Temat: Charakter epoki i jego wyraz w dwóch dziedzinach sztuki. Rozwiń temat, analizując wybrane teksty literackie i z innych dziedzin sztuki.
Tematem mojej prezentacji jest określenie charakteru epoki i jego wyrazu w dwóch dziedzinach sztuki. Zagadnienie przedstawię na przykładzie epoki romantyzmu, analizując wybrane utwory z literatury polskiej i obcej oraz dzieła malarzy tego okresu.
Nazwą „romantyzm” określa się ogólnoeuropejskie zjawiska, takie jak prądy filozoficzne, literackie, artystyczne, które zaistniały pod koniec XVIII w. i trwały mniej więcej do połowy wieku XIX. Epokę romantyzmu zrodził bunt przeciw rzeczywistości zaistniałej w Europie po okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, w czasie wojen napoleońskich i rządów świętego Przymierza. [Rewolucja nie spełniła bowiem pokładanych w niej nadziei - nastąpił wprawdzie rozpad feudalizmu, ale na jego miejsce pojawił się nie mniej drapieżny kapitalizm. Rządy Napoleona sprowadziły na Europę wieloletnie wyniszczające wojny, które nie wszystkim narodom niosły wolność. Czasy panowania świętego Przymierza odebrały narodom ujarzmionym nadzieję na niepodległość.] W wyniku głoszonych postępowych idei „Wolności, Równości i Braterstwa” wszystkich ludzi zrodziło się przekonanie o potrzebie przemiany życia jednostkowego oraz zbiorowego. Romantycy potępiali niewolę, despotyzm, deptanie godności człowieka i ucisk warstw niższych, natomiast szeroko propagowali idee wolnościowe, głosili hasła braterstwa wolnych narodów, nawoływali do budowy nowego, lepszego świata, w którym ludzie będą się kierowali nie rozumem, lecz sercem. Rzeczywistość, która nie dawała się już racjonalnie objaśnić, wyzwoliła bunt jednostki. W całej Europie powszechne było o kryzysie światopoglądu racjonalistycznego. Ma to odzwierciedlenie w literaturze i sztuce, gdzie zaczyna dominować ton osobisty twórcy: subiektywizm, egotyzm i liryzm. W tym miejscu można postawić tezę:
W epoce romantyzmu postrzeganie świata i człowieka oraz sposób
ich ukazywania w sztuce wyznaczały uczucia i emocje.
Jako pierwszy wybrałam utwór „ Cierpienia młodego Wertera” Johanna Wolfganga Goethego (1749-1832). Jest to powieść napisana w formie listów młodego Wertera do przyjaciela Wilhelma. Treścią ich są wyznania miłosne bohatera zakochanego w szlachetnej Lotcie, która, zgodnie z wolą ojca, poślubiła innego mężczyznę. Perypetie duchowe Wertera, rodzące się uczucie, ukrywana zazdrość stają się punktem wyjścia dla rozważań filozoficznych i etycznych. Bohater snuje refleksje nad naturą ludzką, zwraca się ku przyrodzie, szukając w niej daremnej pociechy. Werter nie może zaspokoić osobistych pragnień, nie czuje się szczęśliwy w świecie, w którym panują przesądy stanowe, będące źródłem upokorzeń młodych, ambitnych ludzi niższego stanu. Z tego powodu odczuwa tzw. ból świata, sprzeczności istnienia, z których nie ma wyjścia. Bohater popełnia samobójstwo. Postawa Wertera znajdowała naśladowców w całej europie, werteryzm stał się nie tylko zjawiskiem literackim, ale też charakterystycznym rysem europejskiego romantyzmu.
Przykładem postrzegania świata i człowieka poprzez pryzmat uczuć i emocji jest ballada „Romantyczność” Adama Mickiewicza. Utwór uznawany jest za manifest romantycznej postawy poety. Bohaterką ballady jest Karusia, dziewczyna z ludu, która w biały dzień widzi obok siebie ducha zmarłego kochanka. Dziewczyna zachowuje się jak obłąkana, jednak ludzie prości traktują ją jak istotę wyższą, której należy wierzyć. („Jasio być musi przy swej Karusi, on ją kochał za żywota.”) Wydarzenia relacjonuje obserwator spoza tłumu z miasteczka. Przeciwstawia się on opinii uczonego starca. Który zapewnia zebranych na rynku ludzi, że nic i nikogo nie widzi, a dziewczyna bredzi („Dziewczyna duby smolone bredzi, a gmin rozumowi bluźni”) Narrator, utożsamiony z samym Mickiewiczem, staje po stronie ludu wierzącego w świat pozamaterialny („Czucie i wiara silniej mówią do mnie, niż mędrca, szkiełko i oko.”) Mickiewicz kończy utwór słowami „Miej serce i patrzaj w serce”. W przekonaniu romantyków zmysły nie dają pewności w poznaniu, ważniejsze są nowe kategorie poznawcze, jak wiara i intuicja.
Romantycy poszerzają wiedzę o człowieku, próbując poznać stany podświadomości, intuicji i szaleństwa. Kategoria szaleństwa zyskała u romantyków nową interpretację - w szaleństwie widzieli przejaw geniuszu i możliwość kontaktów ze światem pozaziemskim.
Romantyczny bunt przeciwko rzeczywistości przybierał często formę walki o wolność narodową. Przykładem takiej formy buntu jest postawa Kordiana, bohatera dramatu Juliusza Słowackiego. Kordiana poznajemy jako młodego, 15-letniego chłopca. Jest wrażliwy, egzaltowany, nie potrafi zapanować nad swoimi uczuciami. Rozpacz po śmierci przyjaciela, zawiedziona miłość do Laury doprowadzają go do próby samobójstwa. Kordian cierpi na tę samą chorobę, co młody Werter - dusi go „ból świata” nazwany „jaskółczym niepokojem”. Świat bez przyjaźni, bez odwzajemnionej miłości jest pusty, a bohater nie umie go niczym wypełnić. Po nieudanej próbie samobójczej wyrusza w podróż po Europie. Trzeba dodać, że podróż jest rysem charakterystycznym dla całego pokolenia romantycznego. W Londynie Kordian rozczarowuje się do mieszczańskiego społeczeństwa, gdzie wszystko można kupić za pieniądze, w Watykanie - do religii, we Włoszech - do miłości kobiety. Wszędzie czuje się obcy. Ucieka w góry. Będąc nad Mount Blanc, staje się wolnym od ziemskich ułomności. W świecie alpejskich szczytów nie ma władzy innej niż natura. 9-1832). Tam Kordian odnajduje swój cel - jest nim Polska. Wraca do kraju, decyduje się na działanie w konspiracji. Z grupą spiskowców planuje zamach na cara. Gdy ochotnicy wycofują się, sam decyduje się na walkę. Jednak ponosi klęskę - nie ma na tyle siły, aby zabić cara. Zostaje zamknięty w domu wariatów, gdzie toczy z szatanem polemikę o sens poświęcenia. Szatan dowodzi Kordianowi, że świat został opuszczony przez Boga.
Kordian to niezwykłe imię wywodzące się od łacińskiego cor (cordis) czyli serce. Bohater jest człowiekiem kierującym się odruchami serca. Pragnie powtórzyć czyn wielkiego wojownika Winkielrieda, walczącego o niepodległość Szwajcarii i sam chce poświęcić się dla dobra ojczyzny.
Bohaterem kierującym się w swoim postępowaniu emocjami jest również hrabia Henryk. Bohater dramatu „Nie-boska komedia” Zygmunta Krasińskiego. Akcja „Nie-boskiej komedii” rozgrywa się w nieokreślonym czasie i miejscu. Bohater utworu, hrabia Henryk jest poetą. Poszukuje on poetyczności, ideału i piękna, nudzi go życie rodzinne, co staje się przyczyną tragedii żony. Hrabia Henryk to człowiek pyszny i dumny, który nie potrafi wyrzec się niczego ze swych pragnień i złudzeń. Tragizm jego tkwi w poczuciu własnej bezradności w obliczu nieszczęść rodzinnych, takich jak śmierć żony i ślepota syna oraz społecznych, jak klęska obozu arystokratów. Hrabia jest jednostką nieprzeciętną - usiłuje przeciwstawić się losowi, jednak nie może uratować ani siebie, ani innych. Popełnia samobójstwo ( rzuca się w przepaść).
[Tytuł utworu znaczący - jest to aluzja do dzieła Dantego „Boskiej komedii”. Świat ukazany przez Krasińskiego ma naturę „nie-boską”; bohater Dantego (Wergiliusz) wędruje od piekła przez czyściec do nieba; bohaterowie Krasińskiego przemierzają piekło. Dramat jest wyrazem pesymistycznego spojrzenia na cywilizację ludzką, która zdaje się nieuchronnie zmierzać ku katastrofie, gubić fundamentalne wartości związane z tragedią i religią.] Część historyczna dramatu ukazuje spełnianie się apokalipsy - wojska rewolucji odnoszą zwycięstwo nad arystokracją. Wizja Galilejczyka - Chrystusa wskazuje, że racją uniwersalną kosmosu i historii jest racja boska.
Jak wspomniałam wcześniej, tendencje i prądy pojawiające się w epoce romantyzmu znalazły odbicie również w malarstwie. Jednym z przedstawicieli tego okresu był niemiecki malarz Caspar David Friedrich (1774-1840). Najczęstszym motywem w sztuce tego malarza jest krajobraz, a także człowiek odsunięty od świata, spokojnie rozmyślający nad swoją egzystencją gdzieś na łonie natury. Przykładem tego jest obraz „Wędrowiec nad morzem mgły” („Podróżnik po morzu chmur”). Centralnym punktem obrazu jest odwrócona plecami postać mężczyzny. U stóp wędrowca rozpościera się pejzaż górski. Z chmur wyłaniają się szczyty gór. Odwrócony plecami człowiek stanowi punkt skupiający naszą myśl - zastanawiamy się, co widzi, co myśli i co czuje tajemniczy wędrowiec. Chmury otaczające czarne skały przypominają raczej wzburzone morze, są separacją od rzeczywistości, nie pozwalają zajrzeć tam, gdzie by się chciało. [ Góry są miejscem, gdzie łatwiej jest snuć marzenia, gdzie ludzie pielgrzymują i szukają natchnienia. Człowiek uczynił góry swym odwiecznym sanktuarium.] Obraz ukazuje moment doświadczenia przez człowieka nieskończoności w naturze i jego tęsknotę za nią.
Innym przedstawicielem malarstwa okresu romantyzmu był francuski malarz Eugene Delacroix (1798-1863). Postaram się omówić jego obraz „Śmierć Sardanapala”. [Zgodnie z legendą Sardanapal, król asyryjski, był ostatnim potomkiem legendarnej królowej Semiramis. Gdy elledowie od dwóch lat oblegali Babilon, król wolał zginąć niż poddać się. Wydał polecenie, aby na dziedzińcu królewskiego pałacu zbudowano stos. Na tym stosie miał zginąć wraz ze swoimi skarbami, kobietami i końmi.]
Dzieło ukazuje niezwykle dynamiczną, wypełnioną gwałtownym ruchem scenę śmierci Sardanapala. Sam Delacroix tak opisuje tę scenę: „Pośród wspaniałego obozu Sardanapala wznosi się ogromny stos; król nakazuje służącym i eunuchom, aby zabili jego żony, paziów, ukochane konie i psy; żadne stworzenie, które kiedykolwiek służyło jego uciechom, nie ma prawa go przeżyć”. Obraz ukazuje piekło zagłady, Niesamowitość sceny podkreślają rozświetlone, soczyste barwy z przewagą czerwieni. Dzieło odznacza się ogromną siłą ekspresji i dużym ładunkiem emocjonalnym. Obraz jest jednym z największych w historii sztuki oskarżeń rzuconych okrucieństwu, przemocy i władzy absolutnej.
W omówionych przeze mnie utworach literackich a także wybranych dziełach malarskich znalazły odbicie najważniejsze cechy, tendencje, poglądy i postawy epoki romantyzmu. Są to:
-spotęgowanie uczuciowości
-szukanie nowych wartości w kulturze ludowej („Romantyczność”)
-zainteresowanie kulturą orientalną
-zwrot ku dzikiej, potężnej przyrodzie
-traktowanie wiary i intuicji jako ważniejszych niż zmysły sposobów poznawania rzeczywistości
-zaangażowanie w walkę narodowo-wyzwoleńczą, zwłaszcza na gruncie polskiego romantyzmu („Kordian”)
-zwrot ku fantastyce
-rozwój liryki i religijności
Sposób kreowania rzeczywistości i postaci w omówionych przeze mnie tekstach literackich i dziełach sztuki malarskiej potwierdza postawioną w mojej prezentacji tezę, [że w epoce romantyzmu postrzeganie świata i człowieka oraz sposób ich ukazywania w sztuce wyznaczały uczucia i emocje.