Zaparcia – przyczyny powstawania

O zaparciu mówimy wtedy gdy do wypróżnienia dochodzi rzadziej niż trzy razy w tygodniu. W czasie zaparcia stolce są zazwyczaj twarde, suche, małej wielkości i trudne do wydalenia. Niektóre osoby cierpiące na zaparcia, podczas wypróżniania odczuwają ból, a także często napięcie, wzdęcia i uczucie pełnego brzucha. Niektóre osoby uważają, że cierpią na zaparcie ponieważ nie wypróżniają się codziennie, mimo że w wielu przypadkach oddawanie stolca trzy razy dziennie lub trzy razy na tydzień jest zjawiskiem prawidłowym.

Zaparcie jest objawem a nie chorobą. Prawie każdy w jakimś momencie swojego życia doświadcza zaparcia. Zazwyczaj typową przyczyną zaparć jest dieta uboga w błonnik. Większość trudności w oddawaniu stolca jest tymczasowa i nie jest to sprawa poważna. Zrozumienie przyczyn zaparć, zapobieganie im i leczenie może w większości przypadków pomóc w złagodzeniu dolegliwości.

Kto cierpi na zaparcia?

Zaparcie jest jednym z najbardziej powszechnych problemów żołądkowo - jelitowych. Osobami najczęściej zgłaszającymi się do lekarza z tym problemem są kobiety oraz osoby starsze (w wieku 65 i powyżej). Także kobiety ciężarne mogą cierpieć na zaparcia. Jest to również powszechny problem po urodzeniu dziecka lub po operacji. Najczęściej stosowaną metodą w leczeniu zaparć jest przyjmowanie leków przeczyszczających dostępnych bez recepty ( tzw. leków OTC).

Co jest przyczyną zaparć?

Aby dokładnie zrozumieć czym jest zaparcie należy poznać mechanizm działania okrężnicy i jelita grubego. Podczas przesuwania się pokarmu przez jelito grube, okrężnica absorbuje wodę z jedzenia a z nie strawionych resztek pokarmu tworzy się stolec. Skurcze okrężnicy popychają następnie stolec w kierunku odbytnicy. Zanim stolec dotrze do odbytu jest już w formie stałej, ponieważ większość wody została wcześniej zaadsorbowana.

Zatwardzenie pojawia się wtedy, kiedy jelito grube adsorbuje zbyt wiele wody albo jeśli skurcze mięśni okrężnicy są wolniejsze czy też niezbyt częste. Wówczas stolec przesuwa się przez okrężnicę zbyt wolno a to powoduje, że staje się on twardy i suchy. Najczęstszymi powodami zaparć są:

• niewystarczająca ilość błonnika w diecie,

• brak aktywności fizycznej (szczególnie u osób starszych),

• leki,

• mleko,

• zespół jelita nadwrażliwego,

• zmiany w życiu lub jego trybie, takie jak ciąża, starzenie się , podróże,

• nadużywanie środków przeczyszczających,

• ignorowanie potrzeby wypróżnienia,

• odwodnienie,

• niektóre choroby takie jak np. udar (najbardziej powszechny),

• problemy związane z jelitem grubym lub odbytnicą,

• problemy związane z funkcjonowaniem jelit ( przewlekłe idiopatyczne zaparcia).

Niewystarczająca ilość błonnika w diecie

Osoby, które stosują dietę bogatą w błonnik są mniej narażone na ryzyko powstania zaparcia. Najbardziej powszechną przyczyną zaparć jest dieta uboga w błonnik lub spożywanie pokarmu bogatego w tłuszcze np. serów, jajek i mięsa.

Błonnik, zarówno rozpuszczalny jak i nierozpuszczalny, jest zawarty w owocach, warzywach , ziarnach i jest produktem, którego organizm nie może strawić. Rozpuszczalny błonnik rozpuszcza się łatwo w wodzie i przyjmuje w jelitach postać miękkiej, podobnej do żelu struktury. Nierozpuszczalny błonnik przechodzi przez jelita prawie niezmieniony. Żelowa i miękka struktura błonnika pomaga zapobiegać powstawaniu twardych i suchych stolców, które z trudem przemieszczają się przez jelito.

American Dietetic Association zaleca przyjmowanie codziennie od 20 do 35 g błonnika. Zarówno dzieci jak i dorośli jedzą często zbyt dużo rafinowanego i przetworzonego jedzenia, z którego naturalny błonnik został usunięty. Nisko błonnikowa dieta jest także często stosowana przez osoby starsze, które przy wyborze składników pokarmowych kierują się możliwością szybkiego i łatwego przyrządzenia potraw oraz powszechną dostępnością określonych produktów. Jest to często jedzenie typu fast food lub żywność przetworzona przemysłowo o małej zawartości błonnika. Także trudności w przeżuwaniu lub przełykaniu mogą być przyczyną tego, że osoby starsze wybierają „miękkie jedzenie” czyli takie, które jest przetworzone i ubogie w błonnik.

Niewystarczająca ilość płynów

Badania wykazały, że zwiększenie podaży płynów niekoniecznie pomaga złagodzić zaparcie, chociaż wielu osobom cierpiącym na zaparcie pomaga przyjmowanie płynów tj. woda lub soki oraz unikanie odwodnienia. W ten sposób do okrężnicy dostaje się więcej płynu, co powoduje zwiększenie masy stolca i sprawia, że przechodzi on łagodniej i łatwiej przez jelita. Osoby, które cierpią na zatwardzenie powinny pić płyny codziennie. Jednakże nie wszystkie płyny. Picie napoi zawierających kofeinę tj. kawa czy napoje typu cola pogarszają tylko istniejące problemy z zatwardzeniem, ponieważ mają działanie odwadniające. Alkohol jest kolejnym napojem, który powoduje odwodnienie. Ważne jest więc picie płynów, które nawadniają organizm, szczególnie wtedy gdy w ciągu dnia wypijamy także napoje zawierające kofeinę lub alkohol.

Brak aktywności fizycznej

Brak aktywności fizycznej może także doprowadzić do zaparć, chociaż dokładnie nie wiadomo dlaczego. Jest jednak faktem to, że zaparcie często pojawia się np. po wypadku lub w czasie choroby, gdy musimy pozostawać w łóżku i nie możemy ćwiczyć. Brak aktywności fizycznej jest jedną z pospolitych przyczyn powstawania zaparć u osób starszych.

Leki

Niektóre stosowane leki mogą powodować zaparcia. Są to np:

• leki p/bólowe,

• leki zobojętniające kwas solny, zawierające w swoim składzie glin i wapno,

• leki na nadciśnienie (blokery kanału wapniowego),

• leki stosowane w chorobie Parkinsona,

• leki przeciwskurczowe,

• leki przeciwdepresyjne,

• suplementy żelaza,

• leki moczopędne,

• leki przeciwdrgawkowe.

Zmiany w życiu lub jego trybie

Podczas ciąży kobiety mogą cierpieć na zaparcia z powodu zmian hormonalnych lub z powodu nacisku macicy na jelita. Starzenie się może także mieć wpływ na regularność wypróżnień, ponieważ w wyniku wolniejszego metabolizmu zmniejsza się aktywność jelit i napięcie mięśni. Poza tym często wiele osób cierpi na zaparcia podczas podróży, wówczas gdy normalna dieta i codzienny rozkład zajęć zostają zaburzone.

Nadużywanie środków przeczyszczających

Powszechne przekonanie dotyczące tego, że wszystkie osoby, niezależnie od wieku i trybu życia, muszą się codziennie wypróżniać, prowadzi do samoleczenia za pomocą leków przeczyszczających. I chociaż można poczuć ulgę po zastosowaniu środka przeczyszczającego, zazwyczaj z czasem dochodzi do zwiększania dawki leku. Przy dłuższym stosowaniu tych leków organizm zwiększa zapotrzebowanie na środek przeczyszczający aby w konsekwencji doprowadzić do wypróżnienia. W wyniku opisanego wyżej działania, leki przeczyszczające mogą stać się środkami uzależniającymi.

Ignorowanie potrzeby wypróżnienia

Osoby, które ignorują potrzebę wypróżnienia mogą w końcu doprowadzić do zatrzymania odruchu oddawania stolca, co w konsekwencji prowadzi do zatwardzenia. Niektóre osoby opóźniają wypróżnienie się ponieważ np. nie chcą korzystać z toalety poza domem. Inne powstrzymują się z wypróżnianiem z powodu napięcia emocjonalnego lub z powodu braku czasu w danym momencie. Dzieci mogą odkładać wypróżnienie się z powodu stresu związanego z nauką korzystania z toalety lub z powodu niechęci do przerywania zabawy.

Niektóre choroby

Choroby, które powodują zaparcia to choroby związane z zaburzeniami neurologicznymi, metabolicznymi, hormonalnymi oraz choroby układowe dotykające różne narządy. Zaburzenia te mogą zwalniać przesuwanie się stolca przez okrężnicę lub odbyt.

Schorzenia, które powodują zaparcia:

Zaburzenia neurologiczne

• stwardnienie rozsiane,

• choroba Parkinsona,

• przeszkoda rzekoma w jelitach,

• udar,

• uraz rdzenia kręgowego.

Choroby metaboliczne i endokrynne

• cukrzyca,

• mocznica,

• hiperkalcemia,

• słaba kontrola glikemii,

• niedoczynność tarczycy.

Choroby układowe

• amyloidoza,

• toczeń,

• sklerodermia.

Problemy związane z jelitem grubym lub odbytnicą

Niedrożność jelit, tkanka bliznowata, uchyłkowatość, nowotwór, zwężenie okołoodbytnicze, choroba Hirschsprunga, mogą prowadzić do ucisku lub zwężenia jelit oraz odbytu i powodować zaparcie.

Problemy związane z funkcjonowaniem jelit ( przewlekłe idiopatyczne zaparcia)

Wyróżniamy dwa typy zaparć: zaparcie idiopatyczne i zaparcie czynnościowe. Zespół jelita nadwrażliwego (IBS) z przeważającymi objawami zaparcia jest klasyfikowany oddzielnie.

• Zaparcie idiopatyczne jest to zaparcie o nieznanej przyczynie, nie odpowiadające na standardowe leczenie.

• W zaparciu czynnościowym jelito jest zdrowe ale nie funkcjonuje prawidłowo. Zaparcie czynnościowe jest często wynikiem nieprawidłowych nawyków żywieniowych i niewłaściwego trybu życia. Występuje zarówno u dzieci jak i u dorosłych, ale najczęściej dotyka kobiety.

Wyróżniamy trzy rodzaje zaparcia czynnościowego:

1. bezwład jelita grubego,

2. przedłużony czas pasażu jelitowego,

3. zaburzenie czynności mięśni przepony miednicznej.

Ad. a) i b)

Bezwład jelita grubego i przedłużony czas pasażu jelitowego są wywołane przez zmniejszenie aktywności mięśni jelit. Objawy te mogą dotyczyć całej okrężnicy albo mogą być ograniczone do dolnej części jelita grubego lub esicy.

Ad. c)

Zaburzenie czynności mięśni przepony miednicznej jest spowodowane słabością mięśni miednicy otaczających odbytnicę i odbyt. Ponieważ jednak ta grupa mięśni może być do pewnego stopnia kontrolowana to w leczeniu stosuje się z powodzeniem ćwiczenia biofeedbacku prowadzące do zmiany funkcjonowania mięśni w taki sposób aby pracowały one normalnie i miały poprawioną zdolność wypróżniania.

Zaparcie czynnościowe, które ma swoje korzenie w problemach związanych z budową odbytu i odbytnicy jest znane jako zaburzenie czynności odbytniczo-odbytowych lub anismus. Anomalie te powodują niemożność rozluźnienia odbytnicy i mięśni odbytu, co uniemożliwia oddanie stolca.

• Osoby cierpiące na zespół jelita nadwrażliwego (IBS) często odczuwają ból i wzdęcia towarzyszące zaparciu.

Znane są 2 formy zaparcia: atoniczne i spastyczne.

 Zaparcia atoniczne

Atoniczne lub raczej hipotoniczne formy zaparcia związane są z osłabieniem błony mięśniowej ścianki jelita spowodowanej sie­dzącym trybem życia, obniżeniem ogólnej aktywności organizmu na skutek wrodzonej słabości systemu nerwowo-mięśniowego, niedokrwistości, przebytych ciężkich chorób zakaźnych i niezakaźnych itd. Zaparcie atoniczne może rozwijać się również w sku­tek ignorowania parcia na stolec.

Przy zaparciach atonicznych czynność motoryczna jelita grubego zostaje obniżona, perystaltyka zanika na dłuższy czas, odruch na de­fekację również zanika. Występuje brak apetytu, ogólna słabość, bladość, obniżenie aktywności, ucisk i słabość w kończynach dolnych, zwiększone zmęczenie hipotonia mięśni brzucha, wzdęcia.

Zaparcia spastyczne

Spastyczne formy zaparcia, to rezultat podwyższonej pobudli­wości jelita grubego, które w tym wypadku prawie przez cały czas jest skurczone, co przeszkadza przesunięciu się mas kałowych. Perystaltyka, jak i przy zaparciu atonicznym, prawie nie występuje.

Skurcze ścianki jelitowej mogą być związane odruchowo z pora­żeniem organów wewnętrznych, zwłaszcza organów jamy brzusz­nej. Najczęściej skurcze występują przy zapaleniu okrężnicy.

Zaparcia spastyczne mogą być również pochodzenia psychicz­nego. Przy wystąpieniu depresji, histerii, neurastenii, w rezultacie naruszenia refleksu na defekację, gdy odruchy na stolec nie wy­stępują, nawet przy przepełnionym jelicie grubym.

Zaparcia spastyczne rozwijają się również wskutek podrażnie­nia błony śluzowej jelita grubego, przez duże masy kałowe, ka­mienie żółciowe, robaki itp.

Chory cierpi na bóle brzucha, zwłaszcza w okolicy lewej biodro­wej. Brzuch jest napięty, przy wymacaniu dotykiem zauważalna jest bolesność wzdłuż jelita grubego wzdęty, występują fałszywe parcia na stolec. Czasami, z wielkim trudem udaje się wycisnąć z siebie twarde grudki kału, przypominające owczy. Charakterystycz­ne jest silne pragnienie. Twarz ma często nienaturalnie czerwony kolor.

Przy zapaleniach okrężnicy, zaparcia spastyczne mogą występo­wać na przemian z rozwolnieniem. W tych przypadkach, przy de­fekacji wychodzi stolec przypominający owczy, na przemian z pie­niącym się płynnym stolcem, czasami zawierającym dużą ilość ślu­zu. Występują bóle brzucha wzdłuż całego jelita gaibego, ślepa kiszka rozciąga się, a zstępująca i esowata część jelita grubego są skurczone i wyczuwalne palcami.

Klasyfikacja zaparć ze względu na przyczyny ich powstawania

Zaparcia pokarmowe - najczęściej spotykany rodzaj zaparć występujący przy błędach w odżywianiu.

Zaparcia nawykowe - rozwijają się na skutek długotrwałego codziennego ignorowania odruchu na defekację. Odruch warun­kowy na wypróżnienie jelita o określonej porze, od razu po prze­budzeniu lub po śniadaniu, wypracowuje się od dzieciństwa i po­zostaje na cale życie. Lekceważenie odruchu na defekację wystę­puje u uczniów oraz osób wykonujących określony zawód (u wy­kładowców w czasie zajęć, u chirurgów w trakcie operacji itd.).

Zaparcia farmakologiczne - rozwijają się na skutek naduży­wania środków przeczyszczających, antybiotyków, środków uspo­kajających i innych. Szczególnie niebezpieczne są środki przeczysz­czające, ponieważ jelito szybko do nich się przyzwyczaja, uzależ­nia się od nich i przestaje samodzielnie pracować. Antybiotyki poza tym, niszczą normalną florę bakteryjną jelit; powodując jej zmiany.

Zaparcia toksyczne - związane są z oddziaływaniem substan­cji toksycznych: metali ciężkich, benzenu, ołowiu. Najczęściej zwią­zane jest to z wykonywanym zawodem. Ostatnio pojawia się co­raz więcej zaparć spowodowanych użyciem narkotyków.

Zaparcia związane z endokrynologią - występują przy ob­niżeniu czynności tarczycy, jajników oraz przy nadczynności przed­niego płata przysadki.

Zaparcia mechaniczne - związane są z przeszkodami mecha­nicznymi: uciskaniem jelita grubego poprzez obrzęki wewnętrzne lub zewnętrzne, przez powiększone węzły limfatyczne, kamienie kałowe, zrosty, nagromadzenie glist itp. Do mechanicznych moż­na zaliczyć zaparcia związane z zakłóceniami w oddawaniu stolca, spowodowanymi zapaleniem jelita prostego, przetokami, blizna­mi, owrzodzeniem jelita prostego, pęknięciami odbytu, zapaleniem węzłów krwawicowych (hemoroidów).

Zaparcia związane z odwodnieniem organizmu - np. w sytuacji silnego wydzielania potu.

Na zaparcie, prawie zawsze, składa się kilka przyczyn. Tak jaw­nych jak i ukrytych zaparć nie można traktować jako miejscowego schorzenia. Przy zaleganiu w jakimś odcinku jelita mas pokarmowych, zaczynają się tam natychmiast rozmnażać bakterie, które niszczą normalną florę bakteryjną żołądka, zaczyna się proces gni­cia i fermentacji (podobnie wygląda sytuacja przy zatrzymaniu wydalania niestrawionych odpadów z przewodu pokarmowego). Powstałe w rezultacie procesów gnicia i fermentacji, toksyny oraz toksyczne produkty przebiegu czynności fizjologicznych bakterii, nagromadzonych w ogromnych ilościach na skutek dysbakteriozy (naruszenia normalnej flory bakteryjnej) zostają wchłonięte. Do­chodzi do samozatrucia organizmu co stanowi samo w sobie źró­dło mnóstwa chorób. Aby leczenie tych chorób było skuteczne, trzeba pozbyć się ich podstawowej przyczyny - zaparcia.

Jak się leczy zaparcia?

Chociaż leczenie zależy od przyczyny, wagi i czasu trwania zaparcia, to w większości przypadków zmiana diety i trybu życia pomaga złagodzić objawy i zapobiegać nawrotom zaparć.

Dieta

Dieta z wystarczającą ilości błonnika (20 do 35 gramów dziennie) pomaga organizmowi w formowaniu miękkich stolców o dużej masie. Lekarz lub dietetyk może pomóc w zaplanowaniu odpowiedniej diety. Wysoko błonnikowe jedzenie powinno składać się z takich produktów jak: fasola, pełne ziarna i otręby zbożowe, świeże owoce i warzywa tj. szparagi, brukselka, kapusta, marchew. Ważne jest także ograniczenie spożywania, u osób podatnych na zaparcia, produktów zawierających małą ilość błonnika lub nie zawierających go wcale tj. lody, sery, mięso, przetworzona żywność.

Zmiana stylu życia

Do innych zmian, które mogą pomóc w leczeniu i w zapobieganiu zaparciom zalicza się picie wystarczającej ilości wody oraz innych płynów tj. soki owocowe i warzywne oraz lekkie zupy. Należy pamiętać o tym aby nie doprowadzić organizmu do odwodnienia, wykonywać codziennie ćwiczenia fizyczne, zarezerwować odpowiednią ilość czasu na wypróżnienie oraz nie ignorować potrzeby wypróżnienia.

Leki przeczyszczające

Większość osób cierpiących na łagodne zaparcia nie potrzebuje środków przeczyszczających, chociaż niektórym osobom cierpiącym na zaparcie, u których zmiana stylu życia i diety nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, lekarz może zalecić przyjmowanie przez określony czas leków przeczyszczających lub też zastosowanie lewatywy. Leczenie takie może pomóc w funkcjonowaniu przewlekle spowolnionego jelita. U dzieci, krótkoterminowe leczenie środkami przeczyszczającymi, może być także pomocne w zmianie funkcjonowania czynności jelita oraz zapobieganiu zaparciom.

Lekarz powinien określić kiedy pacjent potrzebuje leku przeczyszczającego, i który z obecnych na rynku preparatów jest dla niego najlepszy .Leki przeczyszczające przyjmowane doustnie są dostępne w postaci płynów, tabletek, granulatów i proszków. Mają różne mechanizmy działania. Poniżej przedstawiamy podział leków przeczyszczających według klasyfikacji ATC (anatomiczno-terapeutyczno-chemicznej). Leki te dzieli się na:

LEKI POŚLIZGOWE - (A 06 AA) pokrywające powierzchnię kału i błony śluzowej cienką i śliską warstwą uniemożliwia to zagęszczanie stolca i ułatwia defekację, np:

• dokusat sodu (np. Laxol, Laxopol)

• parafina ciekła

LEKI PĘCZNIEJĄCE - (A 06 AC), które wskutek powiększania własnej objętości (pęcznienie) powodują rozciągnięcie ścian jelita pobudzając ruchy perystaltyczne. Stosując preparaty z tej grupy leków należy zwrócić szczególną uwagę na wypicie odpowiedniej ilości wody w celu zapobieżenia sklejaniu się treści jelitowej i związanym z tym niebezpieczeństwem wystąpienia niedrożności jelit. Do tej grupy należą naturalne lub półsyntetyczne pęczniejące i nie ulegające strawieniu polisacharydy np;

• uzyskane z nasienia lnu, Linnum ussistasisimum, nasienia indyjskiej babki jajowatej Ispaghula, Plantago ovata, Plantaginaceae - babkowate, nasion babki zwyczajnej, i lancetowatej Plantago lanceolata, Plantaginis majoris folium - liść babki zwyczajnej, Plantago psylium – babka płesznik; Plantago arenaria – babka piaskowa

• otręby pszenne,

• metyloceluloza [także w kroplach do oczu, składnik sztucznych łez]

LEKI OSMOTYCZNE - (A 06 AD), które wskutek przyciągania znacznej ilości wody (działanie osmotyczne) powodują rozciągnięcie ścian jelita pobudzając ruchy perystaltyczne. Są to sole i inne związki trudno wchłaniane z przewodu pokarmowego, np:

• laktytol (np. Lactitol) [syntetyczny cukier złożony z galaktozy i sorbitolu. Po podaniu doustnym jest rozkładany w jelicie grubym przez florę bakteryjną do krótkołańcuchowych kwasów, głównie kwasu octowego, propionowego i masłowego. Wskutek tego następuje zakwaszenie zawartości jelita grubego i zmniejszenie wchłaniania amoniaku oraz zwiększenie ciśnienia osmotycznego, zawartości wody i objętości masy kałowej w świetle jelita, co powoduje przeczyszczające działanie leku. Reguluje także zaburzoną motorykę jelita grubego. Laktitol wchłania się w niewielkim stopniu z przewodu pokarmowego. Około 2% dawki leku jest wydalane z moczem w postaci nie zmienionej.
  Wskazania: Zaparcia. Ostra i przewlekła encefalopatia wątrobowa.]

• laktuloza (np. Lactulose-MIP, Duphalac) [7-10g słabe działanie przeczyszczające; syrop 50% w przewlekłych zaparciach i chorobach wątroby]

• makrogol (np. Forlax, Prolaxatant) [polietylenoglikole, zwane też makrogolami, są chemicznie nieaktywnymi polimerami o wzorze chemicznym H(OCH₂ CH₂)n, gdzie "n" jest liczbą zmienną zależnie od preparatu Wykazano, że są to preparaty nietoksyczne nawet w dużych dawkach (również u dzieci), a z przewodu pokarmowego wchłaniane są w śladowych ilościach.[4,5] Działają osmotycznie, a zatrzymując wodę w jelicie grubym - zwiększają zawartość wody w kale.]

• magnez (np. Magnesium Sulfuricum, Magnezu Siarczan Siedmiowodny)

• fosforany (Phosphor , Phospho-Laxative) [Solne środki przeczyszczające są to preparaty soli mineralnych zawierające siarczan magnezu i fosforan sodowy. Mają silne działanie przeczyszczające, gdyż wiążą wodę w świetle jelita. Jednak część tych soli może ulegać wchłanianiu z przewodu pokarmowego do krążenia, toteż częste stosowanie fosforanów i soli magnezu może powodować wzrost stężenia magnezu i fosforu we krwi. Soli przeczyszczających z sodem nie mogą stosować osoby z nadciśnieniem tętniczym, niewydolnością serca lub nerek.
       Poza tym wszystkie solne środki przeczyszczające mogą wywoływać poważne zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej organizmu, zwłaszcza u dzieci i osób schorowanych.
       Środki te stosuj tylko z polecenia lekarza.]

Błonnik:

•  Łączą cechy zarówno leków działających osmotycznie i pobudzajacych pracę jelit. Dzieje sie tak, dlatego że błonnik zwieksza masę stolca i zatrzymuje wodę oraz sprzyja zwiększeniu liczeności bakterii w kale. Ponadto nasila odruchowe skurcze jelit w odpowiedzi na zwiększoną objętość treści jelita. Należy pamiętać, że efekt błonnika może być odroczony nawet około 72 godziny (3 doby).

LEKI DRAŻNIĄCE - (A 06 AB) wykazujące działanie bezpośrednio na mięśnie jelit oraz nasilające perystaltykę wskutek pobudzenia zwojów układu przywspółczulnego, np:

• Środki pobudzające jelito cienkie - najlepiej znanym preparatem z tej grupy jest olej rycynowy, który jednak w praktyce nie jest już stosowany. Podany doustnie ulega on w obecności żółci i soku trzustkowego zmydleniu. Mydła będące produktem tej reakcji silnie pobudzają błonę śluzową jelita cienkiego, czego skutkiem jest wzmożenie wydzielania jelitowego, a zatem większe rozwodnienie treści pokarmowej i silne pobudzenie perystaltyki jelita cienkiego, szybko prowadzące do często bolesnego wypróżnienia. Podobny wpływ wywierają także niektóre surowce roślinne zawierające żywice np. korzeń jalapy, gumiguta, brzanka.

• Środki pobudzające jelito grube:

ANTRAZWIĄZKI:

Antrazwiązki są pochodnymi trójpierścieniowego związku aromatycznego – antracenu. Zalicza się do nich: antrachinony, antrony, antranole i diantrony. Antrachinony i antrony różnią się od siebie stopniem utlenienia podstawowego szkieletu, natomiast antranole są tautomeryczną formą antronów.

Najczęstszymi podstawnikami rozbudowującymi szkielet antrazwiązków są grupy hydroksylowe, metoksylowe, metylowe i karboksylowe. Tak jak wiele innych związków w świecie roślinnym antrazwiązki występują najczęściej w postaci glikozydów (najczyściej O-glikozydów, rzadko C-glikozydów). Część cukrowa takich cząsteczek składa się zazwyczaj z D-glukozy i/lub L-ramnozy. Siła działania tych substancji jest związana bezpośrednio z pewnymi różnicami w ich budowie chemicznej. Do takich różnic zaliczamy na przykład obecność grup hydroksylowych w pozycjach 1 i 8, czy podstawnika w pozycji 3. Wpływ na siłę działania ma również liczba cząsteczek cukru w glikozydzie antrazwiązku - im ich więcej, tym silniej działa dany glikozyd. Silniejsze działanie wykazują antrony i diantrony, które mogą powstawać z antrachinonów pod wpływem czynników redukcyjnych, np. enzymów zawartych w roślinach lub w wyniku hydrolizy odpowiednich glikozydów.

Antrazwiązki są stałymi substancjami, o czerwonej, pomarańczowej lub żółtej barwie. Do ich charakterystycznych cech fizyczno-chemicznych należy duża skłonność do ulegania przemianom oksydoredukcyjnym. Dzieje się tak często podczas suszenia i przechowywania surowców. Sprawia to, że antrazwiązki występują w surowcach na różnych stopniach utlenienia, a co za tym idzie, w formach o różnej sile działania.

Antrazwiązki występują zarówno w grzybach (np: Penicilinum), niektórych zwierzętach jak i w roślinach wyższych. Wśród tych ostatnich najczęściej w roślinach z rodzin: Polygonaceae, Rhamnaceae, Leguminoseae Rubiaceae i Liliacaea. W lecznictwie zastosowanie znalazło jednak tylko kilka surowców pochodzących z roślin, które zawierają dostatecznie dużo antrazwiązków, aby wykazywać właściwości przeczyszczające.

Zalicza się do nich:

• Aloe – Alona

• Cortex Frangulae – Kora kruszyny

Związki czynne:

Antrazwiązki a w szczególności: biozydy franguloemodyny oraz ich monozydy. W mniejszych ilościach występują glikozydy fiscjonu, chryzofanolu i emodyny. W śladowych ilościach związki flawonoidowe, saponiny i alkaloidy peptydowe.

Działanie:

Remedia laxantia, rem. cholagoga Surowiec jest stosowany jako lek przeczyszczający oraz żółciopędny

• Folium Sennae – Liść senesu

Związki czynne:

Surowiec zawiera antrapochodne: antrony, antranole, antrachinony, diantrony. Głównymi składnikami zespołu są senozydy A i B oraz C i D. Oprócz tego flawonoidy, śluzy i żywice.

Działanie:

Laxativum, cholagogum. Surowiec ma działanie przeczyszczające, które warunkowane jest obecnością antranozwiązków. Powodują one podrażnienie ścian jelita grubego co prowadzi do wydzielania przez jego nabłonek śluzu i pobudzenia perystaltyki. Liście senesu charakteryzują się szybkim (w porównaniu z innymi surowcami antronowymi) działaniem: 6-8 godzin. Surowiec posiada również słabe działanie żółciopędne.
Wskazania: Zaparcia anatomiczne szczególnie w wieku podeszłym i u osób otyłych. Zaparcia spastyczne (związane ze skurczami mięsni gładkich) w połączeni ze środkami rozkurczowymi.
Uwagi: Substancje czynne surowca – antranozwiązki przechodzą do mleka matki, co może wywoływać biegunki o karmionego dziecka. Długotrwałe, nieuzasadnione stosowanie wszystkich środków przeczyszczających niesie ze sobą poważne zagrożenia dla zdrowia ! Może dochodzić do wyniszczenia organizmu na skutek zaburzenia wchłaniania składników pokarmowych, poważnych zaburzeń gospodarki elektrolitowej. Po odstawieniu środka przeczyszczającego często dochodzi do nasilenia zaparć.

• Fructus Rhami catharticae – Owoc szakłaka

• Corthex Rhamni – Kora szakłaka amerykańskiego

• Rhei Radix – Korzeń rzewienia

Związki czynne:

Surowiec zawiera antranozwiązki (3%)- pochodne antrachinonu (aloeemodyna, emodyna, reina) i związki o charakterze mieszanin diantronów. Występują także żywice, garbniki hydrolizujące (galusany glukozy) i skondensowane (katechinowe).

Działanie:

Laxativum, cholagogum, stomachicum, adstringens. Surowiec zawiera dwie grupy substancji o przeciwstawnych kierunkach działania. Pierwsza z nich to antranozwiązki, które mają działnie przeczyszczające. Druga to garbniki o działaniu wstrzymującym. Kierunek działania surowca zależy od dawki. Małe ilości surowca nają działanie wstrzymujące a większe przeczyszczające. Gorzki smak surowca pobudza apetyt.

Istnieją również surowce zawierające duże ilości antrazwiązków o działaniu innym niż przeczyszczające:

• Herba Hyperici – Ziele dziurawca

Związki czynne:

Surowiec zawiera flawonoidy: pochodne kwercetyny - hyperozyd, izokwercytryna i rutozyd. Oprócz tego zawiera olejek (pinen) i związki diantronowe - hiperycyna i pseudohiperycyna oraz garbniki katechinowe, leukocyjanidyny.

Działanie:

Spasmolyticum, vasotonicum, psychosedativum, antisepticum, dermaticum. Dziurawiec jest jedną z najbardziej wszechstronnie działających roślin leczniczych. Działa przeciwskurczowo na mięśnie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych oraz mięśnie gładkie naczynek krwionośnych. Działanie surowca jest powolne i stopniowe. Obecne w surowcu katechiny powodują uszczelnienie i uelastycznienie drobnych naczyń krwionośnych. Surowiec ma działanie przeciwbakteryjnie w stosunku do bakterii Gram +. Na błony śluzowe i uszkodzenia skóry wyciągi z surowca działają ściągająco i antyseptycznie. Po podaniu większych dawek wyciągu dziurawca obserwuje się działanie antydepresyjne. Jest to związane z obecnością w zielu hiperycyny - czerwonego barwnika, który ponadto zwiększa zdolność absorpcji promieni nadfioletowych przez skórę. Może więc on również sprzyjać powstawaniu poparzeń słonecznych.

• Radix Rubiace tinctorum – Korzeń marzanny

Związki antranowe

Chryzofanol - jeden z często spotykanych antrachinonów, szczególnie w roślinach z rodzajów Rheum i Polygonum.

Chryzarobina – antron (lub antranol) powstający po redukcji chryzofanolu. Tak jak i on występuje w gatunkach z rodzajów Rheum i Polygonum. Występuje również w gatunkach Cassia. Handlowa “chryzarobina” pozyskiwana jest z drewna indyjskiej rośliny Andira araroba (Laguminossae) – w takiej handlowej postaci stanowi mieszaninę antrazwiązków z przeważającą ilością czystej chryzarobiny. Jako silny środek redukujący ma działanie odkażające i stosowana jest w takich chorobach skóry, jak łuszczyca, czy wypryski.

Aloina – nazywana inaczej barbaloiną jest C-glukozydem aloeemodynoantronu. Jest to główny składnik “Cap-Aloe” pochodzącego z gatunku Aloe ferox. Ma działanie przeczyszczające.

Reina – jest to antrachinon występujący szczególnie często w wielu gatunkach rzewieni – Rheum sp. Stąd nazwa tego związku. Jest on także substancją czynną surowców podchodzących od roślin z rodzajów Cassia, Polygonaceaea i innych. Największe jej ilości izoluje się z korzeni tych roślin.

Sennidyna – jest diantronem, czyli związkiem powstałym w wyniku połączenia się dwóch cząsteczek antronów. Sennidyna powstaje wskutek połączenia się dwóch identycznych cząsteczek, dlatego zalicza się ją do izodwuantronów - związków o symetrycznej budowie. Sennidyna występuje w dwóch różniących się optycznie formach – A i B. Sennidyna A jest prawoskrętna, natomiast sennidyna B jest optycznie nieczynna (mezo-zwiazek) na skutek wewnątrzcząsteczkowej kompensacji. Cząsteczkami, które tworzą sennidynę są antrony reiny, które uwalniają się z niej podczas redukcji (np. w jelicie grubym).

Senozydy A i B – Są to D-glukozydy odpowiednich sennidyn. Powstają w wyniku przyłączenia cząsteczek cukrów do atomów 8 i 8' diantronów. Są głównymi związkami czynnymi liści senesu (Casia angustifolia i Casia acutifolia)

Hiperycyna charakteryzuje się ciemnoczerwona barwą. Występuje ona w dużych ilościach w specjalnych zbiornikach rośliny zwanej dziurawcem zwyczajnym (Hypericum perforatum). Zbiorniki te, usytuowane głównie w liściach, dają wrażenie dziur w ich powierzchni - stąd właśnie pochodzi nazwa tej rośliny. Hiperycyna dobrze rozpuszcza się w alkoholu, a słabo w wodzie, należy wiec pamiętać , że jest ona obecna głównie w alkoholowych wyciągach z dziurawca.

Hiperycyna jest związkiem zalicznym do diantronów, jednak w odróżnieniu od innych przedstawicieli tej grupy nie wykazuje właściwości przeczyszczających. Aktualnie jest wykorzystywana jako środek o działaniu przeciwdepresyjnym. Stwierdzono, że w przypadku leczenia lekkich stanów depresyjnych wykazuje ona skuteczność porównywalną z innymi klasycznymi lekami (np imipraminą). Mechanizm przeciwdepresyjnego działania hiperycyny jest znany i polega on na blokowaniu produkcji monoaminooksydazy (MOA) - enzymu odpowiedzialnego miedzy innymi za rozkład jednego z neurotransmiterów - serotoniny, której to niedobory są jedną z poznanych do tej pory przyczyn powstawania depresji. Po podaniu hiperycyny dochodzi do wzrostu stężenia tej substancji w przestrzeniach międzysynaptycznych i w mniejszym bądź większym stopniu poprawy samopoczucia pacjenta.
        Do innych z poznanych właściwości tego związku należy działanie fotouczuląjace. Przyjmowanie hiperycyny w połączeniu z ekspozycją na promieniowanie słoneczne prowadzi do szybkiego powstawania na skórze poparzeń słonecznych. Dlatego osoby stosujące preparaty, które zawierają hiperycynę, lub wyciągi z dziurawca powinny unikać wystawiania sie na promienie słoneczne. Wykazano również, że przyjmowanie hiperycyny prowadzi do przyspieszenia metabolizmu innych leków, w tym doustnych preparatów antykoncepcyjnych, co może obniżyć ich skuteczność.

WLEWKI - (A 06 AG), np:

• glicerol

• fosforany(np. Enema) [Dostępne są również tzw. ENEMY – cienkościenne butelki wypełnione roztworem obu wyżej wymienionych soli do wlewów doodbytniczych. ENEMA daje szybkie działanie przeczyszczające, które wykorzystywane jest głównie w przygotowaniu jelita do badań diagnostycznych np. kolonoskopia lub radiologicznych i przed operacjami.]

• sorbitol (np. Rektiolax)

Inne leki przeczyszczające (A 06 AX), np:

• glicerol

Osoby, które są uzależnione od leków przeczyszczających muszą powoli je odstawiać. Może w tym pomóc lekarz. U większości osób zaprzestanie stosowania leków przeczyszczających przywraca naturalną zdolność jelit do kurczenia się.

• Środki pobudzające jelito grube - efekt ten wywierają związki roślinne (Xenna i Xenna Extra) i syntetyczne. Po podaniu doustnym przechodzą one do jelita grubego w formie niezmienionej i dopiero tam bakterie rozkładają wiązanie glikozydowe i uwalniają związki, które po przeniknięciu przez błonę śluzową pobudzają śródścienne zwoje nerwowe jelita grubego.