KU NOWEJ KONSTYTUCJI

KONSTYTUCJE MIĘDZYWOJENNE

Konstytucja marcowa (17 marca 1921 r.)

• typowe zasady demokratycznego systemu: suwerenność narodu, podział władz, zagwarantowanie praw obywatelskich;

• parlamentarny system rządów (nawiązanie do III Republiki Francuskiej w relacjach między legislatywą a egzekutywą → silniejszy parlament, uzależniony od niego rząd, ceremonialne znaczenie prezydenta → obawa przed Piłsudskim);

• Parlament – Sejm (444) i Senat (111), wybory 5-cioprzymiotnikowe, przewaga Sejmu:

  • Senat tylko uczestniczył w uchwalaniu ustaw;

  • Sejm ostateczny głos w ustawodawstwie, szeroka kontrola rządu (zwykłe votum nieufności dla gabinetu lub ministra), rozwiązanie parlamentu tylko na mocy uchwały Sejmu lub prezydent za zgodą Senatu;

• Prezydent wybierany przez Zgromadzenie Narodowe, ponosił jedynie odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu. Powoływał rząd.

→ brak stabilnej większości w Sejmie, częste upadki gabinetów → zamach majowy w 1926 r.

Nowela sierpniowa (2 sierpnia 1926 r.)

→ To osiem artykułów regulujących poniższe kwestie, będące wypadkową różnych koncepcji, kompromisów i taktycznych rozgrywek, wzmacniające władzę wykonawczą kosztem ustawodawczej:

• w sprawach budżetowych – obowiązek zakończenia prac nad projektem budżetu w ściśle określonym terminie (5 miesięcy) przez obie izby, a w razie nie ukończenia prac projekt wchodził w życie w postaci, w jakiej został zgłoszony jako projekt rządowy, albo w postaci uchwalonej przez tą izbę, która ukończyła prace w terminie. W tym czasie nie można było zamknąć sesji parlamentu;

• prezydent otrzymał prawo rozwiązania parlamentu na wniosek RM umotywowany orędziem, ale tylko raz z tego samego powodu. Oznaczało to, że sejm stracił swoje prawo do rozwiązania się swoją uchwałą;

• w czasie, gdy obie izby są rozwiązane prezydent może wydawać w razie nagłej konieczności rozporządzenia z mocą ustawy. Rozporządzenia te nie mogły jednak dotyczyć problemów najwyższej wagi, jak np. zmiany konstytucji, ustalania budżetu państwa, albo zaciągania zobowiązań finansowych i politycznych wobec innych państw itd. Rozporządzenia te traciły moc, jeśli nie zostały przedstawione Sejmowi w ciągu 14 dni po najbliższym posiedzeniu albo, jeśli Sejm je uchylił;

• wniosek o votum nieufności dla rządu nie może być głosowany na tym samym posiedzeniu, na którym został zgłoszony;

• sankcja za naruszenie konstytucyjnego zakazu pobierania przez posła lub senatora korzyści od rządu. W razie stwierdzenia przez SN złamania tego zakazu członek parlamentu tracił mandat i korzyści otrzymane od rządu.

→ koniec lat 20’tych to ciągła walka obozu sanacji z partiami opozycyjnymi i dopiero wybory brzeskie w 1930 r. doprowadziły do wygrania większość mandatów w parlamencie → rozpoczęto procedurę uchwalania konstytucji (choć nie trzymano się jej)

Konstytucja kwietniowa (23 kwietnia 1935 r.)

• autorytarna forma rządów, prezydent ma pierwsze miejsce w państwie, wybierany przez Zgromadzenie Elektorów (większość wyłaniania przez Sejm i Senat), ale jeśli ustępujący prezydent wskazał swego następcę, to wybory powszechne;

• prezydent mianował następcę na wypadek wojny → pozwoliło na ciągłość władzy po 1939 r.;

• brak jakiejkolwiek odpowiedzialności prezydenta;

• prezydent powoływał rząd i dokonywał w nim zmian (choć rząd ponosił odpowiedzialność polityczną przed Sejmem);

• prezydent mógł w każdym momencie rozwiązać parlament i miał szerokie kompetencje prawodawcze;

• ordynacje wyborcze w praktyce pozbawiły opozycję szans na wygranie wyborów;

OKRES POLSKI LUDOWEJ

Mała konstytucja (19 luty 1947 r.)

• nawiązywała do konstytucji marcowej (min. zasada podziału władz);

• jednoizbowy parlament wybierał prezydenta, wyrażał votum nieufności rządowi i ministrom;

• dopuszczono dekrety z mocą ustawy wydawane przez rząd, zatwierdzane przez Radę Państwa, potem Sejm;

• nowy organ – Rada Państwa (prezydent, marszałek i wicemarszałkowie sejmu, prezes NIK, inne osoby), która w pewnych sytuacjach działała w zastępstwie sejmu;

• w rzeczywistości zlikwidowano opozycję, dlatego system parlamentarny był tylko na papierze, a podczas prac nad konstytucją wzorowano się na radzieckiej konstytucji z 1936 r.;

Konstytucja lipcowa (22 lipca 1952 r.)

• odrzucenie zasady podziału władz na rzecz jednolitości władzy → sejm zajmował najwyższe miejsce, a podporządkowane były jemu pozostałe organy (administracji, sądownictwa, prokuratury);

• zniesiono urząd prezydenta, nowy kształt nadano Radzie Państwa (wybierana spośród posłów) – kompetencje prezydenta i kompetencje zastępcze wobec sejmu;

• rząd powoływany przez sejm, a zmian mógł dokonywać sejm i rada państwa;

• brak TK czy TS, a SN powoływany przez Radę Państwa na 5 lat;

• proklamowano liczne prawa i wolności, w szczególności prawa socjalne i ekonomiczne, ale brak gwarancji instytucjonalnych, też względem ochrony konstytucji jako najwyższego aktu prawnego;

Praktyka konstytucyjna

• prawa i wolności realnie nie istniały, brak niezawisłych sądów, nie istniała opozycja, a rzeczywista władza wyrażona była zasadą kierowniczej roli partii. Rola Sejmu zerowa, gdyż zbierał się 2 razy do roku na kilkudniowe sesje, a zastępowała go Rada Państwa;

• przekształcenia po tzw. Październiku gdy w latach 56/57 kierownictwo w partii przejęli ludzie odcinający się od stalinowskich metod rządzenia → ustały najdrastyczniejsze praktyki aparatu bezpieczeństwa, ale nie zmieniono systemu. Ograniczono rolę Rady Państwa, wzmocniono sejm (kilkumiesięczne sesje), który zmonopolizował funkcję ustawodawczą, ale nie miało to większego znaczenia politycznego;

• luty 1976 r. – rewizja konstytucji – program minimum (zrezygnowano z uchwalenia nowej konstytucji, co było typowe w obozie):

  • nowela formułowała zasady ustrojowe, określając PRL jako państwo socjalistyczne;

  • zapisała kierowniczą rolę PZPR i przyjaźń z ZSRR;

  • na nowo sformułowano niektóre prawa i wolności, ale nie zmieniło to ich pozycji, ani nie wprowadzono gwarancji ich ochrony;

  • brak zmian w strukturze organów państwowych;

  • powierzono skromne kompetencje w zakresie ochrony konstytucji Radzie Państwa.

• lata 80’te – zmienia się powoli myślenie, ale brak zmian w prawie, choć w 1982 r. wprowadzono do konstytucji przepisy o TS i TK → „konstytucjonalizm socjalistyczny wyczerpał swoje możliwości”;

• postępujący rozpad systemu i choć brak zmian w relacjach organów państwowych (1988 – dymisja rządy Messnera), to powstaje system gwarancji konstytucyjnych → 1980 – utworzono NSA, 1985 – utworzono TK, 1987 – utworzono RPO → które torowały drogę nowym ideom;

• wiosna 1989 r. – Okrągły Stół → rozmowy mające wypracować modus vivendi między władzą a opozycją:

  • przywrócono legalność istnienia Solidarności nie tylko jako związku zawodowego, ale i politycznego;

  • przyspieszone wybory do Sejmu (65% władza, 35% opozycja) i przywrócono Senat (równe);

  • zmiany w konstytucji (nowela kwietniowa), głównie wprowadzono urząd prezydenta o silnych kompetencjach.

→ wybory przyniosły porażkę dotychczasowej władzy. Prezydentem zgodnie z ustaleniami został gen. W. Jaruzelski, a pierwszy rząd stworzył T. Mazowiecki.

POCZĄTKI III RZECZPOSPOLITEJ

Nowela kwietniowa (7 kwietnia 1989 r.)

• osłabiono sejm, choć pozostał przepis ustanawiający jego najwyższą pozycję:

  • wprowadzono senat – wybory po 2 z województw, po 3 z katowickiego i stołecznego, nadano mu inicjatywę ustawodawczą, uczestnictwo w procesie ustawodawczym (poprawki lub odrzucenie, a sejm mógł to odrzucić jeśli miał 2/3);

  • sejm i senat jako Zgromadzenie Narodowe – wybór prezydenta na 6 lat, postawienie prezydenta przed TS (odpowiedzialność konstytucyjna za naruszenie konstytucji i ustaw o sankcji pozbawienia urzędu) oraz uznać trwałą niezdolność prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia;

• prezydent – nieprecyzyjne określenie dot. prezydenta nasuwało trudności interpretacyjne, czy szeroko opisane są jego cele czy samoistne kompetencje (art. 32); szerokie środki oddziaływania na parlament:

  • podpisywał ustawy i miał veto (odrzucane przez sejm 2/3) lub wniosek do TK o zbadanie zgodności z konstytucją;

  • zniesiono dekrety z mocą ustawy;

  • rozwiązane sejmu (więc i senatu) w 3 sytuacjach: (1) jeśli sejm w ciągu 3 miesięcy nie powoła rządu; (2) jeśli sejm w ciągu 3 miesięcy nie uchwali ustawy budżetowej; (3) jeżeli sejm podejmie ustawę lub uchwałę, uniemożliwiającą prezydentowi wykonywanie konstytucyjnych uprawnień określonych w art. 32 ust. 2;

• rząd i ministrowie powoływani przez sejm, ale tylko prezydent przedstawiał kandydata na premiera, a powołanie ministrów tylko na wniosek premiera uzgodniony z prezydentem → sejm mógł ich nie przyjąć, ale narażał się na rozwiązanie przez prezydenta;

  • odpowiedzialność polityczna przed sejmem, solidarna i indywidualna;

  • brak możliwości odwołania ministra przez prezydenta;

  • wymóg kontrasygnaty dla najważniejszych aktów prezydenta przez premiera (ale zakres tych aktów miała ustalić ustawa, która w końcu nie została uchwalona);

• swoiste pomieszanie zasady jednolitości władzy z systemem prezydenckim → wypadkowa sprzecznych dążeń i kompromisów, urząd prezydenta wprowadzony jako gwarancja zachowania istniejącego systemu władzy, by mógł przekreślić postanowienia Okrągłego Stołu;

Praktyka konstytucyjna

• poszła w innym kierunku – Jaruzelski nie wchodził rządowi w drogę, a ośrodkiem decyzyjnym stał się rząd działający w porozumieniu z klubami większości parlamentarnej;

• jesień 1989 r sejm i senat powołują swoje komisje do opracowania nowej konstytucji oraz noweli obecnej konstytucji, pod kątem koniecznych zmian

Nowela grudniowa (29 grudnia 1989 r.)

• przeredagowano I rozdział konstytucji – wykreślono kierowniczą rolę partii, przyjaźń z ZSRR, zapisano nowe zasady ustroju, a najważniejszą w art. 1 demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, ale i wpisano pluralizm polityczny, swobodę działalności gospodarczej, ochronę własności → szerokie rozwinięcie w orzecznictwie TK

Marzec 1990 r. – nowela konstytucji – wprowadzono postanowienia o ustroju władzy lokalnej i reaktywowano system samorządu terytorialnego;

Rozwój sytuacji politycznej

• lato 1990 r. – Jaruzelski deklaruje gotowość ustąpienia z urzędu → nowela z 27 września 1990 r. – tryb powołania prezydenta w wyborach powszechnych na 5 lat → 12.1990 r. – wygrywa L. Wałęsa;

• jesień 1991 r. – sejm podejmuje uchwałę o samorozwiązaniu → wybory doprowadziły do bardzo silnego rozbicia politycznego parlamentu

  • 12.1991 – rząd Olszewskiego → konflikt z Wałęsą → sejm odwołuje rząd w 06.1992 → 07.1992 rząd H. Suchockiej

• prace nad nową konstytucją wciąż trwają, ale nie udało się na 3.05.1991 r. → po wyborach 1991 r. postanowiono uporządkować prace nad nową konstytucją → 23.04.1992 ustawa konstytucyjna o trybie przygotowania i uchwalania konstytucji RP:

  • uchwalana przez Zgromadzenie Narodowej, Komisja Konstytucyjna (46 posłów, 10 senatorów), potwierdzenie w referendum

• przewlekłe prace nad konstytucją zmusiły do uregulowanie spraw cząstkowych w ustawie konstytucyjnej z 17.10.1992 o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP oraz o samorządzie terytorialnym → Mała Konstytucja;

MAŁA KONSTYTUCJA

• rozdział II – władza ustawodawcza, rozdział III i IV – wł. wykonawcza, rozdział V – samorząd terytorialny;

• art. 77 – konstytucja lipcowa traci moc;

• poza konstytucją:

  • ogólne zasady ustroju (nowela grudniowa z 1989 r.+ 2 przepisy);

  • prawa i wolności obywatelskie (tekst z 1952 i 1976);

  • ustrój władzy sądowniczej, w tym TK i TS;

  • tryb zmiany konstytucji;

• relacje między legislatywą a egzekutywą:

  • trójpodział władz (art. 1);

  • dwuizbowość, senat bez zmian, więc sejm silniejszy, a senat tylko kompetencje ustawodawcze (jego poprawki lub odrzucenie mogło być odrzucone bezwzględną większością;

  • sejm – kontrola rządu, udział w jego powoływaniu, odpowiedzialność polityczna rządu (obowiązek prezydenta odwołania ministra po votum nieufności,

  • rozporządzenia z mocą ustawy – wydawane przez rząd podpisywane przez prezydenta wydawane na podstawie ogólnej delegacji z ustawy (parlament nigdy nie udzielił takiego pozwolenia);

• prezydent → zachowany model kompromisowy (bo słaby parlament, silny Wałęsa):

  • wybór przez naród;

  • szczególna pozycja w zakresie obronności i spraw zagranicznych (podobne wątpliwości interpretacyjne co w noweli grudniowej) → ogólne kierownictwo;

  • veto lub skierowanie ustawy do TK;

  • prawo rozwiązania parlamentu w 3 sytuacjach (nie mógł już rozwiązać sejmu gdy uchwalił ustawę uniemożliwiającą prezydentowi wykonywanie konstytucyjnych uprawnień):

    • brak budżetu w 3 miesiące;

    • brak rządu w kolejnych stadiach jego tworzenia;

    • niekonstruktywne votum nieufności;

  • brał udział w tworzeniu rządu, ale potem rząd nie był przed nim odpowiedzialny;

  • ograniczone uprawnienia w zakresie władzy sądowniczej → powoływał sędziów na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, brał udział w powoływaniu kierownictwa NSA i SN, wykonywał prawo łaski;

  • ponosił tylko odpowiedzialność konstytucyjną – 2/3 Zgromadzenia Narodowego stawiało prezydenta przed TS, który orzekał o pozbawieniu urzędu;

  • kontrasygnata (premiera lub właściwego ministra) wymagana do wszystkich aktów, określenie wyjątków;

• rząd:

  • domniemanie kompetencyjne w ramach władzy wykonawczej;

  • RM = premier, wicepremierzy, ministrowie, inne osoby, jeśli ustawy szczególne tak stanowią;

  • zasada kolegialności, ale premier kierował jej pracami i kontrolował pracę ministrów;

  • zmiany w składzie dokonywane przez prezydenta na wniosek premiera;

• skomplikowana procedura powoływania rządu:

  • I etap: prezydent desygnuje premiera i na jego wniosek powołuje cały skład rządu → votum zaufania bezwzględną większością II etap: sejm sam wybiera RM (bezwzględna większość), ale wymóg opinii prezydenta dot. MON, MSW, MSZ; III etap: inicjatywa wraca do prezydenta (zwykła większość); IV etap: znów Sejm wybiera (zwykła większość); prezydent albo rozwiązuje sejm, albo tworzy tzw. rząd prezydencki, który ma 6 miesięcy na uzyskanie votum zaufania lub sejm wybiera swój rząd jeśli po 6 miesiącach brak votum zaufania prezydent musiał rozwiązać sejm;

• votum nieufności:

  • konstruktywne, ale sejm miał 21 dni na powołanie swojego rządu;

  • zwykłe – prezydent mógł rozwiązać parlament albo przyjąć dymisję rządu;

tzw. parlamentaryzm zracjonalizowany

Praktyka konstytucyjna

Słaby sejm po wyborach 1991 r. → maj 1993 r. sejm wyraża zwykłe votum nieufności rządowi Suchockiej → Wałęsa rozwiązuje sejm → wrzesień 1993 nowe wybory w oparciu o nową ordynację wygrywa koalicja SLD-PSL → ciągłe konflikty z prezydentem pomimo w miarę stabilnego sejmu → koniec 1995 Wałęsa przegrywa wybory, wygrywa Kwaśniewski → zmiany Małej Konstytucji:

• 1995 r. – dwukrotna nowelizacja postanowień dot. rozwiązania sejmu (rozwiązany sejm działa do ukonstytuowania się nowego sejmu);

• 21 czerwca 1996 r. – tzw. Reforma Centrum – umocnienie premiera i jego organów;

Prace nad przygotowaniem konstytucji

• Inicjatywa: prezydent, Komisja Konstytucyjna NZ, 56 członków ZN, w 1994 r. dodano 500000 obywateli oraz że poprzednie projekty też mogą trafić pod obrady;

• 7 projektów:

  • Komisja Konstytucyjna Senatu I Kadencji;

  • PSL i UP;

  • KPN;

  • UW;

  • SLD;

  • prezydent Wałęsa;

  • NSZZ Solidarność i ugrupowania centroprawicowe (inicjatywa ludowa);

• wrzesień 1994 – pierwsze czytanie w/w projektów → przekazane do KKNZ (46 posłów i 10 senatorów);

  • nie skorzystano z referendum przedkonstytucyjnego w sprawie zasad konstytucji;

• KKNZ powołała 6 stały podkomisji i zespół stałych ekspertów;

• styczeń 1995 – przyjęcie przez KKNZ projektu tekstu jednolitego konstytucji → powolne tempo bo kontrowersje, szczególnie 3:

  • pozycja prezydenta;

  • pozycja Kościoła i regulacje dot. wolności sumienia i wyznania;

  • prawa socjalne

• przełom 1995/96 koalicja konstytucyjna – SLD, PSL, UP i UW – dzięki temu mieli 2/3 w KKNZ i ZN

• marzec 1997 r. – drugie czytanie i uchwalenie parlamentarnego tekstu konstytucji → poprawki zgłosił prezydent → trzecie czytanie – rozpatrzenie poprawek prezydenta → 2 kwietnia 1997 uchwalenie konstytucji.

• kampania referendalna wraz z kampanią wyborczą (wybory 09.97)

• 25 maja 1997 – referendum konstytucyjne (frekwencja ok. 42%, za 52%);

• 15 lipca 1997 – Sąd Najwyższy po rozpatrzeniu protestów przeciwko ważności referendum (dot, głównie frekwencji), w składzie Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych podjął uchwałę o ważności referendum;

• 16 lipca 1997 – A. Kwaśniewski podpisał Konstytucję i zarządził opublikowanie w Dziennik Ustaw;

• 17 październik 1997 – 3 miesiące po ogłoszeniu zgodnie z art. 243 Konstytucja weszła w życie.

• 21 września 1997 – wybory (AWS-UW) → rząd J. Buzka → zjawisko „kohabitacji” – odmienna proweniencja polityczna prezydenta i większości sejmowej;

• początek lata 2000 – rozpad koalicji – UW wychodzi z rządu → rząd mniejszościowy;

• jesień 2000 – wybory prezydenckie wygrywa Kwaśniewski;

• wrzesień 2001 – wybory parlamentarne – wygrywa SLD-UP, AWS i UW nie weszły do sejmu → koalicja z PSL → rząd Millera;

• 16 kwietnia 2003 – traktat akcesyjny w Atenach → referendum 7-8 czerwca 2003 → 1 maja 2004 Polska w UE → 13 czerwca 2004 wybory do Parlamentu UE (sukces opozycji, głównie UE);