W każdym dociekliwym badaniu mamy do czynienia z porównywaniem zjawisk i związków między nimi w różnych układach społecznych. Takie porównywania są szczególnie doniosłe w badaniu zjawisk złożonych w których podstawowe składniki i relacje między zmiennymi jest trudno wyeksponować, jak i w takich w których nie wszystkie czynniki mające istotne znaczenie dla badań udaje nam się zbadać. Dla przykładu jeżeli badacz zakłada że na kształtowanie dojrzałości szkolnej dzieci istotną rolę pełni przedszkole to hipotezy tej nie mógłby ani potwierdzić ani za negować gdyby ograniczył się tylko do badania dzieci w Polsce Chcąc zbadać czy istnieje zależność pomiędzy poziomem wykształcenia społeczeństw różnych krajów a poziomem ich wydajności efektywności pracy nie sposób tego dowieść i o tym przekonać opierając się tylko na wynikach badań jednego kraju . Aby potwierdzić przyjęte założenia i wykryć inne czynniki wpływające na badane zjawisko, przyjmuje się w naukach społecznych tzw. badania porównawcze.
Albert Maszke pisze że pedagogiczne badania porównawcze polegają na porównywaniu współczesnych systemów oświatowych, ich założeń organizacyjnych, podstaw społecznych, ekonomicznych i prawnych, zasad funkcjonowania, realizowanych koncepcji edukacyjnych jak i rozwoju myśli teoretycznej w różnych krajach.
Przedmiotem porównania mogą być wszystkie elementy strukturalno-organizacyjne systemów oświatowych w tym zwłaszcza kwestie planowania organizacji instytucji szkolnych, zagadnienia zarządzania oświatą, finansowania szkolnictwa, relacje miedzy szkołami a rodzicami i środowiskiem lokalnym, zagadnienia programów nauczania, stosowanych środków i metod kształcenia i wychowania.
Praktyczna wartość badań porównawczych sprowadza się do poszerzania i rozwijania wiedzy teoretycznej o wychowaniu oraz wykorzystaniu wiedzy o funkcjonowaniu oświaty w innych krajach dal doskonalenia własnego systemu wychowawczego poprzez poznanie jego mocnych słabych stron.
Pedagogiczne badania porównawcze odnosić się mogą zarówno do funkcjonujących w danym kraju lub regionie szkół i placówek oświatowo-wychowawczych jak i do systemów oświatowych innych krajów. W prawdzie na mocy pewnego zwyczaju termin badania porównawcze oznacza badanie w którym porównuje się dane zebrane z więcej niż jednego kraju to w praktyce pedagogicznej porównuje się dane odnoszące się do różnych regionów czy województw jednego kraju.
Maszke tak samo jak Palka rozgranicza badania porównawcze w ujęci krajowym i te odnoszące się do porównań wielu krajów:
1. Badania porównawcze w ujęciu krajowym.
Odnoszą się przede wszystkim do porównawczego ujęcia warunków materialnych, społecznych czy organizacyjnych szkół różnych typów i stopni oraz placówek oświatowo-wychowawczych. Zmierzają one do wskazania na występujące różnice w dostępności dzieci i młodzieży do szkół, różnic w kształtowaniu się infrastruktury oświatowej, w finansowaniu szkół, powiązania systemów oświaty z administracją terenową, w zasadach doboru kadr, w poziomie wykształcenia nauczyciel zatrudnionych w szkołach, różnic w poziomie i efektywności nauczania i wychowania. Badania mogą odnosić się również do placówek opiekuńczo- wychowawczych, ich organizacji, uczestników tych placówek jak i zatrudnionych w nich nauczycieli i wychowawców, których zróżnicowanie ze względu na środowisko, w jakim żyją i pracują ( np. wiejskie-miejskie) rzutuje na ich funkcjonowanie oraz jakość i poziom pracy.
Tego rodzaju pedagogiczne badania porównawcze przeprowadza się zazwyczaj wówczas, gdy chcemy określić wpływ różnych czynników środowiskowych, kulturowych, ekonomicznych, religijnych czy innych, na funkcjonowanie szkół na efektywność ich pracy, na nierówności edukacyjne, zróżnicowanie materialne, poziom nauczania i przygotowania uczniów do dalszego kształcenia do pracy zawodowej, jak i na występujące różnice w dostępności dzieci i młodzieży do kolejnych szczebli kształcenia. Praktyczna wartość badań porównawczych przejawia się w tym, że ich wyniki stanowić mogą podstawę do podjęcia długofalowych bądź korygujących działań związanych z wprowadzeniem zmian w rozwoju oświaty w regionach zaniedbanych.
2. Badania porównawcze w ujęciu wielu krajów.
Odnoszą się do porównań oświaty w wielu krajach i mogą mieć różne cele.
Niekiedy są nimi cele teoretyczne, innym razem praktyczne czy społeczne a jeszcze innym propagandowe.
Głównym przedmiotem badań są zwykle wszelkie uwarunkowania społeczne, demograficzne, ekonomiczne czy prawne, które wpływają na funkcjonowanie systemu oświatowego w tym i funkcjonowanie róznych instytucji szkolnych pozaszkolnych. Mogą one dotyczyć m.in. prawa dzieci i młodzieży do nauki, realizacja obowiązku szkolnego, w jakimś kraju, wpływu oświaty na poziom bezrobocia, poziomu wykształcenia społeczeństwa na poziom rozwoju społecznego i gospodarczego danego kraju lub np. związków pomiędzy poziomem analfabetyzmu a poziomem przestępczości. Przedmiot badań dotyczyć może także struktur organizacyjnych oświaty, usadowienie szkolnictwa i jego podsystemów np. placówek wychowania przedszkolnego, szkolnictwa podstawowego, ogólnego, zawodowego, publicznego lub niepublicznego
Badania porównawcze stawiają przed badaczem szereg problemów do których m.in. należy :
potrzeba zdefiniowania pojęć i terminów w taki sposób aby były one możliwe do przyjęcia dla wszystkich porównywanych krajów,
dobranie identycznych lub różnorodnych wskaźników dla określonych pojęć w każdym z badanych krajów,
wyciagnięcie właściwych wniosków teoretycznych z okonanych empirycznych porównań
Spełnienie tych warunków jest trudnym zagadnieniem metodologicznym gdyż badania porównawcze mają charakter interdyscyplinarny. W związku z tym ustalenie wspólnej podstawy porównań nie jest proste, gdyż zawsze rodzi się pytanie czy dany wskaźnik, rzeczywiście opisuje w sposób właściwy interesujące badaczy zjawiska w badanych krajach.
Maszke wyróżnia jeszcze trzy fazy przejściowe
I Opis wybranych zjawisk wspólnych dla wszystkich krajów
Opis ( deskrypcja ) powinien obejmować wszystkie zjawiska, fakty i procesy związane z kształceniem i wychowaniem, które dają się porównać, jak i ich powiązania z wieloma innymi czynnikami wpływającymi na zachodzące w instytucjach oświatowych procesy. Opisowi towarzyszyć powinno porządkowanie materiałów, oznacza to ze na tym etapie badacz powinien dokonać selekcji tych zjawisk czy sytuacji pedagogicznych które nadają się do porównania i eliminować te z nich które uznajemy za nieistotne lub małoznaczące.
(Dla pedagoga znaczące miejsce powinny zająć w opisie wszelkie zagadnienia odnoszące się do założonych i rzeczywiście realizowanych funkcji szkół )
II Wyjaśnienie i interpretacja przyczyn występowania zjawisk.
Interpretacja polega na wyjaśnianiu zjawisk i procesów pedagogicznych w ich wzajemnych relacjach genetycznych i funkcjonalnych. Można powiedzieć iż zjawiska powinny być tak naświetlone aby można na tej podstawie dostrzec związki i relacje między nimi. Aby dokonać właściwej interpretacji , niezbędnym jest nie tylko pozyskanie informacji ogólnych. lecz także informacji wyjaśniających w jakich okolicznościach i uwarunkowaniach mogło zajść dane zjawisko czy proces.
Badacz musi sam poszukiwać, wyjaśniać i interpretować informacje i okoliczności występowania danego zjawiska czy procesu opierając się na opisie i własnym doborze wskaźników niezbędnych do oceny zjawisk, odsłaniając jednocześnie zjawiska ukryte bądź niektóre oficjalne doświadczenia
III Zestawienie danych ilościowych niezbędnych dla dokonania porównań w poszczególnych krajach ( tzw. jukstapozycja)
Polega na porównawczym zastosowaniu informacji o badanych zjawiskach z różnych krajów z uwzględnieniem właściwych dla nich kontekstów. Opiera się ona na dobieraniu takich wskaźników które mogą stanowić podstawę do porównania i uchwycenia różnic i podobieństw. Zestawienie informacji o badanych zjawiskach jest niezbędne dla zrozumienia typów i rodzajów instytucji oświatowych niekiedy różnie nazywanych, innym razem nazywanych wprawdzie podobnie lecz zadania w nich realizowane są inne w różnych krajach i różnych okresach życia dziecka.
Badacz powinien wiedzieć jakim celom ma służyć porównanie zjawisk czy procesów pedagogicznych jakie przedmioty i zjawiska nadają się do porównania a jakie do porównań się ni nadają i dlatego należy je pominąć. Znajomość owej specyfiki umożliwia dokonanie rzeczowego i naukowego uzasadnienia porównania.
Dokonując porównań należy pamiętać iż wykorzystanie różnych rozwiązań organizacyjnych, strukturalnych, czy programowych z innych krajów dla własnych potrzeb, może być uzasadnione tylko gdy wyniki badań jak i przeprowadzone analizy uwzględniać będą wszelkie uwarunkowania historyczne, społeczno kulturowe, ekonomiczne, demograficzne, obyczajowe, religijne i inne, gdyż wszystkie wpływają na kształt i funkcjonowanie systemu oświatowego.
Podstawową metodą badawczą w porównawczych badaniach międzynarodowych jest metoda statystyczna. Jest ona w szczególności przydatna przy porównywaniu wartości liczbowych np. wielkości dochodu narodowego przypadającego na jednego mieszkańca w badanych krajach
Dla porównania zjawisk mających miejsce w przeszłości bardziej przydatna jest metoda oparta na źródłach historycznych np. gdy chcemy porównać organizację szkolnictwa w Polsce w latach 1945należy oprzeć się na informacjach zawartych w materiałach źródłowych z minionego okresu np. dokumentach szkolnych, ustawach itp.
Niekiedy w badaniach porównawczych w których badacz formułuje hipotezy przydatna okazać się może także metoda indukcji.
Cele badań porównawczych
Badania porównawcze w pedagogice mogą służyć realizacji różnych celów
zarówno poznawczych, naukowych, jak i praktycznych. Do celów poznawczych można zaliczyć przede wszystkim:
poznawanie funkcjonowania instytucji pedagogicznych i procesów w nich realizowanych za granicą, przede wszystkim systemów oświatowych,
odkrywanie prawidłowości i niezmienników nieograniczonych przestrzennie.
Cele praktyczne związane mogą być w warunkach polskich:
z wykorzystaniem pozytywnych doświadczeń pedagogicznych, jeśli są możliwe do stosowania w Polsce,
unikaniem wprowadzania rozwiązań, które nie przynosiły korzyści dydaktycznych lub wychowawczych, a nawet prowadziły do strat pedagogicznych.
Powyższe cele mogą być realizowane przy stosowaniu:
badań instytucjonalnych, to znaczy przez poznawanie instytucji dydaktycznych, wychowawczych, opiekuńczych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych, upowszechniania kultury i innych,
badań skoncentrowanych na zjawiskach i procesach pedagogicznych oraz ich uwarunkowaniach.
Osiągnięcie wymienionych celów jest możliwe wówczas, gdy spełnione są dwa żelazne wymagania: ekwiwalencji oraz kontekstualności.
Wymóg ekwiwalencji dotyczy równoważności badanych obiektów, to jest instytucji, na przykład szkół elementarnych czy domów kultury, oraz badanych procesów, na przykład procesu wychowania przedszkolnego czy procesu upowszechniania kultury w szkołach średnich. Zwykle ekwiwalencja związana jest z równoważnością strukturalną lub równoważnością funkcji.
Wymóg kontekstualności jest trudniejszy do spełnienia przez badaczy. Związany on jest z potrzebą osadzania badanych instytucji, zjawisk i procesów w kontekstach kulturowych, społecznych, politycznych, obyczajowych, wyznaniowych i ekonomicznych poszczególnych krajów. Bez uwzględniania tych kontekstów nie sposób właściwie odczytać sens badanych obiektów, które zewnętrznie mogą być podobne, ale mieć odmienne znaczenie w poszczególnych krajach lub zewnętrznie mogą być różne i mieć to samo znaczenie w badanych krajach. Odmienność kontekstów powinna być istotną tamą dla prób automatycznego przenoszenia na grunt polski na przykład wzorów oddziaływań wychowawczych.
Wymogi ekwiwalencji i kontekstualności powodują, że szczególnie istotnym składnikiem porównawczych badań pedagogicznych jest dobór i definiowanie zmiennych oraz dobór wskaźników do zmiennych.
Podsumowując można powiedzieć iż metoda porównawcza jest sposobem gromadzenia wiedzy o systemach oświatowych inny krajów jak i o zjawiskach i procesach związanych z kształceniem i wychowaniem, po to aby poprzez ich porównanie wskazać występujące miedzy nimi podobieństwa i różnice i określić przyczyny które je warunkują.
Badania porównawcze maja istotne znaczenie nie tylko dla poznania funkcjonowania instytucji edukacyjnych i procesów w nich realizowanych ale także dla rozwoju systemów oświatowych w różnych krajach świata. Stwarzają szansę wprowadzania zmian w funkcjonujących aktualnie systemach oświatowych i optymalizowania warunków dla realizowania procesów edukacyjnych w przyszłości.
Podstawową jednak dyrektywą przy porównywaniu systemów oświatowych poszczególnych krajów, musi być dążenie do porównania całej niezmiernie skomplikowanej i złożonej rzeczywistości edukacyjnej w jej wielorakich uwarunkowaniach przyczynowo- skutkowych. Jest to niezbędne dla wykrycia tego co wspólne powszechne, uniwersalne w wychowaniu i nauczania a jednocześnie swoiste i specyficzne dla edukacji poszczególnych krajów regionów czy środowisk lokalnych