KOŚCIELSKA M.: „KLINICZNE KRYTERIA OCENY EMOCJI”
W psychologii powszechnie przyjmuje się podział emocji na:
*negatywne-ujemne: cecha charakterystyczna to wywarzanie tendencji do przerwania aktywności,
która tę emocję wywołała, bądź przerwania kontaktu ze źródłem tej emocji (strach, gniew, wstręt)
*pozytywne-dodatnie: cecha charakterystyczna to wytwarzanie tendencji do podtrzymania
odpowiedniej aktywności bądź odpowiedniego kontaktu (radość, zadowolenie, miłość)
Problem zw. z tym podziałem polega na tym, że podział ten implikuje ich wartościowanie, a nie jest jasne, o jakie wartości chodzi. Czy to, co z psychologicznego punktu widzenia jest dodatnie jest też takie w innych kryteriach (biolog., społ.)?
1. Kryterium podmiotowe (subiektywne).
Przyjęcie go jest równoznaczne z uznaniem, że emocje pozytywne to te, które są przez podmiot pożądane, stanowią cel jego dążeń.
Z drugiej strony emocje negatywne też bywają przedmiotem dążeń, są świadomie wywoływane i podtrzymywane (popularność dreszczowców- strach; rozpamiętywanie żalu i wściekłości, podsycanie ich- tzw. inkubacja).
Zdarzają się też sytuacje, kiedy emocje zaliczane do pozytywnych są przez podmiot przeżywane negatywnie (miłość przyczyną udręki itd.) oraz sytuacje, kiedy świadomie jest wybieranie „zło emocjonalne” (cierpienie zamiast zadowolenia).
Wielorakość ta przekreśla możliwość dokonania stałego podziału emocji na dobre i złe (pożądane i niepożądane) oraz stwarza konieczność odczytywania subiektywnych znaczeń emocji (źródeł ich odniesienia).
Elementarnym punktem odniesienia dla subiektywnego wartościowania emocji jest odczuwanie stanu, jaki się wiąże z ich przeżywaniem w kategoriach przyjemności versus przykrości:
Przyjęcie popularnego poglądu, że człowiek z natury unika przykrości, a maksymalnie dąży do uzyskania przyjemności. Tzw. dobre samopoczucie spełnia funkcję głównego standardu regulacji. Standard ten jest pierwotnym w ontogenezie i w toku całego życia odgrywa rolę o tyle fundamentalną, że zakres odchyleń od niego wyznacza grancie psychofizycznego istnienia. W toku rozwoju mechanizmy regulacji komplikują się, zwiększa się ich liczba i zachodzi możliwość dokonywania wyboru między nimi.
„Wolna wola” może wyrażać się w rezygnacji z dobrego samopoczucia jako głównego standardu regulacji, a podejmowaniu działań ukierunkowanych na realizację innych wartości, uważanych przez podmiot za wyższe od „ja”. Przeżycia emocjonalne odnoszone do wartości wyższych tracą na znaczeniu, ponieważ same w sobie nie stanowią celu dążeń.
Istnieje więc zależność między stadiami rozwoju osobowego charakteryzowanego od strony dominujących w nim mechanizmów regulacji a emocjami (tym co je wywołuje i w jaki sposób są przez podmiot wartościowane).
Ma to ważne znaczenie diagnostyczne: poprzez analizę emocji umożliwia ocenę etapu rozwoju osobowego (odczytywanie „języka emocji”).
Cenne szczególnie u autystyków, którzy nie ujawniają w tradycyjny sposób cech osobowościowych, ale reagują emocjonalnie na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne.
2. Kryterium funkcjonalne (psychologiczne).
Za punkt wyjścia ma „użyteczność” emocji, czyli funkcje, jakie pełnią w całokształcie procesów regulacji psychicznej.
Emocje należą do stanów reaktywnych i pojawiają się w odpowiedzi na bodźce płynące z otoczenia, a także z własnego ustroju. Jedną z ich funkcji jest wspomaganie procesów orientacji w otoczeniu. Odpowiedź emocjonalna ma charakter wartościujący i wiąże się z nadawaniem znaczenia, jakie dany bodziec może mieć dla podmiotu.
Bodźce bezwarunkowe wywołujące elementarne reakcje emocjonalne mają znaczenie dodatnie lub ujemne ustalone genetycznie.
Ocena większości bodźców, z którymi podmiot styka się w trakcie rozwoju osobistego jest rezultatem uczenia się.
Szczególne właściwości emocji rozpatrywanych z punktu widzenia procesów orientacyjnych:
A. mogą się one pojawiać w reakcji na bodźce podprogowe i ukierunkowywać działanie, którego przesłanek podmiot sobie nie uświadamia (np. złe przeczucia); wiodąca rola emocji w orientacji
B. emocje mogą pojawiać się w odpowiedzi na pojedyncze, wybiórczo dostrzeżone elementy rzeczywistości i opierając się na ich rozpoznaniu skłaniać podmiot do działania (działanie to może być natychmiastowe, ale naznaczone dużym ryzkiem błędu)
C. emocje mogą dzięki właściwościom sygnalizowanym wcześniej stymulować podmiot do eksplorowania rzeczywistości, ukierunkowując uwagę, percepcję i inteligencję na wszechstronne poznanie bodźców wywołujących reakcję emocjonalną (nie zawsze- autyzm)
Wydaje się oczywiste, że emocje są „pozytywne”, jeśli wzbogacają poznanie, a negatywne, jeśli je zastępują, deformują lub ograniczają.
POZNANIE EMOCJONALNE jako główny czynnik orientacji w otoczeniu i zasadniczy wyznacznik zachowania występuje jako zjawisko prawidłowe wyłącznie na wczesnym etapie ontogenezy- w okresie dojrzałym ma właściwy sens psychologiczny tylko w szczególnych rodzajach sytuacji, niedostępnych poznaniu rozumowemu.
Przez subiektywne odzwierciedlanie znaczeń rzeczywistości emocje mogą być wartościowane ze względu na stopień trafności.
Emocje trafne, adekwatne do znaczeń, pełnią funkcję wartościową.
Emocje nietrafne, choćby miały wartość dodatnią, są z psychologicznego punktu widzenia negatywne.
Tzw. nieadekwatność emocji zachodzi wg Kościelskiej w następujących przypadkach:
I. reakcje są właściwe w stosunku do znaczenia subiektywnie przypisywanego sytuacji, natomiast błąd tkwi w jej ocenie (zaburzenie dot. by sfery poznawczej)
II. Siła reakcji przekracza subiektywne znaczeni bodźca (zaburzenia mechanizmów kontroli na poziomie psychologicznym bądź fizjologicznym)
III. Długość trwania reakcji emocjonalnej przekracza jej sens psychologiczny, udaremniając przystosowanie do zmieniającej się rzeczywistości (procesy patofizjologiczne, np. inercja układu nerwowego, lub defekty intelektualne, np. sztywność poznawcza)
IV. Reakcje emocjonalne pozostają bez związku z sytuacją zewnętrzną i jej subiektywnym obrazem, natomiast mają swe źródło w patologii ustroju (np. endogenna depresja)
Więc: emocje pozytywne to takie, które stanowią trafną pod względem siły, długości trwania i jakości odpowiedź psychiczną na kontakt podmiotu ze zmienną rzeczywistością (zew. i wew.).
„Ze wszystkich procesów życiowych emocje bodaj w największym stopniu wyrażają
jedność psychofizyczną człowieka.”
Funkcja regulacyjna emocji: napięcia psychicznego i poziomu energetycznego, oddziałują na przebieg czynności psychicznych i motorycznych oraz funkcje somatyczne ustroju, co wiąże się z towarzyszącymi emocjom zmianami w poziomie aktywizacji nerwowej i hormonalnej.
Emocje mogą aktywizować i de zaktywizować procesy psychiczne i ogólnoustrojowe, optymalizować ich przebieg, a także dezorganizować i zakłócać (strach- wyostrza zmysły, ale i paraliżuje).
Emocje tzw. negatywne mogą być bardzo użyteczne w wytwarzaniu poziomu napięcia i wyzwalaniu energii potrzebnej do właściwego przebiegu różnych czynności (wściekłość- mobilizuje do działania).
Spokój sprzyja rozwiązywaniu problemów, ale już intensywny proces twórczy wymaga zazwyczaj znacznego podniecenia.
Optimum emocjonalne: stan emocjonalny maksymalnie korzystny dla przebiegu określonych czynności psychicznych.
Minimum emocjonalne: stan, w którym normalny przebieg czynności jest niemożliwy
Maksimum emocjonalne: stan, w którym działanie przebiega patologicznie
Zakres indywidualnej tolerancji na odchylenia od emocj. optimum: rozpiętość między max. a min.; indywidualnie różnicowana: w przypadkach określonych zaburzeń zakres ten bardzo mały-osoby te tylko w przypadkach szczególnie korzystnego stanu wykonują czynności prawidłowo (fenomen „złej tanecznicy”)
Emocje, które dezorganizują działanie, obniżają poziom jego efektywności lub uniemożliwiają je w ogóle są w oczywisty sposób wartościowane negatywnie (obejmuje: czynności psych., funkcje ustrojowe- tzw. zaburzenia psychosomatyczne).
Sens emocji negatywnych: wartość sygnałowa i dostarczanie podmiotowi informacji o granicach jego możliwości (których przekraczanie prowadzi do choroby).
Częściowa kontrola emocji polega na zabezpieczeniu ustroju jednostki przed negatywnymi skutkami emocji. Zdolność do kontroli emocji umożliwia:
I. Utrzymanie dobrego stanu samopoczucia przy zmiennych warunkach zew. i wew.- tzw. standard psychofizyczny (ma on w swojej służbie mechanizmy kontroli biologicznej- autonomicznej i ośrodkowej, jak i psychologicznej- nieświadomej i świadomej)
II. Wybór między standardami regulacji (wyzwolenie się z pierwszej dominanty standardu „dobrego samopoczucia- postępowanie wbrew zasadzie przyjemności)
III. Funkcjonowanie racjonalne (uwolnienie się w toku ewolucji od dominacji emocjonalności w poznaniu).
IV. Utrzymanie optimum emocjonalnego dla danej czynności (modulowanie siły, długości trwania i jakości napięcia emocjonalnego w stosunku do celów aktywności).
V. Socjalizację (dostosowanie rodzaju i siły ekspresji przeżyć emocjonalnych do wymagań społ.)
Przez dzieje rozważań nad naturą człowieka przewija się spór o wartość spontaniczności przeciwstawnej dyscyplinie, emocjonalności VS racjonalności, indywidualności VS przynależności do wspólnoty itd.
Zdolność do kontroli emocji na podstawie coraz bardziej złożonych mechanizmów fizjologicznych, psychologicznych i społecznych jest zdobyczą rozwojową i pojawia się stopniowo w kolejnych fazach ontogenezy. Jej brak należy do ewidentnych przejawów patologii.
Zjawisko „udzielania się emocji” (zarażania się niepokojem czy smutkiem): ludzie różnią się też umiejętnością wywierania wpływu emocjonalnego na innych oraz podatnością na stan wpływów innych ludzi (bliskie pojęciu empatii i syntonii). Nadmierna podatność na oddziaływanie emocjonalne innych może stanowić niebezpieczeństwo psychologiczne.
3. Kryterium społeczne.
Emocje podlegają ocenie i kontroli społecznej przynajmniej ze względu na następujące ich właściwości:
I. Są źródłem działań, których efekty mają znaczenie społeczne. Wartościowanie pozytywne emocji konstruktywnych (miłość, zapał) i negatywne (złość, agresja). Wartościowanie zależne od sytuacji.
II. Są społecznie kierowane, ludzie wzajemnie dla siebie stanowią obiekty emocji. Wartościowanie dodatnie emocji pożądanych (szacunek, wdzięczność, miłość).
III. Są społecznie wywoływane: ludzie przez swój wygląd, zachowanie, środki i efekty swojej działalności mają zdolność wywoływania w innych emocji oraz posiadają dostateczne rozeznanie z możliwości wywołania tych emocji. Wartościowane dodatnio emocje zgodne z oczekiwaniami.
IV. Są społecznie przekazywane („udzielanie się”). Dodatnio, jeśli sprzyjają optymalizacji funkcjonowania.
V. Są społecznie dzielone, wyrażają wspólnotę ustosunkowań (wspólny system znaczeń). Dodatnio wartościowane emocje zbieżne pod względem treści i formy ich wyrażania.
VI. Wyrażają stosunek do rzeczywistości. Społeczna ocena źródeł emocji. Dodatnio- emocje wyrażające akceptację społ. funkcjonującego systemu wartości.
Społeczny odbiór funkcjonowania emocjonalnego jednostek ma znaczenie dla kryteriów ocen stosowanych w psychopatologii. Praktycznie wszystkie przedstawianie tu kryteria ocen społ. uwzględniane są w diagnostyce klinicznej: w przypadku odstępstw od społ. kryterium normalności rozpoznawana jest patologia osobowości (zaburzenia afektywne).
Rozpatrzenie w/w na przykładzie autyzmu (lista objawów w większości składa się ze społ. skonstruowanych zarzutów pod adresem emocjonalności tych dzieci….)….
Objawy emocji pełnią podwójną funkcję komunikacyjną:
A. Służą utrzymaniu kontaktu z samym sobą: świadomość własnych emocji jako ważny czynnik regulacji emocji między podmiotem i otoczeniem oraz warunkiem kontroli stanu swego organizmu; ekspresja emocji tłumionych- marzenia senne, czynności pomyłkowe, doznania bólowe i symptomy chorobowe
B. Sens społeczny- służą socjokomunikacji: są dla innych wyrazem naszych przeżyć, potrzeb i ustosunkowań. Świadoma kontrola ekspresji, ukrywanie emocji może służyć celom indywidualnym wtedy, kiedy podmiot pragnie nie informować innych o swoich przeżyciach. Ekspresja nieadekwatna jest utrudnieniem w kontaktach społ., uniemożliwia prawidłowy odbiór o zrozumienie stanów innych ludzi.