PODSTAWOWE INFORMACJE O POETYCE

1. Miejsce poetyki wśród innych dyscyplin nauki.

Literaturoznawstwo/Nauka o literaturze/Wiedza o literaturze

• Historia literatury

• Krytyka literacka

• Teoria literatury

• Metodologia badań literackich

Teoria literatury:

1. Teoria dzieła literackiego poetyka

2. Teoria procesu historycznego.

1. Definicja – Poetyka to dziedzina teorii literatury zajmująca się strukturą dzieła literackiego, jej ogólnymi właściwościami, a nie poszczególnymi utworami.

2. Podział poetyki:

1. Podział ze względu na sposób ujęcia –

Poetyka opisowa – nauka zajmująca się badaniem dzieła literackiego jako konkretnej realizacji tekstowej, zwłaszcza zaś między innymi właściwościami strukturalnymi dzieła literackiego [konstrukcja, kompozycja, typologia form literackich (rodzaje, gatunki)].

Poetyka historyczna – nauka badająca formy literackie przede wszystkim gatunkowe w ujęciu diachronicznym.

1. Podział ze względu na przedmiot badań –

• stylistyka,

• genologia – nauka zajmująca się klasyfikacją zjawisk literackich, m.in. podziałem na rodzaje [rodzaje – epika, liryka, dramat],

• wersyfikacja – nauka o budowie i formach wiersza. Ogół zasad i właściwości systemowych i strukturalnych, kształtujących wiersz i odróżniających go od innej podstawowej formy wypowiedzi językowej/literackiej, czyli prozy.

KATEGORIE OPISU WIERSZA

Głoska –

1. najmniejszy element brzmieniowej realizacji, wypowiedzi językowej. Graficznym odpowiednikiem głoski jest litera.

Rodzaje głosek:

• samogłoska – głoska otwarta,

• spółgłoski – są to głoski, których cechą dystynktywną jest zbliżenie narządów mowy w określonym miejscu artykulacyjnym.

1. Rola w języku – podstawowa to tworzenie brzmieniowej wypowiedzi językowej.

2. Funkcja w wierszu – same w sobie głoski nie mają specjalnego znaczenia dla wiersza. Zgodność brzmienia głosek lub ich sekwencji może wyznaczać koniec wersu, lub jego części (np. w postaci rymu).

Sylaba –

1. odcinek brzmieniowej realizacji wypowiedzi, obejmującej od jednej do kilku głosek, skoncentrowanych w języku polskim zawsze wokół samogłoski, czyli ośrodka zgłoskotwórczego.

Rodzaje sylab:

• podział ze względu na umiejscowienie ośrodka zgłoskotwórczego:

1. sylaba otwarta – zakończona samogłoską, lub zawierająca tylko samogłoskę,

2. sylaba zamknięta – zakończona spółgłoską.

• Podział ze względu na nacechowanie prozodyjne:

1. akcentowane,

2. nieakcentowane.

1. W żywym języku sylaba nie odgrywa żadnej roli.

2. Funkcje w wierszu – podstawowa kategoria opisu wiersza. Może zostać poddana stałej powtarzalności określonej przez wzorzec metryczny wiersza.

Akcent –

1. Uwydatnienie sylaby w wyrazie lub zestroju akcentowym.

Rodzaje akcentu wyrazowego:

• Ze względu na miejsce w wyrazie:

• oksytoniczny (wygłosowy) – padający na ostatnią sylabę,

• paroksytoniczny – padający na przedostatnią sylabę (stały akcent polski),

• proparoksytoniczny (daktyliczny) – padający na trzecią od końca sylabę wyrazu lub zestroju akcentowego.

WYJĄTKI – akcent proparoksytoniczny występuje w wyrazach obcego pochodzenia, zakończonych na –yka, –ika, , czasu przeszłego, os 1 i 2 l.mn..

• Ze względu na podporządkowanie atonu, czyli wyrazu nieakcentowanego:

1. Proklityka – aton stojący przed wyrazem akcentowanym. W roli proklityk występują:

1. jednosylabowe przyimki (na dniach, we dwoje),

2. jednosylabowe spójniki (Ania i Tomek),

3. partykuła ‘nie’.

WYJĄTKI:

1. przyimki (przede wszystkim),

2. spójniki (Ania oraz Tomek),

3. partykuła ‘nie’ (nie mógł).

1. Enklityka – aton stojący po wyrazie nieakcentowanym. W roli enklityk występują:

1. jednosylabowe zaimki (dali mu, bali się),

2. partykuły (by, że, no),

WYJĄTKI – dali jemu.

1. Podział ze względu na wartość foniczną

1. Akcent główny – akcent padający na sylabę w miejscu określonym przez system foniczny (w j. polskim – stały, wyrazowy, paroksytoniczny).

2. Akcent poboczny – występujący w dłuższych niż trzysylabowe wyrazach lub zestrojach akcentowych, podrzędny wobec akcentu głównego, padający najczęściej na pierwszą sylabę zestroju akcentowego..

1. Rola akcentu w języku – delimitowanie wyrazów i zestrojów akcentowych.

2. Funkcja w wierszu:

1. współkształtowanie rytmu wiersza,

2. funkcja delimitacyjna – wydzielanie wersów w wierszu,

3. organizowanie zestrojów akcentowych.

Zestrój akcentowy –

1. znaczący odcinek wypowiedzi, liczący od jednej do kilku sylab zgrupowanych wokół jednego akcentu głównego, zawierający 1 lub 2 akcenty poboczne. Podział na zestroje zależy częściowo od brzmieniowej realizacji wypowiedzi.

Rodzaje:

• zestrój prymarny – zestrój skoncentrowany wokół jednego akcentu, dalej niepodzielny.

• Zestrój ściągnięty – złożony z wyrazów wchodzących w skład odrębnych zestrojów prymarnych.

1. Rola w języku – uwydatnienie pewnych segmentów wypowiedzi.

2. Funkcja w wierszu – stała liczba zestrojów akcentowych stanowi w jednym z systemów wiersza polskiego – tonizmie.

Pauza –

1. Brak dźwięku w brzmieniowej realizacji wypowiedzi.

2. Rola w języku – delimitowanie pewnych całości zależnie od składni i semantyki. Jednym z sygnałów pauzy w grafii (zapisie) są znaki interpunkcyjne.

3. Funkcja w wierszu – funkcja delimitacyjna, dzielenie wiersza na wersy za pomocą pauzy użytej arbitralnie, niezależnie od składni i semantyki.

Intonacja –

1. Zróżnicowanie wysokości tonu w brzmieniowej realizacji wypowiedzi.

2. Rola w języku – zróżnicowanie intencji wypowiedzi, wprowadzenie różnego rodzaju zdań – pytania wykrzyknikowe.

3. Funkcja w wierszu – delimitacyjna, wydzielanie wersów w wierszu w sposób arbitralny, czyli niemotywowany składniowo.

Intonem – całość intonacyjna oddzielona pauzami w brzmieniowej realizacji wypowiedzi.

Rodzaje intonemów – antykadencja, kadencja, intonem antykadencyjno – kadencyjny.

WERSYFIKACJA

Klauzula –

1. Zakończenie wersu.

2. Funkcja w wierszu – delimitacyjna, wyodrębnianie wersu jako podstawowej jednostki konstrukcji wiersza, nadawanie samodzielnej intonacji wierszowej.

Średniówka –

1. Dział wewnątrzwersowy.

2. Funkcja w wierszu – funkcja delimitacyjna – wydzielanie regularnych części wersów, nadawanie samodzielnej intonacji wierszowi.

Rym –

1. Podobieństwo (wspólnota pewnych wybranych tylko cech) lub tożsamość (identyczność wszystkich cech) brzmieniowa zakończeń wyrazów lub zestrojów akcentowych (w takiej postaci i odległości, by mogły być słyszalne w brzmieniowej realizacji).

Rodzaje:

1. Podział ze względu na akcent:

1. różnoakcentowe,

2. równoakcentowe:

1. rym męski – oparty na akcencie oksytonicznym (pies, bies),

2. rym żeński – oparty na akcencie paroksytonicznym (w domu, komu),

3. rym daktyliczny – oparty na akcencie proparoksytonicznym (na poetyce, w matematyce).

1. Podział ze względu na przestrzeń rymową:

1. rym ubogi – rym, którego przestrzeń rymowa obejmuje mniej niż półtorej zgłoski (pies, bies),

2. rym bogaty – rym, którego przestrzeń rymowa obejmuje co najmniej półtorej zgłoski (w domu, komu).

1. Podział ze względu na stopień dokładności:

1. rym dokładny – obejmujący sekwencje identycznych głosek,

2. rym niedokładny – oparty na podobieństwie tworzących go głosek.

1. Podział ze względu na stosunek rymu do grona jednostek językowych:

1. rym jednowyrazowy,

2. rym składniowy,

3. rym łamany.

Układy rymów:

1. Podział ze względu na miejsce:

1. klauzulowy – rym występujący w klauzuli,

2. rym wewnętrzny – wewnątrz wersu,

3. rym inicjalny,

4. rym przygodny.

1. Podział ze względu na sposób powiązania rymów:

1. parzyste,

2. krzyżowe (przeplatane),

3. okalające,

4. monorym.

Semantyczna klasyfikacja rymów:

1. gramatyczny – rym w wyrazach występujących w takiej samej formie gramatycznej.

2. niegramatyczny – rym w wyrazach występujących w różnej formie gramatycznej.

3. oklepany (banalny, częstochowski),

4. rzadki (wyszukany, trudny, egzotyczny),

5. homonimiczny,

6. tautologiczny,

7. kalamburowy.

b)Funkcja w wierszu –

1. delimitacyjna,

2. rytmizacyjna,

3. kompozycyjna,

4. instrumentacyjna,

5. semantyczna.

TRADYCYJNA TEORIA WIERSZA (Rozpowszechniona teoria wiersza)

1. Podstawowe założenia Teorii wiersza:

Styl wiersza – zawsze ekspresywny

Styl prozy – przeważnie nieekspresywny

1. Definicja wiersza – jest to utwór o swoistej językowej kompozycji (układ pewnych elementów języka, takich jak np. sylaba, akcent, zestrój akcentowy, intonem itp.), zdeterminowanej przez nadanie pewnym językowym elementom w dodatku do ich funkcji ogólnojęzykowych nowych funkcji, funkcji wierszo twórczych (tj. f. kształtowania i rozczłonkowywania tekstu na wersy).

2. Wers i jego cechy – podstawowa jednostka specyficznego rozczłonkowania wiersza, o następujących cechach:

1. powtarzalność – występowanie tej jednostki co najmniej dwukrotnie (występowanie w tych samych zespołach i funkcjach, np. 2x 13 sylab),

2. ekwiwalentność – równoważność, równowartościowość, występowanie jednostek podobnych, analogicznych, odpowiednich pod jakimś względem językowym.

3. Przewidywalność – cecha wynikająca bezpośrednio z powtarzalności, ekwiwalentności.

1. Wyznaczniki wersu (formanty wiersza, czynniki wierszo twórcze, podstawy ekwiwalencji, konstanty): sylaby, akcenty, intonemy, elementy dźwiękowe (współbrzmienie dźwięków – rym).

2. System wersyfikacyjny: zorganizowany zespół czynników językowych, kształtujący segmenty wypowiedzi językowej w ekwiwalentne wersy, a całą wypowiedź językową w wiersz.

3. Systemy wersyfikacyjne:

1. Systemy numeryczne – takie systemy, w których co najmniej jeden wyznacznik wersu jest regularny ilościowo, choć niekoniecznie stały, ale podlega prawidłom rachunku liczbowego (sylabysylabizmwiersz sylabiczny), (sylaby i akcentysylabotonizmwiersz sylabotoniczny), (akcentytonizmwiersz toniczny)

2. Systemy nienumeryczne – takie systemy, w których wyznaczniki wersu nie są regularne ilościowo, a zatem nie podlegają prawidłom rachunku liczbowego (elementy intonacyjne i składniowewiersz intonacyjno-składniowy oraz wiersz składniowy), (elementy intonacyjne i semantycznewiersz wolny).

TEORIA WIERSZA WEDŁUG ADAMA KULAWIKA

1. Zewnętrzne różnice między prozą i wierszem – proza to zapis ciągły, zależny od formatu arkusza papieru, zapis in continuo. Z kolei wiersz jest zapisem niezależnym od rozmiaru strony.

2. Prozodyjna segmentacja tekstu:

Dominujące elementy prozodii języka	Rodzaj powstającego tekstu	Funkcja
Intonacja	Proza (zdanie)	Informacyjna
Akcent	Skandowanie	Ekspresywna
Pauza	Wiersz (wers)	Powstaje dla literackiej komunikacji

1. Definicja wiersza – wiersz jest to sposób segmentowania (delimitacji, rozczłonkowywania) tekstu na wersy za pomocą arbitralnie użytej pauzy wersyfikacyjnej (niezależnie, wbrew regułom składniowym (syntaktycznym) i semantycznym).

2. System wersyfikacyjny jest to sposób sytuowania arbitralnej pauzy wersyfikacyjnej w stosunku do zdania.

3. Metr jest to sposób uporządkowania językowego wersów i tworzy go zabieg powtarzalności, stworzenie serii – minimum dwóch wersów identycznie pod jakimś względem uporządkowanych (to uporządkowanie może dotyczyć takich elementów języka jak sylaba, akcent, przedział międzywyrazowy, średniówka, rym).

4. Klasyfikacja wierszy:

Wiersz:

1. składniowy (pauza wersyfikacyjna= składniowa, wers to zdanie)

metryczny (równa liczba wersów, sylab, akcentów),

niemetryczny

1. askładniowy (występuje przerzutnia)

metryczny

niemetryczny

1. Porównanie teorii wiersza:

Teoria Kryteria	Tradycyjna (M. Dłuska)	Według Adama Kulawika
Definicja wiersza	Utwór o swoistej językowej kompozycji, zdeterminowanej przez nadanie pewnym językowym elementom w dodatku do ich funkcji ogólnojęzykowych nowych funkcji wierszo twórczych tj. funkcji kształtowania i rozczłonkowywania tekstu na wersy.	sposób segmentowania (delimitacji, rozczłonkowywania) tekstu na wersy za pomocą arbitralnie użytej pauzy wersyfikacyjnej (niezależnie, wbrew regułom składniowym (syntaktycznym) i semantycznym)
Cechy wersu jako podstawowej jednostki opisu wiersza	Powtarzalność (występowanie jednostki co najmniej dwukrotnie w tych samych zespołach i funkcjach) Ekwiwalentność Przewidywalność	Powtarzalność Kategoria autonomii prozodyjnej wersu (wersu w stosunku do składni [zdania], semantyki)
Wyznaczniki wersu	Sylaby, akcenty, intonemy, elementy dźwiękowe, np. rym	Pauza, sylaba, akcent, średniówka, rym
System wersyfikacyjny	System jest to zorganizowany zespół czynników językowych, kształtujących segmenty wypowiedzi językowej w ekwiwalentne wersy, a całą wypowiedź językową w wiersz.	sposób sytuowania arbitralnej pauzy wersyfikacyjnej w stosunku do zdania.
Klasyfikacja wierszy	Systemy wersyfikacyjne: Numeryczne sylabizm (w. sylabiczny) sylabotonizm tonizm (w. toniczny) Nienumeryczne w. intonacyjno – zdaniowy w. wolny	Wiersz: Składniowy askładniowy