XVI. MYŚL PEDAGOGICZNA W OKRESIE OŚWIECENIA
Oświecenie
Oświecenie to około 100-letni okres w dziejach kultury europejskiej od końca XVII do początku XIX wieku zwany wiekiem rozumu, a często także wiekiem pedagogicznym.
Zakończyły się wtedy wojny w Europie uznaniem rozłamu religijnego, zmalało zainteresowanie kwestiami religijnymi. Wzrosło natomiast zainteresowanie naukami ścisłymi i matematyczno – przyrodniczymi, do czego przyczynia się filozofia Bacona i Kartezjusza, a także odkrycia Kopernika, Galileusza, Newtona oraz nowe przyrządy do badań przyrody (mikroskop, teleskop, barometr, termometr). Bogu przypisuje się działania zgodne z rozumem, podupada wiara w cuda i czary.
Wiek rozumu
Powstaje kierunek zwany racjonalizmem (od ratio – rozum), któremu podstawy dali tacy myśliciele jak Bacon i Kartezjusz. Racjonalizm torował drogę optymizmowi, wierze w postęp historii, w możliwość osiągnięcia szczęścia w życiu ziemskim.
Uprawnienie nauki przenosi się z uniwersytetu do akademii i towarzystw naukowych, następuje jej upowszechnienie i popularyzacja w społeczeństwie wykształconym. Z łaciny przechodzi się na języki narodowe. Oświacie nadaje się charakter świecki.
Zmiany polityczne i społeczne
W życiu politycznym i społecznym Europy następuje rozwój absolutyzmu. Monarchia francuska i dwór Ludwika XIV stanowią wzór państwa nowożytnego, które zagarnia coraz większe obszary życia społecznego w swoje władanie. Równowaga stanów zostaje zachwiana: duchowni tracą swoją niezależność stanową, także mieszczaństwo, dominuje szlachta, ale jako stan ulega przekształceniu – z niezależnego ziemiaństwa przekształca się w dworzan, oficerów, urzędników królewskich. Wzorem życia dworskiego jest Paryż, który starają się naśladować dwory w całej Europie. Na dworach rozwija się teatr, sztuka, literatura – w języku ojczystym lub francuskim, nie w łacinie.
Ludwik XIV (1638 – 1715) „Król Słońce”
Konsekwencje zmian społecznych i politycznych dla edukacji i wychowania
W życiu dworskim nie wymaga się już retoryki i łaciny. Dobrze SA natomiast widziane:
Język francuski
Inne języki nowożytne
Znajomość literatury i historii
Genealogii
Geografii
Nowych odkryć w świecie przyrody
Książek
Inteligentnej konwersacji salonowej
Umiejętności administrowania
Działalności wojskowej
Dobrze widziana bywa także pewna wolnomyślność religijna
Osiągnięcia starożytności trącą atrakcyjności w związku z nowymi osiągnięciami nauki i kultury.
Kształtowanie sięnowej koncepcji wychowania
W związku z tymi zmianami pomału gruntowały się także oświeceniowe koncepcje wychowania i edukacji, dostosowane do wymogów życia, krytyczne wobec autorytetów i przygotowujące do wykonywania zawodu, co swojego czasu postulowali Montaigne, Bacon i Kartezjusz.
Duży wpływ na ukształtowanie się te koncepcji mieli Francuz Francois Fenelon i Anglik John Locke. Obaj pozostawili dziełka pedagogiczne o charakterze poradników wychowawczych. , skierowane do rodziców z elity społecznej i bardzo w późniejszym czasie popularne.
Francis Fenelon (1651 – 1715)
Kardynał, pisarz, pedagog
Wychowawca przyszłego króla Francji ludwika XIV
Autor traktatu o wychowaniu dziewcząt
Ogólne poglądy Fenelona na wychowanie
Rozprawa Fenelona O wychowaniu dziewcząt dzieli się na dwie części:
Pierwszą poświęcił edukacji dziewcząt
Drugą ogólnym uwagom nad wychowaniem zarówno chłopców jak i dziewcząt.
Zaleca bardzo delikatne postępowanie z dzieckiem, wzmacnianie jego organizmu, nieprzeciążanie nauka, wykorzystywanie naturalnej ciekawości dziecka, urozmaicanie nauki zabawą, unikanie kar cielesnych, a odwoływanie się do honoru i odpowiedzialności, różnicowanie metod wychowawczych w zależności od zdolności dzieci, wskazywanie na użyteczność podawanych nauk. Uwagi te odnosiły się do wychowania prywatnego, indywidualnego.
Poglądy Fenelona na wychowanie dziewcząt
Fenelon jako pierwszy włączył do nowożytnej myśli pedagogicznej zagadnienie kształcenia dziewcząt. Negował opinie, że kobieta ma zbyt słaby umysł aby go kształcić.
Pisał, że gdyby nawet tak było to tym bardziej należałoby go kształcić, zwłaszcza że brak wykształcenia dziewcząt, jest większym mankamentem niż taki brak u mężczyzn.
Był przeciwnikiem dominującego ówcześnie kształcenia w klasztorach żeńskich, zarzucając mu zbyt Duzy nacisk kładziony na wychowanie religijne, a zaniedbanie nauki czytania i pisania, robótek. Sam jednak nie proponował dużo więcej: czytanie, pisanie, trochę gramatyki, rachunki i historia starożytna – pod okiem matki i guwernantki.
John Locke (1632 – 1704)
Filozof, lekarz, pedagog
Zwolennik tolerancji religijnej i ustroju republikańskiego
Autor Badań nad rozumem ludzkim oraz Myśli o wychowaniu
Założenia filozoficzne myśli Locke’a
Był przeciwnikiem tezy o istnieniu w umyśle ludzkim idei wrodzonych, uważając, że każdy rodzi się z umysłem, jak gładka, pusta tablica (tabula rasa), na której pierwsze znaki zapisują zmysły. Źródłem wiedzy ludzkiej SA zmysły i późniejsza praca umysłu, która z danych zmysłowych tworzy konstrukcje logiczne, idee zasady itp.
Odrzucenie przez Locke’a teorii idei wrodzonych miało istotne konsekwencje dla jego koncepcji wychowania. Dowodził w ten sposób, że człowiek nie rodzi się ani dobry ani zły, ale staje się jednym lub drugim w wyniku wychowania. W momencie urodzenia wszyscy ludzie są równi i dopiero stosunki społeczne, a zwłaszcza wychowanie wytwarzają w nich nierówności.
Locke wobec kwestii wychowania warstw niższych
Biorąc pod uwagę ówczesne stosunki społeczne Locke nie proponował powszechnej, równej i dostępnej dla wszystkich oświaty. Uważał, że dzieci robotników i chłopów należy kształcić jedynie na poziomie elementarnym w kierunku zawodowym. W memoriale Szkoły pracy proponował zakładanie przy każdej parafii szkoły zawodowej dla dzieci w wieku od 4 do 14 roku życia., przygotowujących je do pracy w manufakturach i rzemiośle. Każdy uczeń miał otrzymywać w szkole wyżywienie w postaci chleba i wody, w zimę trochę owsianki. Natomiast prawdziwe wychowanie miał otrzymywać syn rodziców w warstwy wyższej, przyszły dżentelmen.
Cel i kierunki wychowania synów elity społecznej
Dla Locke’a dobre wychowanie synów szlacheckich miao znaczenie ogólnospołeczne. Pisał: jeśli bowiem ludzie tej klasy raz będą w dobrym nastawieniu do kierunku, szybko resztę przyprowadzą do porządku.
Kładł nacisk na wychowanie moralne i wyrobienie właściwych form zachowania się, na wychowanie fizyczne, na dalszym miejscu stawiając wykształcenie.
Istotą wychowania miała być nie tylko dyscyplina i podporządkowanie autorytetem, ale także swobodny rozwój osobowości. Miał go zapewnić system wychowawczy bez kar fizycznych, ale z zastosowaniem pochwał i nagan – kierowanie chłopcem poprzez wzbudzenie wstydu.
Wychowanie moralne wg Locke’a
Za główny cel wychowania moralnego, obok zaszczepienia pojęcia Boga i zasad religii, uważał Locke przyzwyczajenie chłopca do kierowania się zawsze rozumem, do stałej kontroli nie tylko swoich czynów, ale i pragnień.
Ważną rzeczą wg Locke’a była tez umiejętność właściwego zachowania się. Proponował uczenia dzieci właściwego postępowania za pomocą praktyki, pod kierunkiem opiekuna, dotąd Az nabiorą wprawy w odpowiednim zachowaniu, a zamiast nakazów i zakazów im stawianie przed oczy przykładów właściwego i negatywnego postępowania znanych im osób z odpowiednim komentarzem. Był za większą bezpośredniością miedzy rodzicem i dziećmi.
Wychowanie fizyczne
Proces wychowania zalecał rozpoczynać od wychowania fizycznego (w zdrowym ciele, zdrowy duch – to sowa, którymi rozpoczęły się „Myśli o wychowaniu”)
W XVII wieku miała miejsce wielka śmiertelność wśród dzieci na skutek epidemii i zaniedbań higienicznych. Dlatego Locke lekarz postuluje profilaktykę, dietetykę i wyrabianie nawyków higienicznych. Jest za hartowaniem dzieci (np. mycie w zimnej wodzie), za prostym, skromnym pożywieniem.
Kształcenie umysłu
Wykształcenie stawiał na dalszym miejscu, uważając, że dobry charakter, nabyte formy towarzyskie, pewna obrotność życiowa są więcej warte. Locke uważał, że przyswojenie sobie pewnej wiedzy jest o tyle uzasadnione, o ile przynosi ona w życiu pożytek i ułatwia wypełnienie człowiekowi jego obowiązków. Do tego potrzebna jest wiedza moralna i polityczna. Aby ją zdobyć trzeba się uczyć: czytania, pisania w języku ojczystym, stenografii, języka francuskiego, dopiero potem łaciny i greki tylko dla chcących zajmować się pracą naukową. Ponadto: geografia, arytmetyka
Zalecał także naukę rzemiosła, naukę tańca, szermierki, jazdy konnej a także księgowość, która jest wżną do zarządzania majątkiem. Wszystko to ogólnie jako wprowadzenie do ewentualnych dalszych studiów w zależności od chęci uczącego się. Charakterystyczny jest brak tradycyjnych przedmiotów: retoryki, logiki i greki, które uważał za zbędne. Był przeciwnikiem uczenia pamięciowego, uważając że pamięci nie da się wyćwiczyć
Dopełnieniem tego wykształcenia miały być podróże zagraniczne dla poznania języków, ludzi i zwyczajów.
Ogólny charakter wychowania
Był przeciwny wychowaniu i wykształceniu w szkole, uważając że środowisko szkolne im nie sprzyja, jest źródłem błędów wychowawczych, demoralizacji. Najlepsze wychowanie wg Locke’a może zapewnić młodemu chłopcu odpowiedni nauczyciel prywatny, będący zarazem przyjacielem swojego wychowanka.
Tego rodzaju wychowanie jakie proponował Locke można określić jako ekskluzywne i elitarne, nie mające nic wspólnego z demokratycznymi postulatami oświatowymi (np. Komeńskiego)
Podsumowanie
„Myśli o wychowaniu” Locke’a były pierwszą książką pedagogiczną, która wyszła poza środowisko fachowców – pedagogów.
Nowa sytuacja polityczna i społeczna w Europie, nowa racjonalistyczna filozofia, wskazująca na praktyczny charakter wiedzy, wpłynęły także na koncepcje pedagogiczne, które miały uformować młode pokolenie zgodnie z nowymi potrzebami. „Myśli o wychowaniu” stanowiły taką właśnie nową koncepcję, która spotkała się z zainteresowaniem oświeceniowej Europy. Oddziałała szeroko, m.in. na Jana Jakuba Rousseau.