„Ogólna charakterystyka ekonomii. Powstanie teorii ekonomii”
„Ekonomia” jest nauką o procesach gospodarczych, tzn. procesach produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji środków zaspokojenia potrzeb ludzkich. Stara się ona wykrywać i opisywać pewne ogólne prawidłowości rządzące tymi procesami. Te prawidłowości określane są mianem praw ekonomicznych. Analiza tych praw, ich charakteru i sposobu działania pozwala na naukowe wyjaśnienie zjawisk gospodarczych oraz związanych z tymi zjawiskami zachowań ludzkich. Przedmiotem zainteresowań ekonomii jest wiec gospodarowanie, czyli działalność gospodarcza ludzi.
Dość skomplikowane jest też powstanie nazwy tej nauki. Pierwszy użył terminu oikonomia Ksenofont, uczeń Sokratesa, żyjący przełomie V-go i IV-go wieku przed Chrystusem (427-355). Termin ten składał się z dwóch słów: oikos-dom, nomos-prawo i w połączeniu oznaczał: zarządzanie gospodarstwem domowym.
W 1615 r. Antonine de Montchretien nadał swym rozważaniom z zakresu ówczesnej nauki „polityki”, obejmującym zagadnienia polityki skarbowej i administracyjno-gospodarczej, tytuł: „Traite de ecconomie politique” (system ekonomii politycznej). Wyraz „ekonomia” został tu użyty w znaczeniu „gospodarstwo”, a dodatek „polityczna”, że jest to nauka makroekonomiczna na skalę państwową (po grecku „polis” tzn. miasto, państwo), że chodzi tu nie o gospodarstwo domowe czy indywidualne, tylko publiczne ciała polityczne, o rozważanie, w jaki sposób państwa czy ludy mogą się bogacić przez mądrą politykę. Słowa tego i tytułu używano z początku bardzo rzadko przede wszystkim dlatego, że zagadnienia gospodarcze stanowiły wówczas najczęściej część składową dzieł, traktujących w ogólności o polityce, prawie natury lub filozofii moralnej, lub też były omawiane jako poszczególne, sprecyzowane zagadnienia.
„Ojciec współczesnej ekonomii”- Adam Smith, nie używał jednak terminu wprowadzonego przez Monchretiena, lecz pisał o „nauce badającej przyczyny powstawania bogactwa narodów”.
W 1804 r. Francuski ekonomista Jean Babtiste Say wprowadził termin „ecconomie sociale” - ekonomia społeczna, aby podkreślić, że nauka ekonomii powinna służyć społeczeństwu, a nie państwu.
W Niemczech do dzisiejszego dnia uzywa się terminu powstałego w XIX wieku na oznaczenie terminu ekonomii „Volkswirtschaftslehre” - nauka o gospodarce społecznej. Również w Niemczech już od XIX w do dzisiaj używa się na oznaczenie nauki ekonomii terminu „Nationalekonomie” - ekonomia narodowa. Jednak po raz pierwszy użył tego terminu mnich Giammaria Ortes w 1774 r., w książce „Della ecconomia nazionale”.
Karol Marks używał terminu „ekonomia polityczna”. Róża Luksemburg, mimo, że marksista, używał terminu „Nationalekonomie”.
W krajach anglosaskich (W. Brytania, USA) od XIX w. Do dzisiejszego dnia, używa się powszechnie słowa „Economics” - ekonomika - na określenie teoretycznej nauki ekonomicznej. Pierwszy raz tego terminu użył angielski ekonomista - Alfred Marshall
w 1890 r. („Zasady ekonomiki”- książka wydana po polsku w roku 1924). Natomiast w dawnych krajach socjalistycznych i b. ZSRR, a także wśród ekonomistów marksistowskich na Zachodzie, funkcjonuje za Marksem termin „ekonomia polityczna”.
Niektórzy polscy ekonomiści, nie-marksiści, zwłaszcza w okresie międzywojennym, używali terminu „Ekonomika” (Edward Taylor z Poznania, Adam Krzyżanowski z Krakowa). Inni używali terminu „Ekonomia społeczna” (Stanisław Grabski ze Lwowa) lub „Ekonomia polityczna”. Fryderyk hrabia Skarbek, w 1859r użył terminu „Nauka o gospodarstwie domowym” w książce „Ogólnie zasady nauki gospodarstwa domowego.” Obecnie w świecie używa się kilku terminów na oznaczenie nauki, która zajmuje się teoretycznymi problemami życia gospodarczego: ekonomia polityczna, ekonomia społeczna, ekonomia narodowa i ekonomika. W Polsce pierwszy raz użył nazwy „ekonomia polityczna” fizjokrata X. Hieronim Stroynowski w 1785 r w tytule swego dzieła „Nauka prawa przyrodniczego, politycznego, ekonomii politycznej i prawa narodów”.
Geneza ekonomii:
Pierwsze uwagi o zjawiskach gospodarczych sięgają starożytności, kiedy to nastąpił podział pracy na fizyczną i umysłową oraz gdy w ramach tej ostatniej wyodrębniona została wiedza praktyczna, związana z życiem potocznym, praktycznymi umiejętnościami, a także wiedza teoretyczna, mająca charakter mitologiczny (obejmująca sztukę ludową, mitologię, epos, poezję i tragedię). Z tego okresu pochodzą przekazy Homera w „Iliadzie” i „Odysei”, zawierające opisy życia wiejskiego i sprzeczności interesów demosu z interesami arystokratów. Uwago dotyczące zjawisk gospodarczych zawierają utwory poetyckie Hezjoda, a częściowo również „Biblia”.
Dopiero jednak powstanie wiedzy teoretycznej o charakterze systematycznym i racjonalnym, filozofii, początkowo pojmowanej jako „wszechnauki” spowodowało, że zagadnienia gospodarcze stały się przedmiotem zainteresowań filozofów greckich. Zajmowali się oni tymi zagadnieniami, wypowiadając się na ich temat w refleksjach filozoficznych. Miały one charakter etyczno-normatywny, a więc dotyczyły kwestii dotyczących tego, co w życiu gospodarczym jest dobre a co złe oraz jak być powinno. Również w starożytnym Rzymie rozważania ekonomiczne miały charakter etyczno-normatywny, z tym jednak, że były one prowadzone głównie na marginesie rozważań z zakresu prawa, a także przy okazji problematyki dotyczącej rolnictwa. Kwestie gospodarcze częściowo były także podejmowane w pismach filozoficznych. W sumie myślicielom okresu starożytności zawdzięczamy pierwsze uwagi na temat zjawisk gospodarczych w rolnictwie, produkcji rzemieślniczej, handlu, w obrocie pieniężnym oraz dotyczące źródeł bogactwa.
Nastanie średniowiecza nie przyniosło zasadniczej zmiany w spojrzeniu na zjawiska gospodarcze. Nadal rozpatrywano je z punktu widzenia etyczno-normatywnego, opierając się na etyce chrześcijańskiej, przy czym zjawiskami gospodarczymi zajmowano się w kontekście teologii moralnej. Wybitnym przedstawicielem myśli ekonomicznej tego okresu był św. Tomasz z Akwinu (1225-1274), jeden z największych myślicieli chrześcijańskiej Europy.
Odrodzenie cechowało się nasileniem się tendencji humanistycznych i laickich, twórczym nawrotem do kultury antycznej, rozwojem myśli racjonalistycznej, a także rozwojem nauki. Z drugiej strony nastąpiło pewne przyspieszenie wypierania dotychczasowej gospodarki naturalnej (opartej przede wszystkim na zwyczaju i tradycji, a więc mało podatnej na zmiany) przez gospodarkę rynkową (towarową) wskutek zmian w metodach pracy w rolnictwie, rzemiośle oraz handlu. Rodzące się nowe formy produkcji napotkały w swym rozwoju przeszkody, głównie w postaci istniejących w miastach przepisów cechowych oraz ustawodawstwa feudalnego, wiążącego chłopa z uprawiana przez niego, lecz należącą do feudała, ziemią. Wszystko to wpłynęło na kształtowanie się poglądów ekonomicznych, będących odzwierciedleniem nowej sytuacji i potrzeb społecznych. Tak np. poglądy społeczno-ekonomiczne wyznawców religii reformowanych-kalwinizmu i protestantyzmu oraz purytanizmu (ruchu religijno-politycznego w Anglii)-nakazywały surowy tryb życia i ograniczenie rozrywek. Chociaż wychodziły one z założeń religii chrześcijańskiej, jednak główny nacisk kładły na obowiązek pracy jednostki i zasady oszczędnego życia, prowadzące do akumulacji kapitału i bogacenia się. Tym samym poglądy te w istotny sposób wpłynęły na zmianę postaw psychicznych ludzi i ich stosunku do działalności gospodarczej. Okres Odrodzenia przyniósł również szereg koncepcji krytykujących istniejącą sytuację ekonomiczno-społeczną i będących zarazem wyrazem marzeń o sprawiedliwym systemie społecznym. Koncepcje te w postaci utopii socjalistycznych tworzyło wielu autorów, spośród których dwie uzyskały największy rozgłos. Jedna-humanisty angielskiego i świętego Tomasza Morusa (1478-1535), druga, której autorem był dominikanin włoski Tomasz Campanella (1568-1639). Obaj, upatrując wszelkiego zła we własności prywatnej oraz w pieniądzu, kreślili obraz idealnego społeczeństwa, w którym w miejsce własności prywatnej istnieje własność społeczna, oraz w którym został wyeliminowany pieniądz.
Pod wpływem odkryć geograficznych dokonanych przez Kolumba i Vasco da Gamę na plan pierwszy wśród zagadnień gospodarczych, interesujących kraje Europy Zachodniej, wysunęły się zagadnienia handlu, w tym zwłaszcza handlu zagranicznego. Zdobycie przy jego pomocy jak największej ilości kruszców szlachetnych stało się głównym celem polityki gospodarczej oraz inspirowało kształtowanie się poglądów ekonomicznych. W rezultacie doszło do powstania kierunku, a także polityki gospodarczej noszących nazwę markantylizmu (wł. marcante- handlowiec). Zawdzięczamy mu stworzenie teorii bilansu handlowego i płatniczego, a także dalsze rozwinięcie-zapoczątkowanej przez Arystotelesa, Oresma i Kopernika- teorii pieniądza.
Kolejnym etapem w formowaniu się ekonomii jako samodzielnej dyscypliny naukowej było przyjęcie tezy, że doktryna prawa naturalnego ma zastosowanie także w życiu gospodarczym. Pogląd ten pojawił się w dobie Oświecenia.
Pierwszy system teoretyczny w historii myśli ekonomicznej stworzyli, około połowy XVIIIwieku, fizjokraci (gr. Physis -natura, krotos- władza) skupieni wokół Franciszka Quesnaya (1694-1774), który zawarł istote tego systemu w swojej słynnej „Tablicy ekonomicznej” (1759). Nawiązując do koncepcji „prawa natury” Monteskiusza oraz „stanu natury” J.J. Rousseau, fizjokraci zwracali uwagę, że działalność ludzka musi liczyć się z istnieniem wiecznego „prawa przyrodzonego”. Ich zdaniem system gospodarczy rozwija się harmonijnie, jeżeli porządek pozytywny, stanowiony przez panującego, jest zgodny z porządkiem naturalnym, wynikającym z prawa przyrodzonego. Dlatego też głosili maksymę „niechaj czynią, niechaj samo przyjdzie”.
Ostatecznie powstanie ekonomii jako samodzielnej dyscypliny naukowej miało miejsce w Anglii za sprawą Adama Smitha (1725-1790). W pracy „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” (1776) stworzył on zwarty system naukowy, będący w swych zasadniczych zrębach syntezą, w pewnym stopniu również rozwinięciem, a niekiedy jedynie powtórzeniem całego dotychczasowego rozwoju myśli ekonomicznej. W systemie tym ogniwem łączącym był 1 wspólny problem- problem bogactwa.
Do podstawowych elementów teorii A. Smitha nawiązał kilkadziesiąt lat później Dawid Ricardo (1772-1823). W odróżnieniu od Smitha, który czerpał doświadczenie z obserwacji gospodarki kapitalizmu stadium manufakturowego, D. Ricardo był świadkiem przewrotu przemysłowego w Anglii. Dokonania D. Ricardo kończą trwający szereg dziesiątków lat proces tworzenia się ekonomii klasycznej. Terminem tym obejmuje się czasem tylko twórczość prekursorów ekonomii klasycznej (Williama Pettego w Anglii i Pierre Boisquelleberta we Francji) oraz klasyków (A. Smitha i D. Ricardo w Anglii). Najczęściej jednak pojęciem „ekonomia klasyczna” obejmuje się, obok twórczości wymienionych, także twórczość J.B.Saya, R.Malthusa i J.S. Milla.
Dalszy rozwój ekonomii wymagał uwzględnienia nowych obszarów badawczych, a także zastosowania nowych metod badań. Nastąpiło to poczynając od drugiej połowy XIX wieku. W rezultacie krytyki bądź też nawiązania do ekonomii klasycznej doszło do powstania kierunków: historycznego, subiektywistycznego oraz marksistowskiego.
Pierwszy z nich powstał w Niemczech pod koniec XIX w. Jego przedstawiciele krytykowali klasyczną ekonomię polityczną za uniwersalne, ahistoryczne pojmowanie praw ekonomicznych. Kierunek historyczny, należący formalnie do historii ekonomii, faktycznie jednak należy do historii gospodarczej i wobec niej ma zasługi.
Kierunek subiektywistyczny powstał w latach siedemdziesiątych XIX w. Jego twórcami byli trzej ekonomiści: Karol Menger (1840-1921) w Austrii, William Stanley Jevons (1835-1882) w Anglii oraz Leon Walras (1834-1919) w Szwajcarii. Każdy z nich dał początek odrębnej szkole metodologicznej, wskazując jakimi sposobami należy badać zjawiska ekonomiczne. Pierwsza
z nich to szkoła psychologiczna, nazywana także austriacką. Druga to szkoła matematyczna- tzw. Szkoła lozańska. Trzecia zaś to sz. Neoklasyczna, zwana anglo- amerykańską.
Wspólną cechą tego kierunku było podjęcie badań nad podażem, zaniedbując popyt.
Kierunkiem, który wyłonił się z klasycznej ekonomii politycznej był k. Marksistowski, którego twórcą był Karol Marks (1818-1883). Przedstawiciele tego kierunku, podobnie jak historycznego, podważali pogląd klasycznej ekonomii politycznej o uniwersalnym charakterze praw ekonomicznych, lecz w przeciwieństwie do kierunku historycznego-nie negowali jednak istnienia tych praw. Uważali natomiast, że prawa ekonomiczne są historycznie uwarunkowane.
Podkreślenie w kierunku marksistowskim klasowego charakteru ekonomii spowodowało trwające dotychczas jej rozbicie na tzw. ekonomię burżuazyjną i marksistowską.
John Maynard Keynes (1883-1946) dokonał przełomu w dalszym rozwoju ekonomii. To on, z całym szeregiem współczesnych mu ekonomistów, wywarł wpływ na rozwój nowoczesnej ekonomii, która skupia swoją uwagę na następujących zagadnieniach: roli rządu (planowanie bądź liberalizm), pomiarze zdarzeń makroekonomicznych i polityce (pomiar, aktywne zarządzanie, cele), efektywności, równości oraz wzroście gospodarczym.
LITERATURA:
1) „Wprowadzenie do ekonomii” - pod redakcją Zofii Dach (Kraków 1997r.)
2) „Elementarne zagadnienia ekonomii” - redaktor naukowy Roman Milewski
3) „Podstawy ekonomii” - Mieczysław Kujda