Człowiek przez całe życie rozwija się, ulega pewnym wpływom i modelowaniu. Wszelkie doświadczenia życiowe zbierane już od maleńkości nadają taki a nie inny kształt konkretnej osobie. Nie bez przyczyny zakłada się, iż „istotą rozwoju jest zmiana, zaś jego cechą charakterystyczną plastyczność”¹. W tym miejscu powinno się zastanowić co kryje się pod pojęciem rozwoju.

Rozwój to „ciąg zmian podczas całego życia organizmu”². W podobny sposób termin rozwoju określa N. Sillamy, który uważa, że rozwój jest to „seria etapów, przez które przechodzi istota żywa, by osiągnąć pełnię rozkwitu”³. Przedstawione wyjaśnienia terminu rozwoju wskazują, na to, że jest on procesem, który dotyczy istot żywych. Posiadają one zdolność do stawania się czymś, a raczej kimś coraz bardziej doskonalszym i złożonym. Rozwój człowieka zachodzi w każdym jego wieku oraz w każdej sferze jego osobowości. Zmiany zachodzą zarówno w płaszczyźnie społecznej, emocjonalnej, fizycznej jak i poznawczej.

„Rozwój procesów poznawczych umożliwia dziecku nie tylko poznawaniem otaczającej rzeczywistości, ale także sprawia, że dziecko w określony sposób ustosunkuje się do niej, rozszerzając jednocześnie zasięg sytuacji społecznych, w których uczestniczy. W kontaktach z innymi osobami- dorosłymi i rówieśnikami- dziecko zaczyna coraz bardziej zadać sobie sprawę ze swoich możliwości, tworzy sobie wyobrażenia o sobie samym i szuka swojego miejsca w społeczności. Stanowi to znaczny regulator zachowań się dziecka, wpływa na jego stosunek do rzeczy i osób. Jest jednocześnie dominującą cechą społeczno- emocjonalnego rozwoju dziecka.

Rozwój społeczny i emocjonalny to procesy długotrwałe i wzajemnie ze sobą powiązane, wzajemna zależność tych obu procesów jest ważnym czynnikiem w kształtowaniu osobowości”⁴.

W poniższej pracy zajmę się analizą rozwoju społecznego dziecka w wieku przedszkolnym. Zanim do tego przejdę spróbuję wyjaśnić co to jest rozwój społeczny. Problematyką rozwoju społecznego zajmuje się kilka dziedzin psychologii: w tym również psychologia rozwojowa oraz wychowawcza. Od wielu lat istnieją burzliwe dyskusje , co do zakresu pojęć oraz interpretacji prawidłowości rozwoju społecznego.

Zdaniem Ł. Muszyńskiej, współcześnie można wyodrębnić przynajmniej trzy rodzaje koncepcji rozwoju społecznego:

1. Rozwój społeczny jako proces uczenia się pozytywnych interakcji z innymi ludźmi.

2. Jako proces opanowania ról społecznych.

3. Jako proces kształtowania się postaw społecznych.

Używając w dalszym toku moich rozważań pojęcia „rozwoju społecznego” będę go rozumiała jako proces kształtowania się osobowości. Warunkuje on z jednej strony coraz to większą autonomię jednostki, samodzielność i względną niezależność działań, a z drugiej zaś, coraz to silniejsze powiązania między jednostką a środowiskiem społeczno- kulturowym.

Rozwój społeczny można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia:

1. Jako integrowanie się dzieci w grupę społeczną, często określane mianem socjalizacji.

2. Jako kształtowanie się jednostki w grupie, czyli proces dochodzenia do unikatowych wzorów przeżywania, myślenia i działania w różnych sytuacjach. ⁵

„Rozwój społeczny polega na zdobywaniu dojrzałości do współżycia w społeczeństwie”⁶. W człowieku jako istocie znajdującej się nieustannie pod wpływem różnych oddziaływań ze strony otoczenia zachodzą zmiany w rozwoju społecznym. Dzięki nabywanym doświadczeniom w trakcie przebywania w społeczeństwie, jednostka przygotowuje się do funkcjonowania w nim.

Człowiek jest istotą społeczną: potrzebuje środowiska społecznego do swojego rozwoju oraz środowisko to jest mu niezbędne do właściwego funkcjonowania. Wszystkie reakcje emocjonalne przebiegają na podłożu społecznym. Z kolei obcowanie z innymi ludźmi zakłada jakieś emocjonalne ustosunkowanie się do nich. Odpowiedni poziom emocjonalno- społecznego rozwoju dziecka kończącego wiek przedszkolny jest jednym z ważnych składników jego dojrzałości szkolnej.

Zdaniem E. B. Hurlock⁷ [1985] rozwój społeczny odbywa się poprzez:

• uczenie się zachowań społecznie aprobowanych, obejmujących poznawanie obyczajów i tradycji oraz uczenie się zachowań akceptowanych przez grupę,

• pełnienie ról społecznie aprobowanych, to jest takich, które dana grupa społeczna przyjęła za własne.

• rozwój postaw społecznych, wiążących się z przyjęciem nowych sposobów zachowania.

Dziecko żyje i rozwija się w zależności od ilości i jakości kontaktów międzyludzkich. Początkowo zespół osób tworzących społeczny świat dziecka ogranicza się do rodziców, z czasem do pojawiającego się rodzeństwa. Od około trzeciego roku życia dziecka stopniowo rozszerza się krąg osób znaczących o krewnych i przyjaciół rodziców, a także rówieśników, z którymi nawiązuje kontakty społeczne.

Uspołecznienie dziecka dokonuje się w wyniku wychowania, podczas którego rozwija ono w sobie te cechy i dyspozycje, które pozwolą na umiejętne radzenie sobie w różnorodnych sytuacjach życiowych.

W wyniku rozwoju społecznego człowieka spotyka się takie zmiany w jego zachowaniu, które korzystnie wpływają na ustosunkowanie się do innych ludzi [np. życzliwość, uprzejmość], jak i do samego siebie [np. poczucie własnej godności, brak zarozumiałości]. Ważny dla przemian w wieku przedszkolnym jest stosunek dziecka do samego siebie i do innych ludzi dorosłych, a potem do rówieśników. Dziecko uczestniczy w życiu grupy społecznej, co z kolei pociąga za sobą potrzebę identyfikacji i uznania przez jego członków.

Dziecko zaczyna coraz bardziej zdawać sobie sprawę ze swoich możliwości, tworzy sobie wyobrażenie o sobie samym i szuka swojego miejsca w społeczności.

Wiek przedszkolny trwa od 4 do 6 roku życia. Dziecko które, wchodzi w ten etap życia, charakteryzuje poziom rozwoju motorycznego i sensorycznego umożliwiający mu poruszanie się w najbliższym otoczeniu i docieranie do interesujących je obiektów traktowanych przez nie jako istniejące realnie, noszące cechy stałości i obiektywności.

Rozwój społeczny polega na zdobywaniu dojrzałości do współżycia w społeczeństwie. Małe dziecko pozostaje pod opieką dorosłych i najczęściej z nimi wchodzi w różne interakcje. Dorośli wprowadzają dziecko w świat wytworów społecznych i uczą form zachowania przyjętych w danej kulturze. W miarę rozwoju umiejętności komunikacyjnych oraz rozumienia uczuć i sposobu myślenia innych ludzi szybko wzrastają umiejętności społeczne dzieci w wieku przedszkolnym. Uczucia społeczne zalicza się do uczuć wyższych. Dzieci wchodzą w interakcje nie tylko z dorosłymi ale i z rówieśnikami i podejmują odpowiedzialną współpracę, planują i wspólnie ustalają cele zabaw, nawiązują przyjaźnie. Kontakty społeczne w zabawie przyjmują postać od zabaw samotnych, poprzez zabawy równoległe oparte na naśladownictwie zachowań rówieśników, do społecznych form zabawy, w których poszczególne dzieci odgrywają swoje role, wyrażają wspólny cel działania. W miarę rozwoju dziecko uczy się takiego zachowania w grupie, które pozwala mu na dobre funkcjonowanie wśród jej członków. Dziecko dojrzałe społecznie umie podporządkować się normom grupy, potrafi wypełniać zadania grupowe.

W. Terlecka uważa, że dzieci w wieku 3 lat rzadko wykonują obowiązki względem innych samorzutnie, robią to na polecenie dorosłych wydawane w konkretnej sytuacji. Dzieci nie zdają sobie w pełni sprawy z sensu wymagań, nie orientują się, jakie znaczenie mają efekty tych działań dla innych osób. Jednak średnie dzieci przedszkolne zdolne są już pojąć sens wymagań, przeżywają pozytywne uczucia przy ich wykonaniu, źle się czują, gdy nie wykonują zadania lub gdy ich praca jest negatywnie oceniana. Ich poczucie obowiązku dotyczy jednak wąskiego kręgu osób znanych i rozszerza się na osoby, z którymi dziecko nie obcuje, dopiero u najstarszych dzieci przedszkolnych.

Codzienna styczność w przedszkolu z innymi dziećmi, wspólne zajęcia i zabawy sprzyjają rozwojowi życzliwości i koleżeństwa. W różnorodnych sytuacjach dzieci uczą się okazywać współczucie, pomagać, dzielić się zabawkami, ustępować innym, robić miłe niespodzianki. W wieku przedszkolnym nawiązują się pierwsze przyjaźnie, które nie są jednak trwałe i nie opierają się na wspólnym działaniu. Przyjaźń ta spostrzegana jest przez dzieci jako relacja oparta na przyjemnej zabawie i dzieleniu się zabawkami. Życie w grupie daje jednak również okazję do ujawniania negatywnych uczuć takich jak: złośliwość, zazdrość, samolubstwo, próżność itp. Często pojawiają się konflikty, których dzieci nie potrafią samodzielnie rozwiązać i niezbędna jest pomoc nauczycielki w rozstrzygnięciu sporu. Według M. Cywińskiej konflikty spowodowane są zderzeniem rozmaitych cech charakteru przedszkolaków, ich poziomem inteligencji, wiedzy i sprawności. Zjawiska konfliktowe wśród starszych przedszkolaków nie wywołują negatywnego nastawienia do partnera. Większość dzieci po zakończeniu konfliktu wyraża gotowość zgodnej, wspólnej zabawy z kolegą czy koleżanką. Okazuje się, że niejednokrotnie kłócą się i przeszkadzają sobie w zabawie te dzieci, które na co dzień chętnie ze sobą przebywają.

Rozwój społeczny uzależniony jest w dużej mierze od wpływów środowiskowych. Na rozwój osobowości w wieku przedszkolnym największy wpływ ma niewątpliwie rodzina. Rodzaj kontaktów wpływa na kształtowanie postaw społecznych. Postawy mają fundamentalne znaczenie dla życia codziennego każdego człowieka. Postawy są ważnym ogniwem pośredniczącym między informacją społeczną, jaką spostrzegamy w naszym środowisku, a tym, w jaki sposób na nią reagujemy. Postawy mogą determinować to, jak reagujemy na bodźce społeczne, co czujemy, co myślimy i jak postępujemy wobec nich. Wartości stanowią istotę i treść wychowania, tym samym więc wychowanie jest wprowadzeniem dziecka w świat wartości. Dobre wychowanie od podstaw nie jest rzeczą prostą, ponieważ nie polega na spontanicznym działaniu. Jest to proces ciągły i długotrwały, a jego istotą jest świadome wprowadzenie dziecka w system pożądanych wartości.

Rodzina jest grupą, której członkiem bywamy w ciągu całego naszego życia. W niej się rodzimy, rozwijamy i żyjemy przez znaczną, bardzo ważną część naszego życia. Jest grupą, w której uczestnictwo jest przypisane, nie jest wynikiem wyboru.

W rodzinie poznajemy sposoby właściwego postępowania, elementarne zasady bycia z innymi ludźmi. Rodzina przekazuje dzieciom wartości i wiedzę oraz tworzy otoczenie emocjonalne, w którym dziecko może czuć się kochane i akceptowane.

W wieku przedszkolnym kształtują się podstawowe nawyki i sposoby zachowania, cechy osobowości i skale uczuć. Dlatego bardzo ważne jest zaspokajanie potrzeb psychicznych (poznawczych, społecznych, emocjonalnych) dziecka, stanowiących fundament jego rozwoju. W zaspokajaniu tych potrzeb największą rolę odgrywa rodzina, a przede wszystkim rodzice.

W klasyfikacji potrzeb wymienia się najczęściej na pierwszym miejscu potrzebę bezpieczeństwa. Jej istota przejawia się w dążeniu do spokojnego i niezagrożonego samopoczucia. Rodzice stwarzają warunki, aby dziecko mogło czuć się bezpiecznie i dobrze w domu, u siebie. Dom rodzinny jakby uzbraja, wyposaża w ufność wobec ludzi.

Ogólnie można powiedzieć, że poczucie bezpieczeństwa dziecka opiera się całkowicie na miłości najbliższego otoczenia, a głównie rodziców. Miłość powinna wyrażać się w pełnej akceptacji dziecka, w bliskim z nim kontakcie. Jeśli rodzice troszczą się o zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, budzą wiarę dziecka we własne możliwości, w prawidłowy sposób kształtują jego stosunek do świata, wówczas dziecko i w innych środowiskach będzie przeżywało mniej rozczarowań. Z kolei podstawowym skutkiem niezaspokojenia tej potrzeby może być lęk.

Innym elementem miłości rodzicielskiej jest akceptacja dziecka takim, jakie ono jest. Na podstawie sądów rodziców tworzy się w dziecku obraz samego siebie i samoakceptacja. Od rodziców zależy czy będzie to samoocena pozytywna. Miernikiem akceptacji jest satysfakcja i radość dzieci oraz rodziców z wzajemnych kontaktów.

Potrzeba przynależności polega na specyficznej więzi uczuciowej dziecka z innymi ludźmi, wyrażającej się w trzech komponentach: w identyfikacji, w akceptacji dziecka (bez której nie wytworzy się więź łącząca je z bliskimi mu osobami), w strachu separacyjnym.

Dziecku potrzebny jest częsty kontakt z rodzicami oraz ich czynna obecność, co określa się jako potrzebę kontaktu społecznego. Dziecko musi czuć, że rodzice zainteresowani są nim i tym, co robi. Także dziecko interesuje się tym, co robią rodzice. W ten sposób nawiązuje się współdziałanie między dzieckiem a rodzicami.

Od układu stosunków społecznych osoby z otoczeniem zależy funkcjonowanie potrzeby samodzielności. Jej zaspokajanie jest możliwe dzięki podejmowaniu decyzji oraz dokonywaniu wyboru sposobu działania zgodnie z własnym uznaniem.

Brak zaspokojenia tej potrzeby sprzyja wytwarzaniu się poczucia niższości oraz zaniechaniu wykonywania czynności, nieznajdujących aprobaty w otoczeniu. Rodzina zaspokaja potrzeby dziecka i powstające na tym tle więzi społeczno – emocjonalne. W niej uruchamiane są niezmiernie ważny w procesie socjalizacji i rozwoju czynniki społecznego uczenia się (naśladownictwa, identyfikacji, modelowania).

Postawa społeczna człowieka jest określana w największym stopniu przez środowisko rodzinne. Rodzina jest tym środowiskiem wychowawczym, w którym rozpoczyna się proces uspołeczniania dziecka. Od warunków i atmosfery życia rodzinnego, od stosunków panujących w obrębie rodziny, od wartości i wzorów, które uznają jej członkowie uzależniony jest przebieg rozwoju procesu uspołecznienia oraz jego kierunek.

Wśród czynników życia rodzinnego, które wyznaczają społeczny rozwój dziecka, niewątpliwie czołowe miejsce zajmuje zachowanie się rodziców, będące przedmiotem naśladownictwa i identyfikacji ze strony dziecka. Silny związek emocjonalny z rodzicami sprawia, że dzieci wychowujące się wśród rodziców będących odpowiednimi wzorcami łatwiej dostosowują się do nakazów i zakazów.

Innym mechanizmem warunkującym przebieg uspołecznienia dziecka w rodzinie jest kierunek działania kontroli ze strony rodziców. Rodzice prezentują różne style dyscypliny rodzicielskiej.

Rodzice autorytarni dążą do kształtowania i kontrolowania swoich dzieci poprzez stosowanie ograniczeń, którym dziecko ma się podporządkować. Środkami służącymi do egzekwowania ustalonych standardów postępowania jest nacisk na podporządkowywanie, stosowanie kar i okazywanie gniewu.

Rodzice permisywni są wrażliwi i czuli na potrzeby dzieci jednak wprowadzają mało zasad, do których przestrzegania zobowiązane są dzieci i w niewielkim stopniu utrzymują dyscyplinę. Rodzice stosujący permisywną formę kontroli unikają kar, konsultują się z dziećmi przed podjęciem ważnych dla nich decyzji, wyjaśniają im reguły rządzące rodziną.

Rodzice autorytatywni w racjonalny sposób ukierunkowują aktywność dzieci. Jasno formułują reguły, których dzieci muszą przestrzegać, lecz dają przy tym ciepło, opiekę i poczucie bezpieczeństwa. Akcentują też konieczność dochodzenia w rozmowie do kompromisu oraz starają się wyjaśniać przyczyny utrzymywania dyscypliny.

Dzieci rodziców preferujących autorytatywną formę kontroli mają większe kompetencje poznawcze i społeczne niż inne dzieci. Zdarza się też tak, że rodzice wychowujący swoje dzieci mieszają różne sposoby wychowania.

Od stylu kontroli rodzicielskiej zależy atmosfera w domu oraz rozwój zachowań dzieci. Rodzice autorytarni sprawując zwierzchnictwo nad zachowaniami dzieci przyczyniają się do rozwijania u dzieci konformizmu i uległości, a w przypadku starszych dzieci dochodzi do tworzenia się buntu i agresji. Rodzice permisywni mają tendencje do wyzwalania w dziecięcych zachowaniach egoizmu i niedojrzałości.

W każdej rodzinie stosunki rodzice – dziecko tworzą jedyny i niepowtarzalny w swoim rodzaju układ. Procesowi uspołeczniania najbardziej sprzyja taki układ stosunków między rodzicami a dzieckiem, który umożliwia dziecku uczestniczenie w życiu rodzinnym bez obaw i lęków, na zasadzie równouprawnienia oraz wzajemności świadczeń i wymagań.

Dla dziecka w wieku przedszkolnym dobrą szkołą społecznego uczenia się są zabawy. Swoistość tej formy działania dziecka polega, zdaniem Wygotskiego na urzeczywistnianiu potrzeb, realizowaniu motywów działania i afektywnych dążeń dziecka. Szczególnie ważne są zabawy w role, które pozwalają odkrywać reguły związane z daną rolą. Dzięki temu dziecko może poznać istotę danej roli. „To, co jest dla dziecka niezauważalne w życiu, w zabawie staje się regułą zachowania"⁸. Stąd dziecko jest jedynie pozornie swobodne w zabawie; naprawdę jest ograniczone przez ustanowione przez siebie samego reguły. W tym ujawnia się inny jeszcze aspekt socjalizującego znaczenia zabawy w rozwoju dziecka. Otóż w zabawie dziecko nie działa zgodnie z narzuconymi regułami, ale samo je ustanawia i im podporządkowuje swoje działanie.⁹

Zabawy teatralne polegają na tworzeniu inscenizacji z dziećmi w rolach głównych. Przedszkolak biorąc udział w widowiskach poznaje samego siebie i własne możliwości. Zdobywa umiejętność poruszania się w przestrzeni, słuchania, wypowiadania się, oraz rozwija własną wyobraźnię i uczy się współdziałać w zespole. Zabawy teatralne zaspokajają potrzeby i zachowania dziecka (animizm dziecięcy). Dziecko bawiąc się zdobywa doświadczenia związane z dzieleniem swego miejsca aktywności z innymi dziećmi. Jest to warunek prawidłowego przebiegu wszystkich zabaw. Jednostka wyrzeka się zatem swoich bezpośrednich impulsów i koordynuje czynności z regułami obowiązującymi w zabawie. „To podporządkowanie się i rezygnacja z działania kierowanego bezpośrednim impulsem jest drogą do uzyskania przyjemności z bawienia się”. Ta własność zabawy prowadzi dziecko do osiągnięcia samokontroli. Jak twierdziła Beata Łaciak, dzieci przystępujące do zabawy podejmują szereg czynności określających jej zasady. Ustanawiają relacje między partnerami, nadają znaczenia przedmiotom wykorzystywanym w zabawie, tworzą fikcyjny świat. W trakcie tych czynności można zaobserwować symptomy społecznych i aspołecznych cech osobowych, takich jak współdziałanie, chęć dominacji, nieaprobowanie odmienności innych osób. W kontaktach zabawowych dziecko przeżywa radość i zadowolenie, cieszy je pokonywanie trudności, rozwiązywanie problemów, satysfakcjonuje się sukcesem. W prawdziwej zabawie dziecko doznaje wiele różnorodnych emocji, nie tylko wyzwalających pozytywne uczucia, ale również związanych z niepokojem, strachem i niebezpieczeństwem. Zdaniem A. Brzezińskiej dziecko samo stwarza sytuacje stwarzające te emocje, aby znaleźć swoje miejsce między bezpieczeństwem, odnaleźć równowagę, spokój i zapanować nad sytuacją.

Kolejnym przykładem zabaw, które wpływają na rozwój społeczny dziecka są zabawy tematyczne. Zabawy tematyczne zaliczane są do najbardziej typowych zabaw dzieci w wieku przedszkolnym. Przedszkolaki lubią bawić się w coś lub kogoś. Z dużym zaciekawieniem przyglądają się zachowaniom dorosłych, zbierając w ten sposób treść do zabawy. W toku gromadzenia tych treści bierze udział m. in. spostrzegawczość, uwaga, pamięć, wyobraźnia. Dziecko dzięki wyobraźni jest w stanie odtwarzać przeżycia i doświadczenia, a także tworzyć nowe treści. Odtwarzanie w zabawie doświadczeń wyniesionych z realnych sytuacji społecznych, pozwala utrwalać nabywaną wiedzę społeczną i naśladować zaobserwowane zachowania dorosłych. Obserwacja dzieci w trakcie zabaw pozwala poznać zakres posiadanego przez nie doświadczenia zdobytego podczas kontaktów z dorosłymi i rówieśnikami. Ta własność zabaw tematycznych stanowi ważny czynnik diagnostyczny, wykorzystywany w praktyce terapeutycznej. Według Marii Przetacznik - Gierowskiej rozwój tego typu zabaw charakteryzuje się przechodzeniem od zabawy indywidualnej do zespołowej, pojawieniem się ról i scenariusza zabawy oraz coraz silniejszym związkiem zabawy z życiem społecznym. Początkowo zabawy te są ubogie, gdyż dziecko naśladuje pojedyncze czynności z życia codziennego. Z czasem jednak treść ich staje się bardziej różnorodna, a dziecko odtwarza ciąg czynności związanych z daną sytuacją np. zabawa w szpital. W przypadku zabawy zbiorowej następuje podział ról. Dziecko bawiąc się, często włącza wyobraźnię i fikcję, wprowadzając wymyślone osoby i pozorne czynności. Zabawy dydaktyczne są najczęściej inicjowane przez dorosłych i podsuwane dzieciom do wykonania. Mają na celu rozwijanie spostrzegawczości, myślenia, uwagi dziecka oraz wdrażają je dostosowania zasad i przestrzegania reguł. Najbardziej znane gry dydaktyczne to: loteryjki, krzyżówki, rebusy, układanki.

Zabawy tematyczne wymagają od uczestników negocjowania i kompromisu, co przyczynia się do rozwijania umiejętności współpracy z innymi. Ponadto w zabawie, jak przypomina Wygotski występuje podwójny plan afektywny dziecko odgrywa przeżycia bohatera, a jednocześnie samo przeżywa odgrywanie roli. Dzięki temu dziecko uczy się regulować własne uczucia i rozumieć uczucia innych

Zabawa dobrze służy zrozumieniu przez dziecko społecznych ról dorosłych. Dzieci przybierają w zabawie różne role społeczne: rodzinne i zawodowe. Przyjmują te role zgodnie z płcią: dziewczynki odgrywają role kobiece, a chłopcy męskie. Dzieje się tak, ponieważ płeć jest biologicznym atrybutem roli społecznej. Odgrywając role społeczne dziecko nie tylko poznaje społeczne ramy danej roli, ale także eksploruje własna tożsamość płciowa

Analiza wartości wychowawczych zabaw pozwala stwierdzić, że kształtują one osobowość dziecka w wieku przedszkolnym. Dziecko poprzez aktywny udział w zabawach lepiej poznaje otaczającą rzeczywistość, rozwija się fizycznie i psychicznie oraz wzbogaca swoje życie emocjonalne. Cytując za A. Sawicką „Dziecko, które się bawi nie traci czasu, ale buduje i tworzy siebie poprzez różne formy działalności zabawowej”.

W wieku przedszkolnym dzieci nawiązują się pierwsze przyjaźnie, które nie są jeszcze trwałe i nie opierają się na wspólnym działaniu. Przyjaciel jest wyróżniany jako partner zabawy; przyjaciele dzielą się zabawkami, do przyjaciela częściej niż do innych kierowane są prośby, pozdrowienia, przyjaciele częściej przebywają ze sobą, rozmawiają. Wczesne przyjaźnie charakteryzuje tymczasowość. Dzieci biorą pod uwagę zewnętrzne przyczyny konfliktu dlatego starają się go rozwiązać metodami fizycznymi, np. przez wycofanie się z sytuacji konfliktowej i przejście do innej aktywności. Zaznacza się wyraźne podejście egocentryczne, wyrażające się w nieumiejętności ujęcia różnic między perspektywą własną a partnera. W kolejnym stadium dzieci widzą konflikty jako wywołane przez jednego z partnerów. Uważają, że przeprosiny lub odejście wystarczą do rozwiązania konfliktu.

Niektóre formy zachowań społecznych rozwijane we wczesnym dzieciństwie opierają się na podstawach zdobytych w okresie niemowlęcym. Niektóre są nowe i opierają się na nowych podstawach. Wiele nowych wzorów jest przyswajanych przez dzieci w kontaktach z rówieśnikami poza domem oraz dzięki telewizji, filmom i książkom. Wiele zachowań w sytuacjach społecznych zdaje się mieć charakter aspołeczny a nawet antyspołeczny, lecz w rzeczywistości każdy jest ważny w procesie socjalizacji.

Najczęściej spotykanymi w wieku przedszkolnym niespołecznymi formami zachowania są negatywizm, upór, agresywność, rywalizacja, zachowania władcze. Niechęć dziecka do zachowania takiego, jakiego od niego się wymaga, może przekształcić się w negatywizm. Jest on najczęściej reakcja dziecka na niewłaściwe oddziaływania wychowawcze. Forma, jaka przybiera, zmienia się z wiekiem. Młodsze dzieci przejawiają raczej opór fizyczny. Odmawiają jedzenia, spełniania poleceń, buntują się. Wielu badaczy zauważyło, że wyraźne nasilenie negatywizmu i uporu pod postacią reakcji fizycznych przejawiają się w 3 roku życia dziecka. Natomiast miedzy 4 a 6 r. ż. maleją fizyczne przejawy negatywizmu, wzrasta zaś ilość reakcji werbalnych o podobnym charakterze. Na wszelkie polecenia niezgodne z wola dziecka reaguje ono odmową.

Dzieci w wieku przedszkolnym często współzawodniczą ze sobą przechwalając się pozycją rodziców, różnymi atrakcyjnymi zabawkami, które posiadają. W ten sposób chcą osiągnąć przewagę nad innymi dziećmi, i tym samym uzyskać odpowiednio wysoką pozycją w grupie. Dość często możemy zaobserwować również rywalizację między rodzeństwem. Dzieci rywalizując ze sobą chcą jednocześnie zdobyć uznanie rodziców. Współzawodnictwo miedzy rodzeństwem jak i dziećmi w grupie rówieśniczej wynika bardzo często z zazdrości.

Ostatnim jakim opisze, przejawianym przez dzieci zachowaniem aspołecznym jest zachowanie władcze czyli tendencja do przewodzenia i panowania w danej grupie. U małych dzieci ściśle związane jest to z egocentryzmem dziecięcym. Małe dziecko uważając siebie za centralny punkt świata sądzi, że zainteresowanie innych osób powinno skupiać się na nim, a także, że powinno otrzymywać wszystkie te przedmioty, na które ma ochotę. Nasilenie zachowań władczych zależy od wzorów zachowań dostarczonych dzieciom przez rodziców. Dlatego to właśnie oddziaływania rodziców wpływają w dużej mierze na to czy dziecko staje się agresywne i władcze, czy tez potrafi nawiązywać kontakty z innymi ludźmi oparte na okazywaniu sympatii i współczuciu, czyli na zachowaniach prospołecznych.

Najczęściej spotykanymi w wieku przedszkolnym prospołecznymi zachowaniami są: sympatia, empatia, udzielanie pomocy, współdziałanie, współczucie.

Kontakty, jakie nawiązuje dziecko z innymi ludźmi prowadza do preferencji niektórych osób- tych, których obdarzają sympatią. Sympatia jest reakcją przeciwstawna agresji. Dziecko okazując rówieśnikowi czy też dorosłemu swoja sympatie stara się mu pomóc, ofiarowuje mu swoje ulubione zabawki, chętnie przebywa blisko niego. Sympatia w stosunku do rówieśników w późnym dzieciństwie może przeradzać się w uczucie trwałej przyjaźni.

W miarę rozwoju dziecko uczy się takiego zachowania w grupie rówieśników, które pozwala mu na dobre w niej funkcjonowanie. Dojrzałe społecznie umie podporządkować się normom grupy, potrafi wypełniać zadania zarówno grupowe, jak i indywidualne. Osiąganie dojrzałości społecznej trwa przez wiele lat i wyznaczone jest prawidłowym rozwojem moralnym i właściwymi wzorami wychowawczymi.

Beata Łaciak uważa i można się z nią z pewnością zgodzić, iż "analizy dziecięcej zabawy i interakcji w grupie rówieśniczej pokazują, kim są dzieci, w jakim świecie żyją, na czym polega specyfika ich świata". Świat społeczny dzieci jest z pewnością uporządkowany, w którym rządzi hierarchia. Podstawową skalą waloryzacji zjawisk i osób jest skala dobry - zły. Role społeczne w dziecięcym świecie są wyznaczone przez upodobania dzieci, przez kompetencje, cechy związane z sytuacją rodzinną. Świat społeczny dzieci jest otwarty, bogaty, czasami okrutny, ale solidarny. Zmieniają się w nim role, statusy społeczne czy typizacje. Dzieci z pewnością akceptują swój status społeczny.

LITERATURA:

1. Birch Anna., Psychologia rozwojowa w zarysie

2. Brzezińska A., Zabawa a postawa twórcza dziecka, Wychowanie w Przedszkolu, nr 6, 1987

3. Byrant P.E, Colman A. M., Psychologia rozwojowa, Poznań 1997

4. Ciechanowska B. (1991) Potrzeby emocjonalne dziecka w: „Wychowaniu w Przedszkolu” nr 7.

5. Chauvel D., Michel V., Pierwsze doświadczenia naukowe przedszkolaka, Warszawa, 1999

6. Filipczuk H. (1981) „Rodzina a rozwój psychiczny dziecka”, Warszawa, NK.

7. Harwas- Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwojowa człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka.

8. Hurlock E. B.: Rozwój dziecka

9. Iwanicka M.: Rodzinne uwarunkowania rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka, „Wychowanie w przedszkolu” 1995 nr 10, s. 584

10. Jaegermann H., Dobra zabawa to najważniejsze, Wychowanie w Przedszkolu, nr 4, 1983

11. Kielar- Trusta M., Zmiany rozwojowe w okresie dzieciństwa, „Wychowanie w przedszkolu” 3/2005

12. Łasiak B., Świat społeczny dziecka, Warszawa 1998

13. Megier D., Zabawy teatralne w przedszkolu, Warszawa ,2000

14. Piłat Z. (1981) Rodzina ważnym środowiskiem wychowawczym, w: „Życie Szkoły” nr 1.

15. Przetacznik – Gierowska M., Tyszkowa M. (2004) „Psychologia rozwoju człowieka”

16. Przetacznikowi M., Psychologia rozwoju dzieci i młodzieży, Warszawa 1986

17. Turner J. S., Helms D. B. (1999) „Rozwój człowieka”,Warszawa, WSiP.

18. 11.Tyszkowa M., Rola zabawy tematycznej w rozwoju psychiki dziecka, Wychowanie w Przedszkolu, nr 2-3, 1990

19. Siedlaczek A., Wpływ zabawy na rozwój społeczny dziecka w wieku przedszkolnym, (red.) M. Królica, Wybrane problemy rozwoju i edukacji małego dziecka, Częstochowa 2001

20. Strelau J. Psychologia, Gdańsk 2000

21. Żebrowska M. (1986) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa, PWN.

22. Vasta R., Haith M., Miller S. A. (2001) Psychologia dziecka, Warszawa, WSiP.