Zwierciadło (także źwierciadło lub speculum) – gatunek literacki, prozatorski lub wierszowany, sytuujący się w obrębie literatury parenetycznej, którego zadaniem była prezentacja obranego wzoru osobowego.

Zwierciadła propagowały odpowiednie dla każdego człowieka normy moralne bądź też wzory dobrego, uczciwego życia stosownego dla rycerza, ziemianina, dworzanina, króla, sekretarza lub posła. W utworze prezentowano kolejne cechy bohatera, składające się na całość jego osobowości, a mające być wzorem do naśladowania dla odbiorcy.

Forma literacka zwierciadła była dowolna – dominował jednak dramat lub dialog. Mimo pewnej elastyczności kompozycyjnej konstrukcja utworu zawsze była podporządkowana funkcji perswazyjnej.

Pamiętnik – relacja o zdarzeniach z przeszłości, których autor był uczestnikiem bądź świadkiem. Autor pamiętnika opowiada o zdarzeniach, które już miały miejsce, komentując je w momencie pisania. Przykładem mogą być Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego. Nie jest to zapis intymny, jak pisany na bieżąco dziennik.

Pieśń – najstarszy gatunek poezji lirycznej (liryka), u swych początków związany z muzyką. Jej typowe cechy to jednakowa liczba sylab w wersach, budowa stroficzna (strofa), refreny, powtórzenia i obecność średniówki. Tematyka pieśni związana była z okolicznościami, jakim towarzyszyły (biesiadne, miłosne, żałobne, pochwalne itp.) . Przykładem może być cykl Pieśni Jana Kochanowskiego o różnej tematyce.

Kazanie (łac. Sermo) – gatunek literatury stosowanej, przemowa wygłaszana zwykle przez osobę duchowną wyznania chrześcijańskiego, która ma za zadanie nauczanie i przekazanie treści religijnych;

Sielanka (bukolika, idylla, ekloga, skotopaska, pasterka) – gatunek literacki. Utwór poetycki, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego. Wysnuta z piosnek pasterskich stała się świadomie kreowanym obrazem utęsknionej, szczęśliwej natury – zdaniem badaczy gatunek jest specyficznym wytworem kultury miasta i ujawnia znużenie światem cywilizacji. Idylla odsłania beztroskie, spokojne i pogodne życie, spełnione przez miłość. Sielanka ma najczęściej kształt lirycznego monologu, poprzedzonego lub przeplecionego opisem bądź dialogiem. Gatunek często ukazuje świat mitologiczny. Nierzadko też ujawnia się w utworach sielankowych temat śmierci, zwłaszcza w formie słynnego toposu "Et in Arcadia ego". ("I ja w Arkadii" to napis na grobowcu.)

Emblemat – kompozycja literacko-obrazowa, gatunek powstały w XVI wieku. Na dojrzałą postać emblematu (druga poł. XVI w. I wiek XVII ) składały się:

Inskrypcja, czyli sentencja, zwana (łac.) Lemma lub motto (zazwyczaj ograniczona do 2-5 słów),

Obraz, zwany (łac.) Imago - czyli rycina przedstawiająca różne wyobrażenia,

Subskrypcja, która była zazwyczaj utworem wierszowanym, epigramatem lub tekstem obszerniejszym, wyjaśniającym i rozwijającym sens obrazu i jego związki z lemmą.

Celem emblematu było wyszukanie związków pomiędzy słowem a obrazem – przez zestawienie treści motta z treścią imago na zasadzie intrygującej gry znaczeń, enigmatycznego rebusu, a następnie wyjaśnienie ich związku treściowego w subskrypcji.

Ars (bene) moriendi (sztuka [dobrego] umierania) - średniowieczny termin oznaczający śmierć po pojednaniu się z Bogiem i rozliczeniu z doczesnego życia. Pomagały w tym utwory z gatunku ars moriendi - zawierające rozmyślania o śmierci. Przykładem utworu napisanego pod wpływem ars moriendi, jest Skarga umierającego.

Konterfekt (ś.łc. Contrafactum od contrafacere ‘podrabiać’) szt. Portret, wizerunek.

Panegiryk (z języka greckiego, ang. "panegyric", niem. "Panegyrikus") – gatunek literatury stosowanej, uroczysty tekst pochwalny (mowa, wiersz, list, toast, itp.) Sławiący jakąś osobę, czyn, wydarzenie; pełen przesadnego zachwytu, często o charakterze pochlebczym. W starożytnej Grecji nazwą tą określano mowy wygłaszane na pogrzebach wybitnych osobistości, wodzów i polityków, sławiące ich zasługi obywatelskie i patriotyczne. Powszechny zwłaszcza w XVI – XVIII w. Pisany często przez poetów związanych z dworami królewskimi lub magnackimi. W epoce oświecenia starano się zwalczać panegiryzm. W staropolskiej poezji gatunek uprawiali m.in.: Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic, Jan Andrzej Morsztyn, Ignacy Krasicki, Adam Stanisław Naruszewicz, Stanisław Trembecki.

Paszkwil (wł. Pasquillo) – utwór literacki, często anonimowy, skierowany przeciw konkretnej osobie, ośmieszający ją w sposób oszczerczy i obelżywy.

Sylwa (łac. Silva rerum = dosł. Las rzeczy) – forma piśmiennictwa popularna w okresie staropolskim, zwłaszcza w kręgach szlacheckich, wywodząca się m.in. Ze zbioru Silvae rzymskiego poety Stacjusza, obejmująca niejednorodne formalnie teksty zapisywane "na gorąco" i wyróżniające się różnorodną tematyką.

Sylwy staropolskie przybierały postać dwoistą – były poetycko-filozoficznymi "wirydarzami", "ogrodami", "hortulusami", czyli zbiorami, w których obok prozaicznych zapisków z życia codziennego autora rękopisu przeważały teksty o charakterze literackim bądź refleksyjnym. Sylwy były również zwane "Bibliami domowymi", pośród wielu zapisków o charakterze informacyjnym (np. Narodziny członków rodziny, śmierci, wydarzenia w okolicy, wyniki sejmów i spotkań samorządowych) znajdowały się również zapisy literackie. Sylwy były również zbiorami zasłyszanych dowcipów czy też przepisów kulinarnych. Dzięki sylwom zachowały się wiersze m.in. Daniela Naborowskiego i J.A. Morsztyna.

Mogą znaleźć się w niej nie tylko wspomnienia o ślubach czy narodzinach, ale także pamiątki, np. Pukle włosów. Bardzo często umieszcza się również drzewo genealogiczne rodu (rodziny).

Poeta laureatus łac.- poeta uwieńczony (wieńcem wawrzynowym, laurem), wyróżnienie stosowane w kulturze antycznej i renesansowej; w Anglii - oficjalny poeta nadworny, naznaczany przez króla (obowiązany dawn. Do pisania ód na urodziny monarchy i z okazji ważnych wydarzeń, w zamian za 200 funtów sterlingów i beczkę hiszp. Wina rocznie).

Poezja metafizyczna – nurt lirycznej poezji barokowej. Termin jest używany przede wszystkim w odniesieniu do twórczości angielskich poetów końca XVI oraz XVII wieku, którzy, łamiąc wcześniejsze reguły, wprowadzili do liryki język nauki, filozofii i teologii. Wiersze tego typu mieszały tematykę religijną, filozoficzną i erotyczną, przy czym znakomicie wyrażały atmosferę sceptycyzmu i niepewności, charakterystyczną dla czasów po gwałtownym zmierzchu renesansu.

Pankalia [gr., ‘piękno powszechne’], jedna ze staroż. Gr. Orientacji estet., dostrzegająca piękno we wszystkim, co istnieje.

Psychomachia – jeden ze średniowiecznych toposów, przedstawiający walkę cnoty i występku o duszę ludzką.

Po raz pierwszy pojawia się w dziele Aureliusa Prudentiusa Clemensa (Prudencjusza) „Psychomachia”. Stały i przewodni motyw moralitetów, w których o duszę bohatera walczyły personifikacje cnót i występków: Dobro, Zło, Zawiść, Wiara, Pycha itp.

Madrygał, gatunek poezji lirycznej, wywodzący się z włoskiej poezji dworskiej XIV-XVI w. Początkowo pieśń pasterska (pastorella), później miłosna.

Sonet – odmiana wiersza o charakterystycznej budowie. Składa się z: 14 wersów podzielonych na cztery strofy, dwie pierwsze są czterowersowe i mają charakter narracyjny (narracja) lub opisowy (opis), dwie kolejne są trzywersowe i mają charakter liryczny lub refleksyjno-filozoficzny.

Manieryzm (wł. Maniera - sposób) - prąd artystyczny i literacki, stanowiący przejście od renesansu do baroku, który rozwinął się w XVI w. W sztuce włoskiej. Polegał na odejściu od naśladowania natury na rzecz wyobraźni i fantastyki, doskonałości i wynalazczości technicznej, dążeniu do wywarcia wrażenia na odbiorcy. W sztuce dążył do wyrafinowania formalnego, dekoracyjności, ekspresywności. W literaturze manieryzm reprezentowała epika T. Tassa oraz poematy i dramaty pastoralne (przedstawiające sielankowe życie wieśniaków i

Recytatyw (recitativo) – pośredni rodzaj pomiędzy deklamacją a pieśnią, zwykle oparty na akompaniamencie akordowym. Recytatywy występują jako elementy większej formy muzycznej takiej jak oratorium, opera, kantata lub pasja. Poprzedza często arię podkreślając jej śpiewność swym kontrastowym charakterem.

Rutenizmy (zapożyczenia ruskie) - to zapożyczenia, przede wszystkim ukrainizmy lub pożyczki z wszystkich języków wschodniosłowiańskich. Rutenizmy oddziela się od rusycyzmów.

Aforyzm (łac. Aphorismus, gr. Aphorismós) – zwięzła, lapidarna, przeważnie jednozdaniowa wypowiedź, wyrażająca ogólną prawdę filozoficzną lub moralną, w sposób zaskakujący i błyskotliwy.

Pierydy (gr. Πιερίδες Pierídes, łac. Pierides) – w mitologii greckiej córki króla Pierosa, które nazywały się: Kolymbas, Iynx, Kenchris, Kissa, Chloris, Akalantis, Nessa, Pipo, Drakontis. Współzawodniczyły z muzami w śpiewie, lecz przegrawszy, zostały zamienione do końca życia w sroki lub rozmaite ptaki.

Bakałarz [średniow. Łacina baccalarius], osoba, która na średniowiecznym uniwersytecie uzyskała najniższy stopień akademicki bakalaureat;

Apoteoza (gr. Apotheosis – ubóstwienie) – pochwała osób, rzeczy, wydarzeń, idei bądź wartości (np. Apoteoza życia, bohaterstwa, religijna), uznanie istoty ludzkiej za boską.

Karnawalizacja – termin literaturoznawczy odwołujący się do ludowej kultury śmiechu i tradycji karnawału, oznaczający zawieszenie lub zakwestionowanie normalnie rządzących światem praw i oficjalnych hierarchii w ramach utworu literackiego.

Strofa saficka (łac. Stropha Sapphica) - typ strofy składającej się z trzech wersów jedenastozgłoskowych i czwartego pięciozgłoskowego. Ten układ strofy wiersza charakterystyczny był dla greckiej poetki Safony, w której wierszach po raz pierwszy pojawił się ten rodzaj strofy

Psalmodia - śpiew o charakterze swobodnym, układ psalmów, ich intonowanie i śpiewanie.

Raptularz (łac. Raptularius, od raptus – porwanie, gwałtowne zabranie czegoś) – rodzaj brudnopisu czy notatnika, który dawniej służył do zapisywania różnych bieżących spraw, np. Domowych, finansowych, urzędowych. Określeniem tym nazywano także spis myśli, wierszy czy zasłyszanych anegdot.

Marginalia – notki, hasła lub tytuliki, składane pismem w mniejszym stopniu pisma niż tekst podstawowy, umieszczane poza formatem kolumny w wąskim łamie, zwykle na marginesie zewnętrznym stronicy. Składane są zazwyczaj w chorągiewkę ze względu na niewielką szerokość marginesu.

Bracia polscy (zwani również arianami, socynianami, antytrynitarzami) – wspólnota religijna, która wyodrębniła się w latach 1562-1565 z polskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, stanowiąca najbardziej radykalny odłam reformacji w Polsce powstały dzięki uchodźcom z południowej i zachodniej Europy (głównie włoscy antytrynitarze), prześladowanych przez katolicką inkwizycję oraz teologów ewangelickich. W 1658 uchwałą sejmu polskiego zostali oskarżeni o popieranie Szwedów podczas Potopu, a następnie zobligowani do przejścia na katolicyzm lub do opuszczenia Polski.

Profetyzm (gr. Προφήτης, prophētēs = prorok, wieszcz) – zjawisko spotykane w wielu religiach, polegające na występowaniu wśród członków danej grupy religijnej przekonania, że niektóre jednostki są powoływane przez bóstwo do głoszenia jego woli i przepowiadania przyszłości (prorokowania). Profetyzm wiąże się również np. Z etosem poety-wieszcza i jego wizjonerstwem w literaturze polskiego romantyzmu.

Barok (z por. Barocco – "perła o nieregularnym kształcie"[1] lub z fr. Baroque – "bogactwo ozdób") – główny kierunek w kulturze środkowo i zachodnioeuropejskiej, którego trwanie datuje się na zakres czasowy od końca XVI wieku do XVIII wieku[2]. Uznany za oficjalny styl Kościoła katolickiego czasów potrydenckich, stąd pojawiające się jeszcze w połowie XX wieku zamienne określenia: "sztuka jezuicka" czy "sztuka kontrreformacyjna"[3]. W odróżnieniu od humanizmu antropocentrycznego doby renesansu, barok reprezentował humanizm teocentryczny. W znaczeniu węższym, barok to jeden z nurtów literackich XVII wieku, koegzystujący z klasycyzmem i manieryzmem; od niego XX-wieczni literaturoznawcy wyprowadzili jednak nazwę dla całej epoki.

Sarmatyzm – barokowa formacja kulturowa dominująca w Rzeczypospolitej od końca XVI do drugiej połowy XVIII wieku. Opierała się na przekonaniu, że szlachta polska pochodzi od Sarmatów – starożytnego ludu zamieszkującego początkowo między Dolną Wołgą a Donem. Po Sarmatach szlachta miała odziedziczyć umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność, męstwo oraz odwagę

Epyllion (w gr. Zdrobniała forma od epos) – w poezji greckiej i rzymskiej krótki utwór epicki pisany heksametrem lub dystychem elegijnym, poświęcony epizodowi mitologicznemu, związanemu z konkretnym bohaterem, często zawierający także wątek miłosny. Epyllion mógł liczyć do 600 wersów. Charakteryzował się obecnością uczonych dygresji (wplecionych zazwyczaj w wygłaszaną przez jednego z bohaterów mowę), posługiwał się także dialogiem. Pisany był stylem wzniosłym.

Pean - w starożytnej poezji greckiej: hymn ku czci Apollina; później: uroczysta pieśń pochwalna lub dziękczynna, słowa pochwały, uwielbienia

Akrostych - utwór wierszowany, w którym niektóre z kolumn liter, sylab lub wyrazów dają dodatkowo całe wyrazy, frazy lub zdania. Kolumny takie mogą być czytane w dół, w górę, lub naprzemiennie. Najczęściej takie kolumny są tworzone przez pierwsze lub ostatnie litery kolejnych wersów.

Gradacja - figura stylistyczna; polega na uszeregowaniu słów lub sformułowań według tego, jak się nasila lub słabnie ich intensywność znaczeniowa lub ekspresywna; stopniowanie.

Marinizm – styl poetycki stosowany często w literaturze barokowej. Charakteryzowała go efektowna forma utworu, nadużywanie metafor oraz różnorodne chwyty stylistyczne, takie jak: aliteracje, anafory, paradoksy, inwersje, parentezy, hiperbole i tym podobne, by osiągnąć pożądany efekt. Nazwa pochodzi od nazwiska twórcy - Giambattisty Marino.

Gongoryzm (kultyzm) – kierunek w barokowej poezji hiszpańskiej XVII wieku. Jego cechą charakterystyczną była zawiła konstrukcja i wyszukany, przesadnie kwiecisty styl.

Eufuizm, tendencja w literaturze angielskiej wczesnego baroku. Charakteryzuje ją przesadnie wytworny styl, silnie zmetaforyzowany język, liczne efekty retoryczne. Porównywana z manieryzmem.