1.Zachowania ryzykowne

Z badań epidemiologicznych wynika, że ciągle wzrasta liczba młodych lu­dzi podejmujących rozmaite zachowania ryzykowne. Tym terminem określa się:„ różne działania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, jak i dla jej otoczenia społecznego”.

Picie, palenie, odurzanie się narkotykami, nieuporządkowane życie seksu­alne, agresja i przestępczość należą do repertuaru zachowań ludzi doro­słych, jednak negatywne konsekwencje zachowań ryzykownych u młodzieży są zazwyczaj poważniejsze i występują szybciej niż u osób dorosłych z powodu nie zakończonego jeszcze rozwoju biologicznego, intelektualnego, emocjonal­nego i społecznego

Współwystępowanie zachowań ryzykownych

Badania wykazały, że zachowania ryzykowne najczęściej z sobą współwystępują. Jedno zachowanie pociąga za sobą inne. Picie alkoholu, odurzanie się narkotykami współwystępuje z zacho­waniami agresywnymi, przestępczymi i wczesną aktywnością seksualną lub je wyzwala. Z reguły kluczem jest palenie tyto­niu. Fakt palenia stosunkowo łatwo jest ukryć przed dorosłymi, nie widać też żadnych skutków ubocznych takiego zachowania. Jednak przekroczenie bariery (złamanie zakazu) ułatwia przekraczanie następnych barier. Ta inicjacja przy­spiesza i toruje drogę inicjacji alkoholowej. Pod wpływem alkoholu młodzi lu­dzie podejmują szereg innych zachowań ryzykownych. Osłabiona alkoholem zdolność kontrolowania własnych zachowań, i tak niewielka w okresie dorasta­nia, umożliwia przekraczanie pozostałych jeszcze granic. Nastolatki po wypiciu alkoholu powodują liczne wypadki, do­puszczają się aktów agresji skierowanych na ludzi bądź na przedmioty Picie alkoholu najczęściej toruje drogę inicjacji agresji i przestępczości. Również część inicjacji seksualnych doko­nuje się pod wpływem alkoholu

4. Motywy zachowań ryzykownych

Wśród motywów podejmowania zachowań ryzykownych wymienia się:

• Motywy skłaniające młodzież do picia alkoholu:

- zmniejszenie zahamowań, nabranie śmiałości w kontaktach z ludźmi, nawiązanie znajomości,

- wprawienie się w stan podniecenia,

- dla odprężenia się, zabawy,

- z ciekawości (jak smakuje alkohol),

- pod wpływem reklamy,

- z nudów (z braku innych możliwości spędzenia wolnego czasu),

- „ponieważ wszyscy piją",

• Motywy rozpoczynania współżycia seksualnego

- pragnienia seksualne,

- ciekawość,

- miłość,

- uległość wobec partnera („dowód miłości"),

• Motywy sięgania po narkotyki

- motywy ucieczkowe:- ucieczka od problemów rodzinnych i szkolnych,- ucieczka od pustki, nudy i monotonii,- ucieczka od samotności i lęku,

- motywy konformizmu:- upodabnianie się do innych członków grupy rówieśniczej, aby uzyskać ich uznanie, oparcie, przyjaźń,

- motywy egzystencjalne:- poczucie bezsensu życia,- pustka wewnętrzna (narkotyk staje się „protezą" własnych przeżyć psy­chicznych),

- motywy poszukiwania:- ciekawość (jak działa narkotyk),

- chęć przeżycia czegoś niezwykłego,

- motywy hedonistyczne: dążenie do przyjemności,

- motywy prestiżowe i snobistyczne:- chęć pokazania się bardziej dorosłym,- pokazanie się jako osoba ważna, ciekawa, wyróżniająca się ponad prze­ciętność,

-ciekawość.

Teoria zachowań problemowych R. i S. Jessorów, wyrosła z wieloletnich badań nad młodzieżą. Zgodnie z teorią zachowania ryzykowne (problemowe) mają znaczenie rozwojowe. Pełnią one podobną funkcję w ży­ciu jednostki, mogą przynosić podobne korzyści i służyć realizacji podobnych celów. Mówiąc bardziej potocznie, zachowania ryzykowne są sposobami na za­łatwienie bardzo ważnych spraw życiowych, których młodzi nie mogą lub nie potrafią załatwić inaczej.

Różne zachowania problemowe umożliwiają więc:

- zaspokojenie najważniejszych potrzeb psychologicznych (miłości, akcepta­cji, uznania, bezpieczeństwa, przynależności),

- realizację ważnych celów rozwojowych (np. określenie własnej tożsamo­ści, uzyskanie niezależności od dorosłych),

- radzenie sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcja lęku i frustracji).

Zachowania problemowe są wiec nieprawidłowymi sposobami przystosowania się. Często nastolatki wybierają, mniej lub bardziej świadomie, jakieś kon­kretnie zachowanie, ponieważ uznają je za najlepszy sposób zrealizowania ważnego dla nich celu. (jeżeli ma liczne urazy do swoich rodziców, a wie, że rodzice boją się narkotyków, może wybrać „branie" jako skuteczne narzędzie w porachunkach z rodziną., picie alkoholu przez osoby wychowane w rodzinach abstynenckich)

Zachowanie jednostki jest wypadkową oddziaływania kilku grup czynników (czynniki w samej jednostce oraz w jej otocze­niu społecznym):

• czynniki zewnętrzne struktura rodziny, wy­kształcenie, zawód i wyznanie rodziców, ich system przekonań i religijność, klimat domowy (kontrola i wymagania), wpływy rówieśników oraz wpływy mediów,

• czynniki wewnętrzne to system osobowości - główne motywy, osobiste przekonania (w tym krytycyzm, samoocena, poczucie kontroli), samo­kontrola (np. religijność, tolerancja wobec dewiacji) oraz system spostrzegania środowiska. W tym ostatnim ważne jest, w jaki sposób dziecko widzi, ocenia swoją rodzinę i rówieśników (jak odczuwa wsparcie i kontrolę ze strony rodzi­ców i rówieśników, jak ocenia aprobatę rodziców i rówieśników dla zachowań dewiacyjnych, oraz jak spostrzega wzorce rówieśnicze).

Interakcja różnych grup czynników (wewnętrznych i zewnętrznych) de­cyduje, czy dziecko będzie się zachowywało prawidłowo, zgodnie z normami i oczekiwaniami społecznymi, czy też podejmie zachowania ryzykowne

Czynniki ryzyka - cechy, sytuacje, warunki sprzyjające powstawaniu za­chowań ryzykownych.

Czynniki chroniące - cechy, sytuacje, warunki zwiększające odporność na działanie czynników ryzyka.

Wśród licznych czynników ryzyka i chroniących za najważniejsze uważa się:

- związane z sytuacją rodzinną,

-związane z sytuacją szkolną,

- czynniki osobowościowe,

- związane z grupą rówieśniczą,

- zaangażowanie religijne.

Najważniejsze czynniki chroniące (Hawkins 1992; Dolto 1995, Kay 1996; CBOS 1994, 1996; McGraw 1995):

• silna więź emocjonalna z rodzicami,

• zainteresowanie nauką szkolną,

• regularne praktyki religijne,

• poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych,

• przynależność do pozytywnej grupy.

1.Zachowania ryzykowne Z badań epidemiologicznych wynika, że ciągle wzrasta liczba młodych lu­dzi podejmujących rozmaite zachowania ryzykowne. Tym terminem określa się:„ różne działania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, jak i dla jej otoczenia społecznego”. Picie, palenie, odurzanie się narkotykami, nieuporządkowane życie seksu­alne, agresja i przestępczość należą do repertuaru zachowań ludzi doro­słych, jednak negatywne konsekwencje zachowań ryzykownych u młodzieży są zazwyczaj poważniejsze i występują szybciej niż u osób dorosłych z powodu nie zakończonego jeszcze rozwoju biologicznego, intelektualnego, emocjonal­nego i społecznego 4. Motywy zachowań ryzykownych • Motywy skłaniające młodzież do picia alkoholu: - zmniejszenie zahamowań, nabranie śmiałości w kontaktach z ludźmi, nawiązanie znajomości, - wprawienie się w stan podniecenia,- dla odprężenia się, zabawy,- z ciekawości (jak smakuje alkohol), - pod wpływem reklamy,- z nudów (z braku innych możliwości spędzenia wolnego czasu), - „ponieważ wszyscy piją", • Motywy rozpoczynania współżycia seksualnego - pragnienia seksualne,- ciekawość, miłość,- uległość wobec partnera („dowód miłości"), • Motywy sięgania po narkotyki - motywy ucieczkowe:- ucieczka od problemów rodzinnych i szkolnych,- ucieczka od pustki, nudy i monotonii,- ucieczka od samotności i lęku, - motywy konformizmu:- upodabnianie się do innych członków grupy rówieśniczej, aby uzyskać ich uznanie, oparcie, przyjaźń, - motywy egzystencjalne:- poczucie bezsensu życia,- pustka wewnętrzna (narkotyk staje się „protezą" własnych przeżyć psy­chicznych), - motywy poszukiwania:- ciekawość (jak działa narkotyk), - chęć przeżycia czegoś niezwykłego, - motywy hedonistyczne: dążenie do przyjemności, - motywy prestiżowe i snobistyczne:- chęć pokazania się bardziej dorosłym,- pokazanie się jako osoba ważna, ciekawa, wyróżniająca się ponad prze­ciętność, -ciekawość. Teoria zachowań problemowych R. i S. Jessorów, wyrosła z wieloletnich badań nad młodzieżą. Zgodnie z teorią zachowania ryzykowne (problemowe) mają znaczenie rozwojowe. Pełnią one podobną funkcję w ży­ciu jednostki, mogą przynosić podobne korzyści i służyć realizacji podobnych celów. Mówiąc bardziej potocznie, zachowania ryzykowne są sposobami na za­łatwienie bardzo ważnych spraw życiowych, których młodzi nie mogą lub nie potrafią załatwić inaczej. Różne zachowania problemowe umożliwiają więc: - zaspokojenie najważniejszych potrzeb psychologicznych (miłości, akcepta­cji, uznania, bezpieczeństwa, przynależności), - realizację ważnych celów rozwojowych (np. określenie własnej tożsamo­ści, uzyskanie niezależności od dorosłych), - radzenie sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcja lęku i frustracji). Zachowania problemowe są wiec nieprawidłowymi sposobami przystosowania się. Często nastolatki wybierają, mniej lub bardziej świadomie, jakieś kon­kretnie zachowanie, ponieważ uznają je za najlepszy sposób zrealizowania ważnego dla nich celu. (jeżeli ma liczne urazy do swoich rodziców, a wie, że rodzice boją się narkotyków, może wybrać „branie" jako skuteczne narzędzie w porachunkach z rodziną., picie alkoholu przez osoby wychowane w rodzinach abstynenckich) Zachowanie jednostki jest wypadkową oddziaływania kilku grup czynników (czynniki w samej jednostce oraz w jej otocze­niu społecznym): ---czynniki zewnętrzne struktura rodziny, wy­kształcenie, zawód i wyznanie rodziców, ich system przekonań i religijność, klimat domowy (kontrola i wymagania), wpływy rówieśników oraz wpływy mediów, ---czynniki wewnętrzne to system osobowości - główne motywy, osobiste przekonania (w tym krytycyzm, samoocena, poczucie kontroli), samo­kontrola (np. religijność, tolerancja wobec dewiacji) oraz system spostrzegania środowiska. W tym ostatnim ważne jest, w jaki sposób dziecko widzi, ocenia swoją rodzinę i rówieśników (jak odczuwa wsparcie i kontrolę ze strony rodzi­ców i rówieśników, jak ocenia aprobatę rodziców i rówieśników dla zachowań dewiacyjnych, oraz jak spostrzega wzorce rówieśnicze). Interakcja różnych grup czynników (wewnętrznych i zewnętrznych) de­cyduje, czy dziecko będzie się zachowywało prawidłowo, zgodnie z normami i oczekiwaniami społecznymi, czy też podejmie zachowania ryzykowne Czynniki ryzyka - cechy, sytuacje, warunki sprzyjające powstawaniu za­chowań ryzykownych. Czynniki chroniące - cechy, sytuacje, warunki zwiększające odporność na działanie czynników ryzyka. Wśród licznych czynników ryzyka i chroniących za najważniejsze uważa się: - związane z sytuacją rodzinną, -związane z sytuacją szkolną,- czynniki osobowościowe, - związane z grupą rówieśniczą,- zaangażowanie religijne. Najważniejsze czynniki chroniące (Hawkins 1992; Dolto 1995, Kay 1996; CBOS 1994, 1996; McGraw 1995): silna więź emocjonalna z rodzicami, zainteresowanie nauką szkolną, regularne praktyki religijne, poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych, przynależność do pozytywnej grupy.

---