) podniesienie wydajności pracy,
d) wzrost dobrobytu społecznego w skali globalnej.
Szczególnie duży udział w występowaniu powyższych korzyści ma szybkie zwiększanie się obrotów handlu światowego i przypływów czynników produkcji w następstwie umiędzynarodowiania działalności przedsiębiorstw, do czego walnie przyczynia się działalność KTN.
Natomiast do poważnych negatywnych skutków globalizacji jej krytycy zaliczają przede wszystkim nadmierny wzrost ogólnoświatowej współzależności ekonomicznej, tj. uzależnienie życia gospodarczego poszczególnych krajów (zwłaszcza KSR) od wydarzeń zachodzących w innych krajach, co przejawia się w międzynarodowej transmisji kryzysów koniunkturalnych, w szczególności kryzysów finansowych.
Pogłębianie się luki rozwojowej między czołówką bogatych krajów Północy i biednymi krajami Południa uznawane jest również za istotną słabość globalizacji.
Ponadto potencjalne zagrożenia procesu globalizacji są w dużej mierze wiązane z działalnością KTN, które oskarża się:
a) o działanie na szkodę interesów konsumentów (np. ekspansja koncernów tytoniowych
szkodzi zdrowiu; ujednolicanie gustów konsumentów zagraża tradycji i kulturze
narodowej, czego przykładem jest tzw. „coca-kolonizacja”);
b) o degradację środowiska naturalnego (zwłaszcza w KSR);
c) o preferowanie działań sprzecznych z priorytetami rozwojowymi ubogich krajów
i utrudnianie rządom prowadzenia skutecznej polityki gospodarczej.
Jednak w świetle dorobku teorii współczesnej ekonomii i analizy dotychczasowych doświadczeń praktycznych nie ulega żadnej wątpliwości, że saldo bilansu korzyści i kosztów (zagrożeń) globalizacji jest dodatnie.
CYTOWANA LITERATURA
Bairoch P, Kozul-Wright R. [1996]: Globalization Myths: Some Historical Reflections
on Integration, Industrialization and Growth in the World Economy,
UNCTAD/OSP/DP/113, Geneva, March 1996, www.unctad.org
Bhagwati J. [2004]: In Defence of Globalization, Oxford University Press, New York
Budnikowski A.[2006]: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, wydanie 3,
PWE, Warszawa
Cotis J.-Ph. [2006]: The distortions of globalization, Pio Manz* International Conference
Dunning J.H. [2005]: More - yet more - on globalization, “Transnational Corporations”, vol. 14, No. 2, August
European Commission [1997]: Annual Economic Report for 1997, “European
Economy”, No. 63 (Brussels)
Gurria A.[2006]: Challenges of globalization: The role of the OECD, delivered at the Warsaw School of Economics, Warsaw,Poland, 24 November 2006, www.oecd.org
Liberska B. [2002]: Współczesne procesy globalizacji gospodarki światowej, w pracy zbiorowej: Globalizacja: Mechanizmy i wyzwania, pod red. B. Liberskiej,
PWE, Warszawa
Misala J. [2004]: Lokalizacja działalności gospodarczej w warunkach globalizacji (ujęcie
teoretyczne), w pracy zbiorowej: Globalizacja od A do Z, pod red. E. Czarny,
NBP, Warszawa
Stiglitz J.E. [2004]: Globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
UNCTAD [1996]: Globalisation and Liberalisation: Effects of International Economic Relations on Poverty, Dokument UNCTAD/ECDC/PA/4/Rev.1/, Geneva www.unctad.org
Zorska A. [2007]: Korporacje transnarodowe; Przemiany, oddziaływania, wyzwania,
PWE, Warszawa
1