Podejście systemowe do zjawisk finansowych.
System to zbiór wzajemnie powiązanych elementów wyodrębnionych z otoczenia ze względu na te powiązania. Powiązania między systemem tworzą strukturę systemu.
Cechy charakterystyczne systemu:
-zachowanie każdego elementu wpływa na zachowanie całości, ale żaden element nie ma wyłączności w oddziaływaniu na całość,
-każdy wyodrębniony wg dowolnego kryterium podzbiór elementów ma wpływ na funkcjonowanie systemu, ale żaden z podzbiorów systemu nie ma wpływu wyłącznego,
-system stanowi niepodzielną całość.
Kategorie finansowe.
Przedmiotem badań nauki finansów są tzw. kategorie finansowe, umożliwiające zrozumienie natury zjawisk finansowych. Ponadto umożliwiają one poznanie istoty i treści ekonomicznej, społecznej i politycznej zjawisk finansowych.
Rodzaje (systematyka) kategorii finansowych:
• przychodowe (cena. przychód pieniężny),
• dochodowe (dochód, zysk, procent, renta pieniężna),
• wydatkowe - kosztowe (wydatek, koszt, amortyzacja),
• podatkowe,
• dłużne (pożyczka pieniężna, kredyt pieniężny, deficyt finansowy, dług finansowy).
Cena - jako kategoria pieniężna wywołuje różne zjawiska finansowe. Cena jest to wyrażona w pieniądzu wartość towaru, usługi, innego pieniądza (waluty) lub czynników wytwórczych). Podstawowe znaczenie ma mechanizm kształtowania się cen oraz skutki stosowania cen przez podmioty gospodarcze.
Funkcje cen:
• przychodowa (dochodowa),
• alokacyjna,
• redystrybucyjna,
• motywacyjna,
• informacyjna,
• agregacyjna.
Przychód pieniężny - ma podstawowe znaczenie dla kształtowania się zjawisk finansowych. Stanowi on zewnętrzny, pieniężny wyraz skutków działalności gospodarczej człowieka (podmiotów). Źródła, przyczyny powstawania, struktura przychodu pieniężnego - kluczowe znaczenie. Pojęcie wpływów pieniężnych - jest szersze; obejmuje wszystkie wpływy pieniężne, które dany podmiot osiąga, niezależnie od ich tytułu i treści ekonomicznej (np. wpływy z tytułu zaciąganych pożyczek, dotacje od władz publicznych, świadczenia ubezpieczeniowe, odszkodowania)
Dochód - jest podstawową kategorią i wielkością ekonomiczną stanowiącą dodatni rezultat zastosowanych w procesie gospodarowania czynników wytwórczych (ziemi, pracy, kapitału rzeczowego i finansowego, przedsiębiorczości i technologii).
W ujęciu makroekonomicznym dochód jest nadwyżką ekonomiczną gospodarującego społeczeństwa, która stanowi podstawę zaspokojenia potrzeb indywidualnych i zbiorowych, celów bieżących (konsumpcja) oraz celów rozwojowych (inwestycje).
Dochód przyjmuje formę pieniężną, ale jego treścią są towary i usługi, które podmioty systemu gospodarczego mogą nabywać.
Elastyczność popytu względem zmian dochodu.
Zysk - ściśle związany z kategorią dochodu, jednak jest węższą kategorią finansową. Posiada różny zakres przedmiotowy.
Zysk ekonomiczny (ujęcie najszersze) - nadwyżka przychodów podmiotu nad jego kosztami własnymi, znajdującymi odzwierciedlenie w ewidencji. W koncepcji zysku ekonomicznego nadwyżkę przychodów nad kosztami powiększa się o:
• koszt alternatywnego wykorzystania kapitału,
• ryzyko związane z utratą zaangażowanego kapitału.
Kategoria zysku ekonomicznego jest szersza od kategorii zysku rachunkowego (księgowego).
Precyzyjne określenie wielkości zysku ekonomicznego napotyka trudności związane z obliczaniem ww. wielkości.
Źródłem zysku może być różna działalność człowieka, a podstawowym rodzajem jest zysk z działalności gospodarczej, a ściślej wytwórczej (towary i usługi).
Istnieją też inne źródła zysku, czego przykładem jest zysk kapitałowy (powstaje w wyniku sprzedaży papierów wartościowych)
Funkcje ekonomiczne zysku:
• celu (zysk stanowi podstawowy cel działalności gospodarczej),
• wynagrodzenia podmiotu za wykorzystanie w działalności gospodarczej talentu przedsiębiorczości.
• źródła finansowania celów podmiotu (inwestycje, premie, dywidendy),
• motywacyjne (pobudzające), polegające na wyzwalaniu aktywności i przedsiębiorczości podmiotu w celu powiększania masy zysku lub zysku jednostkowego,
• rezerwy finansowej, powstającej z zysku zatrzymanego w przedsiębiorstwie (po zapłaceniu niezbędnych zobowiązań publiczne - prawnych).
Procent - dochód osiągany z kapitału pożyczkowego. Z ekonomicznego punktu widzenia procent jest ceną usługi, świadczonej przez pożyczkodawcę na rzecz pożyczkobiorcy za wypożyczenie pewnej kwoty pieniędzy w określonym czasie. Jest kosztem operacji finansowej dla tego, kto płaci, a dochodem dla tego, kto go pobiera. Procent stanowi ważne kryterium podejmowania decyzji gospodarczych (inwestycyjnych), ponieważ jego poziom wyznacza dolna granicę efektywności projektów inwestycyjnych. Pożyczkobiorca musi osiągnąć zysk przewyższający zapłacony procent. czyli koszt pozyskania kapitału. Procent występuje najczęściej przy udzielanych przez banki kredytach oraz wypłacanych przez banki odsetkach od oszczędności.
Procent występuje w dwóch formach:
• odsetek od pożyczanego kapitału pieniężnego,
• dyskonta weksli i innych papierów wartościowych.
Procent prosty i złożony - w zależności od zasad kapitalizacji odsetek - w przypadku procentu złożonego odsetki za okres rozliczeniowy powiększają kapitał początkowy (zwiększają oprocentowanego kapitału w następnym okresie).
Stopa % - roczna cena, wyrażona w procentach, jaka płaci się zapożyczenie pieniędzy.
Rodzaje stóp %;
• rynkowa (nominalna, pieniężna) - całkowita, wyrażona postaci procentu, płatność od udzielonej pożyczki. W jej skład wchodzą: czysta stopa %, oczekiwana stopa inflacji i koszt ryzyka inwestycyjnego,
• czysta stopa % - wyrażony w % przychód, którego można się spodziewać w przypadku braku inflacji i ryzyka,
• realna stopa % - różnica między rynkową stopą % a stopą inflacji, jest to jedyna miara rzeczywistego kosztu pozyskania kapitału pożyczkowego, a zarazem rzeczywisty dochód pożyczkodawcy.
Poziom stopy % wpływa na opłacalność oszczędzania i inwestowania w gospodarce. W praktyce stopa % jest identyfikowana z odsetkami - zapłatą za korzystanie z obcych środków pieniężnych w określonym czasie.
Kategorie finansowe-uzupełnienie.
Renta pieniężna - specyficzna forma dochodu. Termin ten występuje w różnych znaczeniach, jednak istota tej kategorii polega na tym, że dochód w formie renty jest otrzymywany w długim okresie, regularnie (miesięcznie, rocznie), z różnych tytułów (np. ulokowanego kapitału, wydzierżawionej ziemi). Oprócz renty pieniężnej występującej realnie w teorii ekonomii, wyróżnia się tzw. rentę konsumenta - wielkość hipotetyczna będąca różnicą między ceną rynkową, po której nabywca zakupił dane dobro, a ceną, jaką byłby skłonny zapłacić za to dobro, jeśli bardzo chciałby je posiadać.
Na podstawie kryterium pochodzenia można wyróżnić:
• rentę ekonomiczną,
• rentę z kapitału (odsetki),
• rentę społeczną.
Renta ekonomiczna to nadwyżka, którą osiąga właściciel z tytułu zastosowania zasobów (czynników wytwórczych) ponad alternatywny koszt ich zastosowania.
Czysta renta ekonomiczna - jest realizowana tylko wtedy, gdy alternatywny koszt zastosowania danego zasobu (czynnika produkcji) jest równy zeru. Jest to renta z zasobu, który nie może mieć żadnego innego zastosowania.
Powszechna renta ekonomiczna - różnica między ceną zasobu a jego kosztem alternatywnym, gdy ten koszt jest większy od zera. Występuje w sytuacji, gdy zasób może mieć alternatywne zastosowania.
Szczególną formą renty ekonomicznej jest renta gruntowa (różniczkowa). Jest ona realizowana, gdy rolnik wykorzystuje lepsze warunki glebowe i klimatyczne (renta różniczkowa I), lepiej wykorzystuje ziemię w wyniku dokonywanych inwestycji (renta różniczkowa II).
Renta z kapitału - rodzaj stałego dochodu. Realizuje ją właściciel kapitału (rentier), głównie w formie odsetek).
Renta społeczna - dożywotnie świadczenie pieniężne należne pracownikowi po przepracowaniu określonej ustawowo liczby lat i po osiągnięciu wymaganego wieku. Społeczny charakter renty wynika stąd, że w okresie aktywności zawodowej pracodawca lub pracownik (albo solidarnie) są zobowiązani do wnoszenia składek ubezpieczeniowych, mających tworzyć kapitał-na przyszłe potrzeby.
Renta chorobowa, inwalidzka, rodzinna.
Wydatek -jest jedną z najważniejszych kategorii ekonomicznych i finansowych, odnoszącą się tylko do operacji pieniężnych. W sensie ekonomicznym wydatek oznacza nabycie cząstki dochodu narodowego. Jest pojęciem węższym niż pojecie dochodu. Wydatkami nie są transfery i pożyczki.
Koszt - stanowi pieniężny wyraz czynników wytwórczych zużywanych w procesie gospodarczym. czyli majątku trwałego, rzeczowego majątku obrotowego, pracy, zastosowanego kapitału pieniężnego. Koszt alternatywny, koszty krótko- i długookresowe, koszty stałe zmienne, całkowite, marginalne, koszt ekonomiczny, itp.
Amortyzacja - ściśle związana z kategorią kosztu - amortyzacja stanowi część kosztu wytworzenia towarów i usług za pomocą majątku trwałego. Majątek ten jest zużywany w procesach wytwórczych powtarzalnych, co oznacza, że jego koszty tylko w części obciążają jednostkę towaru (usługi). Amortyzacja jest rodzajem kosztu, który nie stanowi wydatku pieniężnego. Funkcje amortyzacji:
• przychodowa,
• kosztowa,
• odtworzeniowa,
• umorzeniowa.
Metody amortyzacji: liniowa i przyspieszona.
Kategorie podatkowe - podatek jest klasyczną daniną publiczną. Należy do najstarszych kategorii finansowych i ekonomicznych.
Podatek to pieniężne, przymusowe, ogólne (powszechne), nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie na rzecz państwa lub innych związków publiczno - prawnych.
Pożyczka pieniężna - klasyczna kategoria finansowa. Wynika to z natury ekonomicznej pieniądza. Warunkuje wzrost gospodarczy i ogólny rozwój. Wśród pożyczek centralne miejsce zajmuje kredyt pieniężny.
Kredyt pieniężny - pożyczka pieniężna jest szerszą kategorią, co oznacza, że kredyt jest szczególną formą pożyczki. Kredyt jest pojęciem zarezerwowanym dla pożyczek udzielanych przez banki. Kredyt oznacza tworzenie pieniądza, natomiast pożyczka może być udzielona tylko ze środków pieniężnych wyemitowanych i wykreowanych przez banki. Bank emisyjny może tworzyć pieniądz bezwarunkowo, natomiast banki komercyjne muszą wprawdzie stosować pewne ograniczenia, ale mają one przywilej kreacji nowego bezgotówkowego pieniądza.
Funkcje kredytu:
• emisyjna - polega na tworzeniu przez bank centralny nowego pieniądza gotówkowego. Stanowi on zobowiązanie banku centralnego wobec społeczeństwa, w tym sensie, że posiadacze pieniądza mają prawo zamienić go na towary i usługi,
• f. kreacji pieniądza -jest pełniona przez banki komercyjne przy udzielaniu przez nie kredytów. Każde udzielenie kredytu oznacza powstanie nowego pieniądza bezgotówkowego, który powiększa obieg pieniężny. Pieniądz bezgotówkowy pełni takie same funkcje jak pieniądz gotówkowy emitowany przez bank centralny. Spłata kredytu bankowego oznacza zmniejszenie wielkości obiegu pieniężnego,
• dochodowa - spełnia ja kredyt w stosunku do podmiotu zaciągającego pożyczkę w banku. ponieważ umożliwia to pokrywanie wydatków (kosztów) w stopniu większym niż wynika to z jego dochodów,
• alokacyjna - związana jest z tym, że dzięki kredytowi następuje alokowanie kapitału w gospodarce, co umożliwia krążenie dóbr i dochodu, czyli stymulowanie procesów wzrostu gospodarczego.
• kontrolna - polega na wykorzystywaniu informacji o zjawiskach kredytowych do oceny zjawisk gospodarczych.
Deficyt finansowy -jego zewnętrzną formę stanowi ujemne saldo pieniężne jakiegokolwiek bilansu, czyli jest to ujęcie formalne (rachunkowe), jednakże deficyt ma również istotną treść ekonomiczną. Jej istotę stanowią przyczyny występowania deficytu - pojawia się on wówczas, gdy istnieje przewaga wydatków (rozchodów) nad dochodami (przychodami). Strumieniowy charakter - krótki horyzont czasowy. Podczas charakterystyki deficytu jako kategorii finansowej trzeba uwzględnić przyczyny jego powstawania, a w ramach tego ustalić, czy deficyt pieniężny był planowany, czy też ma charakter nadzwyczajny. Rozróżnienie przyczyn powstania deficytu jest ważne nie tylko ze względu na identyfikację czynników wywołujących deficyt, ale też z punktu widzenia źródeł jego sfinansowania (pokrycia) - deficyt ex ante i ex post.
Deficyt bilansu płatniczego, budżetowy, ekonomiczny, sektora finansów publicznych. Deficyt kasowy i memoriałowy (uwzględnia zobowiązania i należności przechodzące na następny rok fiskalny). Deficyt przedsiębiorstwa.
Dług finansowy pieniężne zobowiązanie jakiegoś podmiotu do zapłaty tego długu w określonych wysokościach i terminach. Jego źródłem są przede wszystkim zaciągane pożyczki lub skumulowane deficyty z poprzednich okresów. Konwersja długu.
Szczególne znaczenie ma dług publiczny - zobowiązania finansowe władz publicznych (państwowych i samorządowych) oraz innych związków i instytucji publiczno - prawnych, powstałe przede wszystkim z tytułu kredytów i pożyczek zaciąganych u różnych podmiotów krajowych i zagranicznych. Źródłem długu publicznego są także zobowiązania o charakterze odszkodowawczym powstałe na mocy orzeczeń sądów, zobowiązania wynikające z ustaw, z wywłaszczenia mienia i inne. Formą zaciągania długu publicznego jest także emisja papierów wartościowych. Spiral zadłużenia, aspekt międzypokoleniowy, struktura finansowania -jakie sektory?
Rodzaje długu publicznego:
1. Dług publiczny: zbywalny i niezbywalny (w zależności od tego, w jakich formach występuje ten dług, czyli za pomocą jakich instrumentów jest zaciągany.
2. Z punktu widzenia kryterium czasu:
-bieżący (płynny) - zobowiązania władz publicznych z zapadalnością przypadającą w danym roku,
-refundowany - obejmuje długoterminowe zobowiązania władz publicznych powstałe na skutek zaciągania pożyczek na finansowanie budowy obiektów użyteczności publicznej. Przyrost majątku publicznego , jako skutek zaciąganych pożyczek, stanowi zabezpieczenie długu (majątek ten może przynosić dochody, które mogą być jednym ze źródeł spłaty długu.
3. Z punktu widzenia zabezpieczenia:
• reproduktywny - zadłużenie władz publicznych, które znajduje pełne pokrycie w ich aktywach rzeczowych,
• martwy - nie odpowiadają mu żadne aktywa rzeczowe.
4. Z punktu widzenia rodzaju władz publicznych, które zaciągnęły dług:
• rządowy,
• władz samorządowych.
5. Z punktu widzenia zakresu - wyróżnia się dług publiczny państwowy, który ma charakter umowny -jest on uzależniony od przyjętej doktryny definiującej instytucję państwa. W ujęciu węższym obejmuje on jedynie zobowiązania finansowe władz centralnych (rządu). W ujęciu szerszym natomiast obejmuje zobowiązania finansowe władz państwowych oraz samorządowych. Globalna wielkość długu publicznego jest ważnym wskaźnikiem obciążenia gospodarki i społeczeństwa spłatami rat kapitałowo-odsetkowych.
6. Z punktu widzenia wpływu na: gospodarkę, bilans płatniczy kraju, krajowe rynki finansowe, koszty obsługi długu itp.:
• dług publiczny krajowy - niewywołujący transferu oszczędności (kapitału) oraz procentu za granicę, ale powodujący zjawisko wypierania krajowych zasobów kapitału poza obieg stricte gospodarczy.
• dług publiczny zagraniczny - koszty uzyskania pożyczki za granicą mogą być niższe, ale odsetki płacone przez państwo oznaczają transfer dochodów z kapitału za granicę. Zaciąganie pożyczek za granicą zmniejsza jednak presje rządu krajowy rynek pożyczkowy (finansowy), co może korzystnie wpływać na obniżenie poziomu stóp procentowych na tym rynku, czyli sprzyjać wzrostowi gospodarki. Pożyczki zagraniczne wpływają na kształtowanie bilansu płatniczego. Podstawowym źródłem zagranicznego długu publicznego są kredyty i pożyczki zaciągane u rządów innych krajów oraz emitowane skarbowe papiery wartościowe nabywane przez inwestorów zagranicznych. Dług publiczny zagraniczny jest głownie domeną władz centralnych, ale możliwe jest też zaciąganie pożyczek zagranicznych przez władze lokalne (w drodze emisji obligacji komunalnych),
7. Z punktu widzenia metody obsługi długu:
-dług publiczny umarzany (amortyzowany) - spłata tego długu jest charakterystyczna dla typowego stosunku wierzyciel - dłużnik, zgodnie z którym państwo w ustalonych terminach reguluje zobowiązanie podstawowe oraz odsetki,
-dług publiczny wieczny (rentowy) - państwo spłaca jedynie odsetki. Jest to wygodna forma, ponieważ może on być umorzony przez państwo w zależności od jego sytuacji finansowej, na warunkach podyktowanych przez to państwo.
Teorie finansów - różne poglądy, mniej lub bardziej usystematyzowane, mające na celu opis zjawisk finansowych, wyjaśnienie ich istoty, zachodzących miedzy nimi związków, ich treści ekonomicznej i społecznej.
Modele pozytywne i normatywne.
1. Funkcjonalna teoria finansów (A.Lerner) -powiązanie teorii finansów z teorią cyklu koniunkturalnego. Polega na zastosowaniu przez państwo wszelkich dostępnych środków, byle byłyby one skuteczne (podatki, wydatki, zaciąganie i spłata długu, emisja pieniądza i wycofywanie go z obiegu.
2. Teoria finansów organicznych (J.M.Buchanan) - zakłada, że państwo działa, poprzez podatki, w imieniu o na rzecz społeczeństwa. Z tego powodu finanse powinny być wykorzystywane do maksymalizowania społecznej użyteczności wydatków oraz przyczyniać się do ogólnego wzrostu dobrobytu społecznego.
3. Teoria finansów indywidualistycznych (J.M.Buchanan) - państwo i poszczególni obywatele są antagonistycznymi stronami, ponieważ państwo, ingerując w dochody przez podatki, powoduje zmniejszenie użyteczności dochodów osiąganych przez obywateli w ramach gospodarki rynkowej.
4. Teoria inwestowania - opisuje zachowanie podmiotów w związku z posługiwaniem się pieniądzem i finansami.
5. Klasyczna teoria finansów - stanowi element ekonomii klasycznej. Działalność finansowa państwa nie może zmieniać istniejącego stanu gospodarki, gdyż naruszałoby to zasadę leseferyzmu. Klasyczna teoria finansów wyklucza pozafiskalne działanie państwa. Jej główną osią jest neutralność podatkowa oznaczająca, że nakładane przez państwo podatki (wynikające z konieczności finansowania działalności publicznej) nie mogą wywierać żadnego wpływu na decyzje podmiotów gospodarczych. Koncepcja idealistyczna, ponieważ każdy podatek wywołuje określona reakcję podatnika. Wynika to ze zróżnicowanej sytuacji dochodowej i wydatkowej podatnika. Ze względu na wysoki poziom rozwoju społeczno - gospodarczego realizacja tej zasady jest praktycznie niemożliwa. Można jedynie dążyć do kierowania się w mniejszym lub większym stopniu zaleceniami tej teorii. Głosi ona konieczność zrównoważonego i małego budżetu (punktem wyjścia budowy budżetu publicznego powinny być zawsze dochody, do których należy dopasować wydatki). Ponadto teoria ta wyklucza możliwość ponoszenia przez państwo wydatków na sferę społeczną, a tym bardziej wydatków na gospodarkę. Wykluczenie idei interwencjonizmu państwowego (wydatki państwa destruktywnie oddziałują na funkcjonowanie mechanizmu wolnego rynku.
6. Liberalna teoria finansów - w znacznym stopniu nawiązuje do teorii klasycznej, ale jej zalecenia względem wolności gospodarczej i ograniczania obecności państwa w gospodarce idą jeszcze dalej. Liberalna teoria finansów stanowi liberalnej doktryny ekonomicznej, w której mechanizm rynkowy jest jedynym naturalnym sposobem prowadzenia działalności gospodarczej. Państwo powinno być neutralne wobec rynku, ponieważ wszelkie próby ingerencji naruszają naturalny ład w gospodarce. Teoria zaleca ograniczoną do minimum interwencję fiskalną w dochody. Zwolennicy tej teorii negują progresywne skale podatkowe, gdyż rozkład dochodów w społeczeństwie stanowi konsekwencję działania mechanizmu rynkowego. Z tego powodu jego korekta narusza filozofię rynku. W podejściu tym przyjmuje się, że mechanizm rynkowy działa efektywnie, podczas gdy w rzeczywistości część dochodów powstaje właśnie na skutek niesprawności rynku (np. zyski monopolowe). Podatek jest złem koniecznym i powinien być traktowany jako cena (ofiara), którą obywatel płaci za korzyści uzyskane od państwa. Konieczność przestrzegania przez państwo zasady ekwiwalentności przy nakładaniu podatków. Teoria ta jeszcze bardziej krytycznie odnosi się do pożyczek publicznych (kredytu państwowego). Pożyczki te osłabiają siłę (produktywność) gospodarki. Ich zaciąganie grozi wpadnięciem w pułapkę zadłużenia, która może doprowadzić państwo do upadku. Charakterystyczne dla tej teorii jest indywidualistyczne podejście do kwestii finansów publicznych -z tego powodu na budżet państwa patrzy się z perspektywy budżetu domowego. Teoria ta przenosi stereotyp myślenia o oszczędnościach przez mikropodmiot na oszczędności państwa. Wg liberalizmu w finansach publicznych cnotą jest wszelka oszczędność (absurdalne w sensie racjonalnym).
7. Teorie związane z podażą pieniądza.
a) podaż pieniądza - ujęcie ogólne
elementy podaży pieniądza:
• pieniądz gotówkowy,
• pieniądz bezgotówkowy banków komercyjnych na rachunkach w banku centralnym, który może być każdej chwili zamieniony na gotówkę.
Baza monetarna i mnożnik kreacji pieniądza; agregaty pieniężne. Nie może być niedoboru ani nadwyżki ilości pieniądza w obiegu.
Zagadnienia wielkości podaży pieniądza (granice jego emisji przez banki) stanowiły przedmiot teorii finansów. W pierwszej fazie badań wykształciły się dwie teorie: bankowa i obiegowa.
b) teoria (szkoła) bankowa (T.Took, J.Fullarton, początek XIX wieku) - opierała się na założeniu, że systemie waluty złotej nie jest konieczne, aby wartość banknotów znajdujących się w obiegu odpowiadała wartości zasobów złota znajdującego się w skarbcach banków. Dla pewnej części emitowanych banknotów pokryciem mogą być weksle handlowe, które są honorowane przez uczestników obiegu gospodarczego, a w ostatecznej fazie krążenia powracają do kas banków. Weksle handlowe są rodzajem kredytu kupieckiego. Powracają do banku, czyli że nie stanowią zagrożenia nadmiernego powiększania obiegu pieniężnego. Idea teorii bankowej opiera się na wyodrębnieniu systemie ekonomicznym następujących kategorii podmiotów:
• przedsiębiorstwo produkcyjne,
• przedsiębiorstwo handlowe,
• gospodarstwo domowe,
• bank.
Teoria bankowa jest przykładem bardzo uproszczonego schematu obiegu pieniądza, ale w sposób bardzo przejrzysty pokazuje rolę kredytu bankowego jako elastycznej metody zasilania gospodarki w pieniądz. Jeżeli procesy te przebiegają bez zakłóceń (konieczność akceptacji weksla), to emisja pieniądza metodą kredytową nie powoduj niebezpieczeństwa wystąpienia inflacji. Kredyt jest ściśle powiązany z realnymi procesami gospodarczymi, po obsłużeniu których zostaje spłacony. Rolę zapasów złota przejął oficjalny pieniądz państwowy (papierowy) emitowany przez bank centralny.
c) teoria (szkoła) obiegowa.
Teoria bankowa została zakwestionowana z tego względu, że w praktyce banki handlowe w Anglii, dążąc do osiągania coraz większych zysków, emitowały coraz większą ilość banknotów, co wywoływało kryzysy niewypłacalności, bankructwa, utratę realnej wartości banknotów itp. Głównym krytykiem teorii bankowej był D.Ricardo, który w pracy High Price of Bullion zanegował założenia teorii bankowej. Krytyka szkoły bankowej legła u podstaw teorii obiegowej (kruszcowej). Podstawowym założeniem teorii obiegowej była konieczność pełnego pokrycia złotem krążących w obiegu banknotów. Wyjątkiem od tej zasady może być jedynie emisja fiducjarna banknotów, czyli zabezpieczenie emisji pieniądza majątkiem Skarbu Państwa (obligacjami).
Teoria obiegowa sformułowała również zależności pomiędzy ilością pieniądza obiegu gospodarczym a poziomem cen - poziom cen zależy wprost proporcjonalnie od ilości pieniądza w obiegu (podwaliny ilościowej teorii pieniądza).
Teoria obiegowa stara się również wyjaśnić związek pomiędzy poziomem cen a stanem bilansu handlowego i płatniczego:
Wzrost cen krajowych (na skutek wzrostu ilości pieniądza w obiegu) - wzrost konkurencyjności towarów zagranicznych w stosunku do krajowych - wzrost importu i spadek eksportu (ujemne saldo handlu zagranicznego) - odpływ złota z kraju w celu pokrycia ww. deficytu - zmniejszenie ilości pieniądza w obiegu - spadek cen - wzrost eksportu - przywrócenie równowagi bilansu handlowego. Zdaniem ekonomistów fakt, że banki angielskie znalazły sposób na obejście rygorów głoszonych przez teorię obiegową, przyczynił się do rozwoju gospodarczego Wielkiej Brytanii i zajęcia przez nią niemal monopolistycznej pozycji świecie w dziedzinie kredytu.
d) teoria ilościowa.
8. Teorie związane z popytem na pieniądz,
a) popyt na pieniądz - ogólna charakterystyka.
Popyt na pieniądz można zdefiniować jako zapotrzebowanie podmiotów gospodarczych spoza sektora bankowego na pieniądz gotówkowy i bezgotówkowy, który można natychmiast zamienić na gotówkę. Zaspokojenie popytu na pieniądz następuje poprzez utrzymywanie części dochodów w formie rezerw pieniężnych (gotówka, wkłady a'vista), co nadaje tej części dochodów cechę płynności. Cecha ta umożliwia szybkie regulowanie zobowiązań w sposób niewymagający ponoszenia kosztów -związanych z utratą oprocentowania wkładów terminowych, niekorzystną sprzedażą papierów wartościowych, zaciąganiem kredytów itp. Można wyróżnić dwa podstawowe czynniki określające wielkość popytu na pieniądz:
• konieczność zawierania bieżących transakcji, czyli spełnianie przez pieniądz funkcji środka płatniczego oraz środka cyrkulacji (obiegu),
• konieczność dokonywania lokat w pieniądzu, czyli spełnianie przez pieniądz funkcji środka akumulacji dochodu.
Im większa jest wartość dochodu narodowego w ujęciu nominalnym, tym większe jest zapotrzebowanie na pieniądz transakcyjny. Jeśli chodzi o popyt związany z lokatami pieniężnymi, to jego rozmiary są określone przez:
• poziom stopy %,
• dochodowość aktywów finansowych,
• dochodowość aktywów realnych (rzeczowych).
Zależność ma w tym przypadku charakter odwrotnie proporcjonalny: wzrost stopy % oraz dochodowości aktywów finansowych i realnych powoduje spadek popytu na pieniądz. Podejście to jest akceptowane przez wszystkie szkoły. Różnice dotyczą kwestii interpretacyjnych, polegających na ustaleniu związków przyczynowo - skutkowych miedzy czynnikami oraz siły oddziaływania poszczególnych czynników:
b) popyt na pieniądz w ujęciu J.M.Keynesa.
c) popyt na pieniądz w ujęciu W.J.Baumola i J.Tobina.
Skrytykowali oni podejście Keynesa, twierdząc, że podział motywów, jakimi kierują się podmioty zgłaszające popyt na pieniądz, jest trudny do empirycznej weryfikacji. Poza tym - wbrew temu, co twierdził Keynes - stopa % wywiera wpływ na popyt zgłaszany z przyczyn transakcyjnych i ostrożnościowych. W związku z tym nie można oddzielnie analizować wpływu dochodu narodowego na wielkość popytu na pieniądz, a oddzielnie wpływu stopy % na wielkość popytu na pieniądz. Analizując czynniki kształtujące rezerwy pieniężne, WJ.Baumol stwierdził, że rezerwy te mogą być utrzymywane w większej ilości, niż wynikałoby to z motywów transakcyjnych, gdyż posiadanie aktywów (substytutów) pieniądza pociąga za sobą koszt ich przekształcenia w pieniądz, czyli koszt transakcyjny. Rezerwy pieniężne zmieniają się wraz ze zmianami dochodowości aktywów finansowych. Popyt na pieniądz może być redukowany poprzez usprawnienia w sferze rozliczeń oraz skuteczniejsze funkcjonowanie systemu bankowego.
J.Tobin zwrócił natomiast uwagę na następujące prawidłowości wpływające na wielkość popytu na pieniądz:
• podmioty gospodarcze wykazują naturalną skłonność do różnicowania swoich aktywów finansowych,
• podmioty utrzymują duże rezerwy pieniężne (ponad normalne potrzeby transakcyjne), gdyż umożliwiają one szybkie przekształcenie struktury aktywów finansowych, co sprzyja ograniczaniu strat kapitałowych,
• podmioty unikające ryzyka lokat w obligacjach, związanego z wahaniem wartości nominalnej, wykazują skłonność do zwiększenia tych lokat jedynie wtedy, gdy za wyższe ryzyko otrzymają rekompensatę z nadwyżką postaci wyższych oczekiwanych przychodów,
• motyw spekulacyjny pokrywa się z motywem ostrożności (przezorności). Odrzucenie prze obydwóch ekonomistów motywu spekulacyjnego pozwoliło na wyeliminowanie czynnika destabilizującego popyt na pieniądz, co zostało empirycznie potwierdzone w zakresie stałej relacji miedzy popytem na pieniądza wielkością dochodu narodowego.
Teoria popytu na pieniądz WJ.Baumola i J.Tobina jest bardziej zwarta niż keynesowska, co stało się możliwe dzięki:
• uznaniu wpływu stopy % na całość rezerw pieniężnych,
• zwróceniu uwagi na koszty transakcyjne,
• rezygnacji z czynnika opartego na motywie spekulacyjnym.
d) M.Friedman i monetaryści.
Według niego popyt na pieniądz wyrażony w realnych wielkościach rezerw pieniężnych jest określony przez pewną ograniczoną liczbę zmiennych występujących w gospodarce krajowej. Należy do nich zaliczyć:
• poziom realnego dochodu narodowego,
• poziom cen,
• realną stopę %.