Max Black, Metafora
O względnie prostej metaforze mówimy, gdy myślimy o zdaniu czy wyrażeniu, w którym pewne słowa użyte są metaforycznie, pozostałe zaś – niemetaforycznie.
Wypowiedzenie w całości złożone z metafor to przysłowie, alegoria lub zagadka.
Ogólne reguły języka narzucają mówiącemu ograniczenia, nie może on używać wyrażeń tak, jak by mu to dogadzało, dlatego rozpoznanie i interpretacja metafory może wymagać zwrócenia uwagi na szczególne okoliczności wypowiedzenia jej.
Aby poznać o czym myśli użytkownik metafory, musimy wiedzieć, jak „poważne” traktuje jej ognisko;
W przemówieniu mamy wskaźniki w postaci emfazy lub frazowania.
W wypowiedzi pisanej lub drukowanej brak nawet podstawowych elementów pomocniczych.
Nawet najmniejsza uwaga prawdopodobnej lub rozpoznanej metafory ma wielkie znaczenie praktyczne w egzegezie.
Filozofia: w określonej ramie metaforyczny sens wyrażenia „forma logiczna” będzie zależał od tego, w jakim stopniu mówiący uświadamia sobie możliwość analogii między aksjomatem i innymi rzeczami, o których również mówi się, iż posiadają „formy”.
Wyrażenie metaforyczne uważa się za substytut wyrażenia literalnego, które, użyte, mogłoby wyrazić to samo znaczenie.
Sens metafory jest więc jest po prostu w metaforycznej postaci znaczeniem literalnym wyrażenia literalnego.
Metaforyczne użycie wyrażenia polega na użyciu go w innym niż jego właściwy czy normalny sens, w kontekście, który gwarantuje, że ten niewłaściwy sens zostanie wykryty i odpowiednio przekształcony.
Substytucyjna teoria metafory – wyrażenie metaforyczne zostaje użyte w miejsce równoważnego wyrażenia literalnego.
Definicje metafory:
Whatley – „słowo, które zastępuje inne na podstawie podobieństwa czy analogii znaczeniowej”
The Oxford Dictionary – „figura językowa, w której nazwę lub termin opisujący przenosi się z jednego przedmiotu na drugi, analogiczny do pierwotnego nosiciela nazwy”
O. Barfield – „mówienie jednej rzeczy, gdy myśli się o innej.
Teoria substytucyjna – ognisko metafory, czyli słowo użyte w literalnej ramie w sposób wyraźnie metaforyczny, stosujemy do przekazania znaczenia wyrażalnego literalnie.
Metafora wypełnia luki literalnego słownika. Jest wówczas odmianą katachrezy – użycie słowa w nowym znaczeniu w celu zlikwidowania luki w słowniku. Katachreza jest nałożeniem nowych znaczeń na stare słowa.
Niektóre metafory mają jednak łatwo dostępny i zwarty ekwiwalent dosłowny.
Katachreza wg Oxford English Dictionary – „niewłaściwe użycie słowa; zastosowanie terminu do rzeczy, której on rzeczywiście nie denotuje; nadużycie lub wypaczenie tropu czy metafory.”. Katachreza jest przykładem przeobrażenia znaczeń, co ciągle ma miejsce w każdym żywym języku.
Metaforę uznaje się za ozdobę. Jej celem jest bawić lub odwracać uwagę, z wyjątkiem przypadków, gdzie jest ona katachrezą zapobiegającą chwilowej słabości języka literalnego.
Teoria języka „zmetaforyzowanego” – każda figura retoryczna, w której dokonuje się zmiana semantyczna (a nie jedynie syntaktyczna), polega na przekształceniu znaczenia literalnego.
W ironii autor stosuje przeciwieństwo tego, co ma na myśli, w hiperboli wyolbrzymia swoją myśl etc.
Porównawcza teoria metafory – metafora to zgęszczone lub skrócone porównanie (odmiana teorii substytucyjnej). Wypowiedzenie metaforyczne można zastąpić równoważnym porównaniem literalnym.
Whately – „porównanie można uważać za różne od metafory tylko pod względem formy; podobieństwo implikowane metaforze jest w przypadku pierwszym wypowiedziane”
Bain – „metafora jest porównaniem zawierającym się w samum użyciu terminu”, „właściwości metafory – korzyści z niej płynących, jej niebezpieczeństw i możliwości nadużycia, skłonni jesteśmy szukać w przypadku skrępowania jakimś słowem albo zwrotem”
Mankament teorii porównawczej – mglistość, granicząca z pustosłowiem
Metafora stwarza podobieństwa, a nie tylko formułuje już istniejące.
Interakcyjna teoria metafory: „w najprostszym sformułowaniu metaforę spotykamy wówczas, gdy współdziałają dwie myśli dotyczące rzeczy różnych, opierając się na pojedynczym słowie lub zwrocie, a ich znaczenie jest wynikiem tego współdziałania.
Jednak pewne „banalne skojarzenia” same cierpią na metaforyczną zmianę znaczeniu, jaka dokonuje się w procesie przechodzenia od przedmiotu pomocniczego do głównego.
Główną metaforę rozdrobniono na grupkę metafor podporządkowanych, a więc otrzymane znaczenie jest albo ciągłym przybliżaniem się, albo niekończącym się oddalaniem.
Metafora może zawierać wśród swoich implikacji pewną liczbę metafor podporządkowanych.
Zwykle metafory podstawowe i podporządkowane należą do tego samego pola językowego, wzmacniają więc ten system implikacji.
Gdy metafora jest rozwikłana, pojawienie się rzeczywiście nowych metafor stwarza ryzyko pomieszania myśli.
Podbudowaniu metafory może służyć zarówno specjalnie skonstruowany system implikacji, jak też popularne banały; można je robić na miarę, nie muszą być wyrobem gotowym.
Teoria interakcyjna (zalecana przez Blacka) sprowadza się do siedmiu punktów:
Wypowiedź metaforyczna ma dwa różne przedmioty: główny i pomocniczy
Przedmioty te uważa się za na ogół za „system rzeczy”, a nie same „rzeczy”
Metafora funkcjonuje nakładając na przedmiot główny system „implikacji skojarzeniowych” właściwych przedmiotowi pomocniczemu.
Implikacje składają się z „truizmów” o przedmiocie pomocniczym, ale w odpowiednich przypadkach mogą składać się z implikacji pobocznych, ustalonych przez pisarza ad hoc.
Metafora selekcjonuje, uwypukla, zaciera i organizuje cechy przedmiotu głównego, przystosowując do niego wypowiedzi odnoszące się normalnie do przedmiotu pomocniczego.
Tu wliczymy przesunięcie znaczeń słów należących do tej samej rodziny lub systemu co wyrażenia metaforyczne; niektóre z nich mogą stać się przekaźnikami metafory.
Konieczne przesunięcia znaczenia nie mają jakiegoś prostego „uzasadnienia”; podobnie nic szczególnego nie kryje się za tym, że jednak metafora jest udaną, inna – nie.
Metafory substytucyjne i porównawcze można zastąpić literalnymi przekładami – z wyjątkiem katachrezy, poświęcając wdzięk i żywość czy dowcip oryginału, bez szkody dla zawartości poznawczej.
Metafor interakcyjnych nie można wyczerpać w opisie, ich funkcjonowanie wymaga od czytelnika wykorzystania systemu implikacji jako środków selekcji, akcentowania i organizowania relacji pomiędzy rozmaitymi polami.
Parafraza literalna zawsze mówi za dużo – i ze źle rozłożonymi akcentami. Straty dotyczą zawartości poznawczej; zasadniczą słabością parafrazy literalnej nie jest to, że może być męcząco rozwlekła albo nudnie oczywista (braki stylistyczne); będąc przekładem – zawodzi, ponieważ nie może dać tego, co daje metafora.