4. Stylistyka i jej przedmiot; pojecie tekstu; język (system językowy) a wypowiedź; funkcje wypowiedzi.

Stylistyka i jej przedmiot

Językowe tworzywo dzieła literackiego wymaga, aby je opisać w miarę wszechstronnie,

a w każdym razie dostatecznie wyczerpująco, ponieważ poza całą swoją

specyfiką semantyczną dzieło literackie jest przede wszystkim tekstem językowym.

Efekty semantyczne utworu literackiego wynikają z rozmaitych zabiegów dokonywanych

na wszystkich poziomach systemu językowego: fonologicznym, morfologicznym,

leksykalnym, składniowym i prozodyjnym, toteż zabiegi te zostaną tutaj przedstawione

i poklasyfikowane.

Podręcznik poetyki w partii poświęconej stylistyce musi być również katalogiem

figur stylistycznych, których opanowanie pozwala rozpoznać w tekstach rozmaite

typowe kombinacje znaków językowych, co jest warunkiem rozpoznawania sposobów

kształtowania znaczeń tekstowych. Ale podręcznik taki musi dać również podstawy

klasyfikowania odmian stylowych polszczyzny, w tym również jej odmian literackich,

na tle których określony tekst — zespół tekstów — może zostać opisany i uchwycony

w swej odrębności stylowej.

Podręcznik nie uczy interpretacji stylistycznej tekstu, choć do interpretacji

przygotowuje, i tylko dla niezbędnego przykładu bardzo szkicowo interpretowane tu

będą fragmenty tekstów.

Zacznijmy od definicji stylistyki:

Stylistyka jest to dyscyplina językoznawcza, której przedmiotem jest opis

sposobów organizowania znaków językowych w wypowiedzi (tekście), ich interpretacja

ze względu na funkcje mowy oraz klasyfikacja stylów.

Warto zapytać, dlaczego stylistyka definiowana jako dyscyplina językoznawcza

stanowi integralną część poetyki, której przedmiotem jest dzieło literackie. Otóż

stylistyka jest rzeczywiście taką dyscypliną, ponieważ bada wszelkie postaci i formy

aktywności językowej i tak jak językoznawstwo pracuje ona na tekstach językowych:

3 — Poetyka 33

efekty badań stylistycznych mają zawsze charakter językoznawczy. Teksty literackie

opisujemy stylistycznie dokładnie tak samo jak wszelkie inne teksty: naukowe,

dziennikarskie, pisane, mówione. Więcej — nie ma stylów specyficznie literackich,

jeśli literaturę rozumianą jako zbiór dzieł literackich coś spośród tekstów wyróżnia, to

chyba tylko to, że wykorzystują one wszelkie znane style funkcjonalne języka.

A jednak istnieje stylistyka specyficznie literacka. Ze względu na cel, jaki stawiamy

sobie w badaniach stylistycznych, można wyróżnić:

a) s t y l i s t y k ę językoznawczą, która analizuje składniki tekstu i ustala,

z jakiego zwyczaju językowego, czyli społecznego stylu funkcjonalnego one pochodzą;

b) s t y l i s t y k ę tekstu, która syntetyzuje konstatacje stylistyki językoznawczej

w odniesieniu do całościowej budowy wypowiedzi;

c) s t y l i s t y k ę l i t e r a c k ą , której zadanie polega na zestawieniu faktów

konstatowanych przez stylistykę językoznawczą i stylistykę tekstu ze strukturą utworu

literackiego i dokonaniu funkcjonalnej analizy tych faktów.

Stylistyka literacka nie zadowala się zatem stwierdzeniem występowania w tekście

faktu językowego i ustaleniem jego proweniencji, ponieważ zobowiązana jest

ujawnić i określić jego zamierzoną celowość, stylistyczno-semantyczny efekt wynikający

stąd, że z jednej strony — współtworzy on skomplikowaną strukturę dzieła,

z drugiej zaś — że pozostałe elementy tej struktury oddziałują na ów fakt językowy.

System językowy

Warunkiem właściwego ujęcia i zrozumienia problematyki stylistyki jest przedstawienie

kilku uwag — z konieczności bardzo ogólnych — na temat budowy języka,

zasad komunikacji językowej i funkcji wypowiedzi, bez czego nie jest możliwe

określenie zjawiska stylu językowego i czynników determinujących jakości językowo-

stylistyczne tekstu-wypowiedzi.

J ę z y k j e s t to system znakowy służący j a k o n a r z ę d z i e społ

e c z n e j k o m u n i k a c j i ludzi. Na ten system składa się zasób znaków językowych,

słów, których użycie tekstowe regulują językowe normy — gramatyka.

Respektowanie tych norm mających charakter społeczny gwarantuje porozumienie

językowe.

Znaki językowe

+ Normy językowe

= Język

Zarówno budowa znaków językowych, jak i charakter norm regulujących

użycie znaków-symboli są problemami z naukowego punktu widzenia bardzo skomplikowanymi.

Naukowy opis naszych potocznych, codziennych aktów komunikacji

językowej jest bardzo trudny i rzadko kiedy zadowalający. Językoznawstwo teoretycz-

34

ne biedzi się nad stworzeniem modelu systemu językowego. Oczywiście, do podręcznikowych

celów przedstawienie problematyki stylistyki i stylu, zreferowanie owych

skomplikowanych spraw systemu językowego jest konieczne, zatem muszę —

w takim zakresie, jaki jest możliwy — omówić charakter znaków i norm.

Elementarnym znakiem językowym, ściślej, elementarną cząstką systemu językowego

jest fo n e m. Nie posiada on znaczenia, w sferze rzeczywistości pozajęzykowej

nie odpowiada mu nic, jego funkcja symboliczna równa jest zeru. Współczesne

językoznawstwo dla wymienionych tu cech fonemu nazywa go e l e m e n t e m

d y s k r e t n y m s y s t e m u j ę z y k o w e g o . Jakkolwiek fonem sam nie znaczy, to

jednak potrafi różnicować znaczenia. W serii wyrazów:

rama rana rasa rafa rata rada

które różnią się od siebie (wszystkie) tylko trzecią z kolei głoską, uzyskujemy

potwierdzenie funkcji fonemu w systemie językowym. Głoska i fonem nie stanowią

pary synonimów. Głoskę definiujemy jako n a j m n i e j s z y , n i e p o d z i e l n y odc

i n e k mowy, natomiast fonem —jako n a j m n i e j s z ą c z ą s t k ę s y s t e m u

j ę z y k o w e g o , którą stanowi zespół cech artykulacyjnych, różnicujących znaczenia

wyrazów. Opozycja głoski m/n w wyrazach rama i rana wskazuje na cechę dystynktywną,

określaną jako miejsce artykulacji, podobnie jak opozycja sjf w wyrazach rasa

i rafa. Z kolei wyrazy rata i rada różnicują znaczenia dzięki cesze dźwięczności. Głoska

jest przedmiotem opisu f o n e t y k i, fonem — f o n o 1 o g i i. Języki różnią się między

sobą również liczbą fonemów: prymitywne mogą liczyć kilkanaście, rozwinięte języki

cztery razy więcej. Język polski posiada 54 fonemy.

Fonemy stanowią części składowe m o r f e m u, który jest najmniejszą cząstką

znaczącą w systemie językowym. W wyrazie nauczycielka potrafimy wyróżnić następujące

morfemy:

na — znajdujemy go w takich wyrazach jak na-prawić, na-giąć,

ucz — odnajdujemy go w wyrazach uczyć", nauka,

y — przyrostek tematu czasu przeszłego, morfem gramatyczny,

ciel — odnajdujemy go w wyrazach myśli-ciel, wierzy-ciel,

k — morfem oznaczający rodzaj żeński,

a — morfem fleksyjny, końcówka mianownika 1. poj. r. ż.

Zatem morfemy składają się na w y r a z. Reguły ich składania są bardzo

rygorystyczne. Wyraz, czyli jednostka systemu leksykalnego, to kombinacja morfemów,

których znaczenie zależne jest od jakości i wyniku tej kombinacji. Co

innego znaczy wiara, co innego wierzyciel. W każdym razie wyraz posiada określone

znaczenie i stać się może elementem składowym zdania, które stanowi kolejne

piętro systemu językowego. Elementem wyróżniającym wyraz w sekwencji wyrazów

w zdaniu jest a k c e n t .

Z d a n i e j e s t j e d n o s t k ą p o w i a d o m i e n i a i łączy wyrazy zgodnie

z regułami składni. Podstawowy, konstytutywny człon zdania stanowi osobowa forma

3« 35

czasownika, czyli orzeczenie, zaś oś krystalizacyjną zdania — podmiot i orzeczenie,

wokół których układają się ich określenia: przydawka jako określenie podmiotu

(rzeczownika) oraz dopełnienie i okolicznik jako określenie orzeczenia. Czynnikiem

wyróżniającym zdanie w strumieniu mowy jest i n t o n a c j a . Zdanie stanowi całość

intonacyjnie zamkniętą.

Ten pobieżny opis systemu językowego daje pojęcie o stopniu jego komplikacji.

Przedstawia on system złożony z pięciu podsystemów: f o n o l o g i c z -

nego, morfologicznego, l e k s y k a l n e g o , s k ł a d n i o w e g o i prozod

y j n e g o. Układają się one hierarchicznie, to znaczy niższe podporządkowane są

wyższym, a z kolei owe wyższe podsystemy są czymś więcej niż sumą systemów

składowych i nie dają się do nich zredukować: wyraz to coś więcej niż suma

morfemów, a zdanie to nie tylko składające się na nie wyrazy. Jednostki systemu

językowego łączą się ze sobą poprzez najrozmaitsze wzajemne relacje, które określają

ich funkcje w całości.

Ponad systemem składniowym nadbudowany jest system prozodyjny, „odpowiedzialny"

za segmentację tekstu. Elementami składowymi tego systemu są:

i n t o n a c j a , a k c e n t i pauza. Zjawisko segmentacji prozodyjnej tekstu jest

również formą organizowania znaczeń tekstowych. Warunkiem rozumienia tekstu jest

umiejętność jego właściwego podziału na jednostki leksykalne za pomocą akcentu, na

człony składniowe za pomocą intonacji. P a u z a — zero dźwięku w systemie

znaków a k u s t y c z n y c h — jest również obciążona funkcjami semantycznymi.

Zdanie może spełniać funkcje komunikacyjne dlatego, że z jednej strony znaki

językowe — morfem, słowo — stanowią symbole elementów rzeczywistości pozajęzykowej,

z drugiej zaś strony owe znaki pozostają we wzajemnych relacjach

systemowych. Zdanie Jaś kocha Kasię znaczy, czyli posiada wartość informacyjną

dlatego, że k a ż ^ z tyth wyrazów coś oznacza: Jaś chłopca, Kasia dziewczynę, kocha —

pewien charakterystyczny stan uczuciowy, ale znaczy to zdanie również dlatego, że

istnieje między tymi trzema wyrazami określona relacja oparta na obecności i nieobecności

morfemów. To z owej relacji między znakami językowymi wynika, kto kogo

kocha. Jeśli nie wiemy, jaką funkcję w zdaniu pełni wyraz, którego znaczenie

słownikowe jest nam nawet znane, nie potrafimy określić znaczenia tego zdania.

Słowem, znaczenie zdania, powiadomienia wynika z podwójnej relacji, w jakiej znak

językowy występuje: znak — rzeczywistość pozajęzykowa, znak — system znakowy.

Wynika także z jakości intonacji — innej dla zdania twierdzącego, innej dla

pytajnego.

Do charakterystyki znaku językowego należy to, że możemy w nim wyróżnić

dwa aspekty, jakby „dwie strony tej samej monety": element znaczący, zwany

signifiant, i element znaczony — signifié, p l a n w y r a ż a n i a i p l a n treści.

Przyjmuje się powszechnie, że znak językowy łączy w sobie w a r t o ś ć a k u s t y c z -

ną i p o j ę c i e p r z e d m i o t u , na który znak wskazuje (pojęcie przedmiotu — nie

sam przedmiot!). Po drugie, znak językowy ma charakter całkowicie konwencjonalny

36

i to konwencja społeczna właśnie łączy wartość akustyczną znaku z pojęciem

przedmiotu oznaczanego, między którymi nie istnieje żaden realny związek.

Co się tyczy normy językowej, rozumianej jako zbiór reguł określających

sposoby łączenia znaków w większe zespoły-sekwencje, to jest ona chroniona sankcjami

społecznymi. Język jest dobrem chronionym i wymagającym ochrony: rodzina,

szkoła, rozmaite instytucje chronią język — a w każdym razie powinny to robić

— ponieważ język jest warunkiem istnienia społeczeństwa i warunkiem jego kultury.

Pojęcie tekstu

Aby właściwie zrozumieć problematykę stylistyczną, a więc zarówno problematykę

stylu, jak i stylistyki, należy koniecznie wiedzieć, że jakkolwiek narzędziem

komunikacji społecznej jest język, to jednak społeczne porozumienie polega na

wymianie tekstów, komunikatów językowych i zawartych w nich treści. Klasyczne

językoznawstwo kończyło rozpoznawanie systemu językowego na zdaniu (wypowiedzeniu)

i nie obchodziły go struktury ponadzdaniowe, tymczasem cechy stylistyczne

ujawniają się również w całościach tekstowych większych od zdania i nie sposób

określić funkcji rozmaitych chwytów stylistycznych bez uwzględnienia całego kontekstu

językowego, w jakim zostały użyte.

Dzisiaj na ogół jest wiadome, że zdanie to tylko pewien poziom organizowania

tekstu, i podejmowane są wysiłki zmierzające do określenia reguł kompozycyjnych

struktur ponadzdaniowych — opisania g r a m a t y k i tekstu. W spełnieniu tego

zadania nie posunięto się zbyt daleko: wciąż nie wiadomo, jakie reguły muszą być

honorowane w procesie tworzenia tekstu, aby zapewnić mu spójność, nie wiemy

ponadto, czy pomiędzy zdaniem a tekstem jako całością nie występują struktury

pośrednie.

Trudności tu podniesione są peszące na terenie poetyki, ponieważ utwór

literacki jest z reguły tekstem wielozdaniowym. Zdania grupowane są w zespoły

zawierające informacje cząstkowe, a z kolei dopiero owe zespoły tworzą całość. Tym

niemniej nie umiemy nawet powiedzieć z całą pewnością, czy tekst ma i czy powinien

mieć językowe wyznaczniki początku i końca.

Podniesiono tutaj problem tekstu dla uświadomienia Czytelnikowi rozmaitych

ograniczeń, przed jakimi staje współczesna stylistyka. Sprawiają one, że dokonane tu

konstatacje muszą być zawsze relatywizowane przez fakt istnienia problemów,

których nauka nie zbadała do końca.

Współczesna stylistyka zbudowała swoje kompetencje naukowe na rozróżnieniu

pomiędzy systemem językowym, dla którego określenia mamy ponadto jeszcze inne

terminy: kod, langue, układ p a r a d y g m a t y c z n y , p a r a d y g m a t ,

a tekstem, nazywanym również: p a r o l e , u k ł a d s y n t a g m a t y c z n y , s y n t a g -

m a. Zatem język i tekst to nie to samo. Język, rozumiany jako system językowy, jest

czymś w rodzaju magazynu środków — znaków i norm-reguł — i ma on charakter

37

p o t e n c j a l n y , a b s t r a k c y j n y . Język istnieje tylko w świadomości społecznej

jako zbiór możliwości komunikowania się, natomiast tekst ma c h a r a k t e r

k o n k r e t n y , jest realizacją jednej z wielu możliwości systemu językowego.

Fakt, że język jest narzędziem społecznej komunikacji ludzi, determinuje ogólny

aspekt tekstów: ich naturalną niejako postacią jest d i a l o g , rozumiany jako wypowiedzi

dwu lub więcej podmiotów na określony temat. S y t u a c j a d i a l o g o w a

sprawia, że tekst jako całość ma charakter wielopodmiotowy, a poszczególne wypowiedzi

nie mają, z punktu widzenia tematu, charakteru autonomicznego. Wypowiedzi

składowe dialogu nazywamy r e p l i k a m i lub kwestiami. Znaczenie i sens

poszczególnych replik ujawnia ich wzajemny stosunek.

Naturalność dialogu jako postaci tekstu pochodnej od funkcji komunikatywnej

języka rzuca charakterystyczne światło na monolog, który jest wypowiedzią

jednego podmiotu, odznaczającą się obcą dialogowi ciągłością i spójnością. Monolog

jako wypowiedź-tekst pretenduje do samodzielności i autonomii, jednak z samej

natury języka wynika, że jest on zawsze kierowany do jakiegoś adresata i jako taki

obliczony na jakąś jego reakcję językową i z tego powodu monolog nie jest prostym

przeciwieństwem dialogu. Należy rozróżniać pomiędzy tekstami jedno- i wielopodmiotowymi,

ale rozróżnienie takie nie oznacza, że monolog jako wypowiedź jednopodmiotowa

może nie zawierać elementów dialogowych. Często nawet, na przykład

w tzw. monologu wewnętrznym, roztrząsa się jakiś problem w taki sposób, że

argumenty przeciwstawiane są sobie na kształt replik dialogowych.

Dialog i monolog wyczerpują postaci tekstu wyróżniane ze względu na liczbę

podmiotów mówiących i pozwalają na definicję tekstu w następującej formule:

Tekst jest to wypowiedź skończona jednego, dwu lub więcej podmiotów na

jeden temat, utrwalona lub nie, realizująca reguły systemu językowego w takim

stopniu, że może być zrozumiała, mająca postać niezmienialnej i nieodwracalnej

sekwencji znaków językowych, która z punktu widzenia nadawcy ma kompletną ilość

informacji skierowanych do określonego adresata.

Tworzenie tekstów polega na wyborze z paradygmatu językowego tego, co jest

niezbędne dla sformułowania informacji, i na ułożeniu, skomponowaniu z tych

wybranych elementów całości tekstowej — syntagmy. Bywa tak, że elementy układu

paradygmatycznego podlegają w procesie mówienia pewnym przekształceniom, transformacjom

lub że ich układ tekstowy odbiega od normy językowej czy językowego

zwyczaju. Takie przekształcenia mają charakter stylistyczny, dopóki komunikat tak

organizowany nie zatraca zdolności informacyjnych. Przykłady niżej przytoczone

dowodzą, że inwencja w zakresie organizacji językowej tekstu może być ogromna:

W białodrzewiu jaśnie dźni słoneczno,

Miodzie złoci białopałem żyśnie,

Drzewia pełni pszczelą i pasieczną,

A przez liście kraśnie pęk słowiśnie.

(J. Tuwim, Slopieamii, 2)

38

przypomniejący się być w sielankościach

zrywam

się

z łańcucha

z nagła ganku

występ w niebo, drzewo

zanim mamy niemojej i moje

— ja mam czego być do niczego

a wy do niczego bez wszystkiego

ja bez niczego do wszystkiego

na chwilę nieba, drzewa

przed ich mi zdoniczegowieniem

(M. Białoszewski, Rwanie sie w gościach do czegoś)

Nikomu, kto włada polszczyzną, teksty wyżej cytowane nie sprawią większego

kłopotu w określeniu sensu i znaczeń, bo każde z użytych w nich słów pochodzi ze

słownika języka polskiego, znane są z rozmaitych tekstów jako będące w powszechnym

użyciu cząstki słowotwórcze — morfemy i sposoby tworzenia niektórych

kategorii gramatycznych, czyli s ł o w o f o r m. Każde z tych słów, jakich użyli autorzy

tych tekstów, jest osadzone w polszczyźnie i dlatego łatwo określamy znaczenia słów

i potrafimy określić ich funkcje składniowe. Na przykład: w białodrzewiu — okolicznik

miejsca, jaśnie — okolicznik sposobu bądź stopnia i miary, dźni — orzeczenie,

bialopałem — dopełnienie, żyśnie — dopełnienie. W utworze Białoszewskiego rozpoznajemy

w sielankościach sielankowość i kości i potrafimy odtworzyć sytuację liryczną,

w jakiej podmiot liryczny wypowiada tekst utworu. Bez względu jednak na to postaci

tych słowoform musimy odczuwać jako efekt bardzo silnej ingerencji poetów w normy

słowotwórcze, jako przekształcenia zwyczajów słowotwórczych polszczyzny.

Relację między systemem językowym a tekstem przedstawiamy tak:

system językowy

(kod)

wybór układ przekształcenie

tekst

Wybór i układ są warunkami bezwzględnymi wypowiedzi, natomiast

p r z e k s z t a ł c e n i e nie jest operacją konieczną. Pojęcie wyboru zawiera implikację,

że system językowy dysponuje więcej niż jedną możliwością uformowania sekwencji

znaków zawierających określone informacje. I tak jest rzeczywiście. Język dysponuje

ogromną ilością synonimicznych wartości semantycznych: podobne znaczenia i sensy

można kształtować na najrozmaitsze sposoby. Dzieje się tak dlatego, że wyborów

stylistycznych można dokonywać na wszystkich poziomach systemu językowego,

a więc w obrębie wszystkich składających się na niego podsystemów: fonologicznego,

39

morfologicznego, leksykalnego, składniowego i prozodyjnego. Możliwość dokonania

rozmaitych wyborów oznacza możliwość realizowania synonimicznych, ale nie identycznych

znaczeniowo komunikatów językowych, ponieważ wybory takie są wyborami

znaków i reguł ich łączenia w układ syntagmatyczny.

Funkcje mowy

To, co powiedziałem dotąd o języku i zasadności oddzielenia systemu językowego

od tekstu, zobowiązuje mnie do określenia funkcji kodu j ę z y k o w e g o

i funkcji tekstów (mowy).

Jedyną funkcją kodu językowego jest tworzenie, czyli g e n e r o w n i e tekstów,

co się zaś tyczy funkcji mowy, to sprawa jawi się jako bardziej skomplikowana.

Najpierw wyróżniano trzy funkcje mowy: mowę, która wyraża postawę i pragnienia

osoby mówiącej, czyli nadawcy, i określono jej funkcję jako ekspresywną;

mowę która próbuje oddziaływać na zachowanie osoby, do której tekst jest adresowany,

i określono ją jako funkcję impresywną; wreszcie mowę w jej funkcji

podstawowej — p o z n a w c z e j , to znaczy takiej, która polega na referowaniu

stanów rzeczywistości pozajęzykowej i wyrażaniu o niej sądów. Nie należy rozumieć,

że funkcje te występują pojedynczo, czyli że tekst może pełnić tylko jedną funkcję.

Mówi się o współwystępowaniu wszystkich funkcji mowy w tekstach i tylko o dominacji

jednej z nich.

Dość szybko spostrzeżono, że mowa pełni jeszcze inne funkcje. Rozwój teorii

informacji pozwolił określić warunki, jakie muszą być spełnione, aby akt porozumienia

językowego mógł się dokonać. Osiągnięcia teorii informacji przeniósł na grunt

rozważań o języku i poezji Roman Jakobson, formułując całą teorię języka poetyckiego.

Ponieważ przez ostatnie niemal osiemdziesiąt lat kształtował się i rozwijał

pewien pogląd na język poetycki, czy też raczej mowę w funkcji poetyckiej, który

kulminował w pracach Jakobsona, warto zreferować tutaj owe poglądy na funkcje

mowy, z tym jednak zastrzeżeniem, że w świetle tego, co dzisiaj wiadomo na ten

temat, nie we wszystkim zachowują one pełną aktualność.

Schemat porozumienia językowego przedstawia się następująco:

kontekst

komunikat

nadawca odbiorca

kod

kontakt

Schemat ów należy rozumieć w sposób następujący: n a d a w c a kieruje do o d b i o r -

c y tekst, czyli k o m u n i k a t językowy. Komunikat ten dotyczy jakiegoś aspektu

rzeczywistości — k o n t e k s t u — o czymś mówi, coś jest jego treścią; komunikat taki

40

może zostać odebrany, czyli zdekodowany tylko wtedy, gdy respektowane są w nim

reguły kodu i kiedy między nadawcą i odbiorcą istnieje k o n t a k t fizyczny

i psychiczny.

Funkcje mowy zależą od tego, na który z elementów owego schematu porozumienia

językowego zorientowany jest komunikat. Jakobson udowadniał, że komunikat

może być zorientowany na każdy z tych elementów, które wyszczególnia schemat,

zatem wyróżnił sześć funkcji, to znaczy takie sytuacje, kiedy jedna dominująca

funkcja podporządkowuje sobie pięć pozostałych. Oto ich wykaz:

funkcja emotywna, kiedy komunikat mówi o nadawcy komunikatu,

ujawnia cechy indywidualizujące go jako pewien typ wrażliwości;

funkcja impresywna, czyli konatywna, kiedy komunikat językowy

formułuje apele, polecenia, rozkazy adresowane do odbiorcy komunikatu; formalnym

wyznacznikiem funkcji impresywnej są rozkaźniki i bezpośrednie zwroty językowe do

odbiorcy;

funkcja poznawcza, którą komunikat pełni wtedy, gdy dotyczy on

kontekstu, referuje jego stany, orzeka o jakiejś rzeczywistości pozajęzykowej;

funkcja metajęzykowa, kiedy komunikat nastawiony jest na kod językowy,

zawiera wyjaśnienia i tłumaczy sposób organizowania wypowiedzi;

f u n k c j a f a t y c z n a, kiedy komunikat formułowany jest w celu nawiązania

bądź podtrzymania kontaktu nadawcy z odbiorcą, warunkującego porozumienie;

funkcja e s t e t y c z n a , czyli poetycka, która ujawnia się wtedy, gdy

komunikat koncentruje uwagę odbiorcy na sobie samym, narzuca wyczuwalność

znaku językowego; znaki językowe stają się wtedy „nieprzezroczyste", ponieważ

ich materialność konkuruje z charakterem symbolicznym znaku.

Układ funkcji mowy odpowiadał w tym ujęciu dokładnie schematowi komunikacji

językowej:

f. poznawcza

f. estetyczna

f. emotywna f. konatywna

f. metajęzykowa

f. fatyczna

W kwestii funkcji mowy lepiej jest jednak sięgnąć do refleksji teoretycznej

Henryka Markiewicza, który inaczej wyspecyfikował funkcje mowy, wyróżniając trzy

ich grupy.

a) funkcje z a s a d n i c z e :

— funkcja p r z e d s t a w i a j ą c a , której istota sprowadza się do przekazywania

informacji o rzeczywistości pozajęzykowej i samym nadawcy;

— funkcja w o l i c j o n a l n a — tekst przekazuje polecenia i życzenia

nadawcy;

41

b) funkcje uboczne:

— funkcja kontaktywna (w terminologii Jakobsona fatyczna), która

służy nawiązywaniu i podtrzymaniu kontaktu nadawcy z odbiorcą;

— funkcja metajęzykowa — polegająca na objaśnianiu znaków i znaczenia

składników wypowiedzi;

c) funkcje t o w a r z y s z ą c e :

— funkcja emotywna, wyrażająca postawę mówiącego wobec zawartej

w komunikacie informacji;

— f u n k c j a w y r ó ż n i a j ą c a , która polega na tym, że sposób zorganizowania

językowego tekstu ujawnia cechy jego nadawcy, zdradza jego płeć, wiek,

wykształcenie, pochodzenie lub przynależność społeczną;

— funkcja a u t o t e l i c z n a pojawia się, kiedy tekst zwraca uwagę na

kształt językowy wypowiedzi, jej pod tym względem niezwykłość wyrażającą się

w tak zwanej o r g a n i z a c j i n a d d a n e j tekstu.

Propozycję Markiewicza uznać należy za bardziej wartościową od przedstawionej

wcześniej, ponieważ wychodzi ona naprzeciw przekonaniom, że podstawową

i niezbywalną funkcją mowy jest funkcja przedstawiająca, zwana również

s y m b o l i c z n ą i poznawczą, niemniej i ta propozycja wymaga pewnych

uszczegółowień.

W moim przekonaniu funkcja autoteliczna i funkcja estetyczna nie są synonimami,

ponieważ estetyczny wymiar i charakter tekstu niekoniecznie musi

być związany z zabiegiem organizacji naddanej tekstu. Rozumiem, że istnieją

podstawy do mówienia o funkcji autotelicznej, tzn. takiej, którą pełni tekst zorganizowany

w sposób wykraczający poza potrzeby komunikacji — na przykład

wiersz, aliteracja itp. — ale funkcję taką spełnia również błąd gramatyczny.

Nie ma podstaw do utożsamiania kategorii literackości z kategorią estetyki.

Dzieło literackie jak każde dzieło sztuki może mieć również charakter antyestetyczny,

a kryteria estetyczności i antyestetyczności są historycznie zmienne.

W literaturze, jak to starałem się pokazać w rozdziale Kategoria literackości

(s. 12), ważny jest sposób organizowania znaczeń właściwy tylko dziełom literackim.

Sądzę, że analogicznie mają się sprawy w sztukach nieliterackich.