Istota konceptu i konceptyzm
Puryzm językowy humanistów przywrócił łacinie jej klasyczną czystość i eufoniczną oraz składniową elegancję, jednak ograniczył znacznie jej dopuszczalny zakres leksykalny, synonimiczny i leksykalny. Literatura łacińska stała się więc terenem poszukiwań nowych form ekspresji. Metafora najlepiej się do tego nadawała, gdyż nie naruszała leksykalnej normy klasyczności, mogła stwarzać nowe związki pomiędzy wyrazami i odpowiadającymi im pojęciami. Metafora była popularna ze względu na silne ówcześnie oddziaływanie Arystotelesa- pierwszego teoretyka metafory. Największa rangę jednak w teorii i praktyce konceptyzmu pełniła przenośnia, polegająca na zestawieniu pojęć odległych oraz figury lub tropy, wywołujące szok lub zadziwienie, wymagające w odbiorze dzieła wysiłku intelektualnego oraz bystrej inteligencji- acumen ingenii.
Pisma Arystotelesa, Kwintyliana, Cycerona formułowały dość ambiwalentna teorię metafory zachwalając z jednej strony piękno zestawień nowych, nieoczekiwanych, będących znamieniem geniuszu z drugiej zaś przypominały o umiarze, zrozumiałości i stosowności.
Pisma teoretyczne starożytnych pisarzy podbudowały i umocniły jedynie współczesne tendencje w literaturze.
Czynniki, które bezpośrednio miały wpływ na ukształtowanie się konceptyzmu:
Kryzys literatury neołacińskiej
Elitaryzm pisarzy i rozwój elitarnej kultury dworskiej oraz środowisk intelektualnych
Dążenie do oddania dylematów ludzkiej rzeczywistości poprzez literaturę równie jak ona trudną, wymagającą szybkiej inteligentnej orientacji
Konceptysta ukazywał świat jako zagadkę z kluczem. Proces poznawczy polegać miał na odczytaniu tekstu, w który został wpisany koncept dla pragnących go zgłębić umysłów, jak uczony hieroglif. Taka była podstawa emblematycznej i ikonologicznej sztuki.
Była to zatem twórczość w wysokim stopniu zintelektualizowana, odwołująca się do intelektu, a właściwie do jego odpowiednika sferze sztuki i literatury- ingenium.
Pierwotnie domeną konceptu była warstwa znaczeń ujętych w sposób niemal matematyczny. Konceptysta unika opisów i wyglądów rzeczy, fascynują go ich wzajemne stosunki. Wśród relacji najbardziej cenne są te, które polegają na różnicach. A więc pierwszy plan w warsztacie konceptysty wysuwają się figury oparte na przeciwieństwach: antyteza, paradoks, oksymoron, odległa metafora, a także wszelkiego rodzaju umyślne dysonanse: elipsa, brak międzyzdaniowej ciągłości. Walorem konceptu jest także sama krótkość, daje bowiem poczucie żywości i satysfakcję szybkiego ogarnięcia tak sformułowanej myśli, a szybkość oprócz ostrości jest najczęstszym epitetem bystrego ingenium. Tym tłumaczy się popularność sentencji, maksymy, przysłowia czy godła.
Teorie konceptu
Teoretycy konceptu:
G. Cortese “Avertimenti del poetare” (1591)
C. Pellegrino “Del concetto poetico” (1599)
M.K. Sarbiewki “De acuto et arguto” (1623). Rozprawa opublikowana dopiero w “Wykładach poetyki” w 1958 r. Rozprawa krążąca w odpisach stała się ośrodkiem teorii konceptu i epigramatu. Definicja Sarbiewskiego stanowi najcelniejsze ujecie konceptu, jakie w ogóle zosatło sformułowane. Brzmi ona: “Pointa (acutum) jest to mowa, w ktorej zachodzi zetknięcie czegoś niezgodnego i zgodnego , czyli w słownym wypowiedzeniu jest zgodną niezgodnością lub niezgodną zgodnościa” [concors discordia vel discors concordia]. Najbardziej podstawowymi pojęciami wynuikającymi z tego określenia to: pojecie intelektualnej radości i dumy z odkrywania rzeczy trudnych oraz próba wyjaśnienia konceptu na gruncie teorii prawdopodobieństwa połączonej z teorią niespodzianki.
Traktaty po Sarbiewskim:
M. Pellegrino “Delle acuteze” (1639)
B. Gracian “Arte de ingenio” (1642)
E. Tesauro “Il Conocchiale Aristotelico” (1655)
J. Masen “Ars nova argutiarum” (1660)
Przygodnie zaś lub w ramachj większych całości zajmowało się nim wielu pisarzy XVII
i początku w. XVIII..
Schyłek popularności konceptu rozpoczął się w niektórych krajach już w połowie w. XVII lub wcześniej, zasadniczo przypadł na koniec XVII wieku lub na drugą połowę XVIII w. Formułowana z pozycji klasycyzmu, a czasem sentymentalizmu krytyka zarzucała literaturze operującej konceptem ciemność, zawiłość, fałsze przeciągniętej metafory, suchośc i afektację, brak miejsca na szczerośc uczuć i ich przekonywujący spokojny opis, niepoważny, szkolarski lub dworsko- błazeński charakter.
Koncept w literaturze staropolskiej
W Polsce lit. Konceptyczna trwa od lat 80 XVI- 1.poł w. XVIII., obejmując wszytskie typy konceptu:
petrarkistowski- reprezentujący wyszukane konwencje języka erotycznego, a m.in. Następujące jego toposy: wizerunek pięknej pani dokonywany w afektowanych porównianiach jej oczu, lic etc.; jej zbawczy wpływ na naturę; udręki kochanka wygłaszane w oksymoronach przywołujących lód i ogień, noc i dzień etc. (Naborowski, zimorowic, J.A. Morsztyn)
metafizyczny- w którym język mistyki duchowej łączy się często z sensualizmem języka erotycznego lub ciemną symboliką profesji, a źródłem najśmielszych konceptó są wielkie paradoksy wiary (Sep- Szarzyński, Grabowiecki)
emblematyczno- heraldyczny i elogiarny- w którym symbol i epitet są bardziej niż kiedykolwiek lakoniczne i pozbawione eksplikacji kontekstu, ponieważ wszelki opis zastępuje współistniejący z utworem lub domyślny obraz, godło bądź różnego typu monument (Z. Morsztyn, A.Ines)
etymologiczny, tautologiczny, eufoniczny lub graficzny- polegający na językowej grze wyrazów, członów retorycznych, dźwięków, znaczeń lub formu zapisu