Homer, Iliada,

przeł. Kazimiera Jeżewska, oprac. Jerzy Łanowski,

wyd. 13 nowe zupełnie, BN II 17, 1981.

WSTĘP

1. Początek literatury europejskiej.

• najstarszą z literatur Europy, grecką, otwierają „Iliada” i „Odyseja”.

• tematy, mity i postaci z tych epopei weszły na stałe w świadomość kulturalną dużej części lu-dzkości.

• dzieła w pełni rozwinięte, niepospolity kunszt poetycki, bogaty i barwny język, wielka skala środków artystycznych – zaskoczenie i paradoks.

1. Pytania zasadnicze.

• kiedy i gdzie powstały poematy Homerowe?

• w jakiej epoce rozgrywa się akcja „Iliady”?

• realistyczna?

• kim był autor?

• forma ustna czy pisemna?

• pierwsze dzieła literatury greckiej?

• pokrewieństwa i związki z literaturą poza Grecją.

1. Egea i Grecja.

1. Świat egejski.

• ludność śródziemnomorska, pochodzenia małoazjatyckiego, docierająca na tereny później-szej Grecji, gdzieś między 4500 a 3000 p.n.e. mieszała się z ludnością miejscową.

• pierwsze stulecia trzeciego tysiąclecia p.n.e. – rozwój i wzrost kultury kreteńskiej (minojskiej):

• pismo hieroglificzne (nieodczytane) ok. 2400-2100.

• pierwsze wielkie pałace 1850-1700.

• drugie pałace – w Knossos i Phaisos 1700-1550.

• Luwiowie na stałym lądzie 1900-1800 i na Krecie 1800.

• pismo linearne A (nieodczytane) 1700-1600.

• koniec największej świetności kultury minojskiej 1400.

• zniszczenie pałacu w Knossos i koniec pisma linearnego A 1450-1400.

• najazd Achajów na Kretę 1400-1300.

• świetność Knossos i pismo linearne B (odczytane w 1953 r.).

• najazd Dorów i upadek Knossos 1200-1100.

• „greckie średniowiecze”.

• okres mykeński na lądzie: najazd Achajów na Peloponez w latach 1600-1500; obronne grody mykeńskie, pismo linearne B.

1. Wschód.

• handel Krety z Bliskim Wschodem.

1. Achajowie.

• rozszerzenie panowania z Myken na cały ląd grecki 1400-1200.

• zniszczenie Troi VII A.

1. Pierwsza faza kolonizacji.

• upadek potęgi Achajów w XI wieku.

• Jonowie z Peloponezu na Wybrzeże Azji Mniejszej; Eolowie na południe Azji Mniejszej; Doro-wie na wyspy.

1. Przedział czasu.

• z „mroków greckiego średniowiecza” pierwsza wyłania się Jonia z bogatym Miletem.

• na trzy wieki ucicha kolonizacja (XI – IX), rozwój cywilizacyjny.

1. Siedziby małoazjatyckich Greków.

• Jonia z dwunastoma miastami: Milet, Myus, Priene nad Meandrem (dzis. Menderez), Efez u ujścia Kaystru (dzis. Küczük Menderez), Kolofon, Lebedos, Teos, Kladzomenaj, Erythraj i Fo-kaja (dzis. Gediz-czaj) oraz na wyspach Samos i Chios.

• w Jonii można zaobserwować najstarszą formę helleńskiej państwowości, polis, czyli miasto-państwo, o ustroju arystokratycznym, rządzone przez królów, których władzę niejednokrotnie arystokracja ogranicza.

1. Przekazy o Homerze.

1. „Biografie”.

• w starożytności wierzono, że Homer istniał; utwory go „zakryły”.

• od IV wieku p.n.e. od Arystotelesa braki wypełniano fantazją.

• 7 żywotów fantastycznych: syn nimfy lub dziewczyny-sieroty Kretheis i boga rzeki smyrneń-skiej, Melesa, imię Melesigenes („z Melesa zrodzony”), imię Homeros („Ślepiec”) przybrał do-piero po utracie wzroku.

• żywoty opowiadają o wędrówkach pieśniarza, o jego dłuższych i krótszych utworach, gęsto je cytując.

• Homer miał umrzeć jako sędziwy starzec na wyspie Ios.

1. Co znaczy „Homer”?

• ślepiec, zakładnik, towarzysz, spajacz, zbieracz, składacz (twórca, poeta).

1. Świadectwa.

• o Homerze wspominali: Hezjod, Pindar, Simonides.

• Herodot datuje Homera i Hezjoda na ok. połowę IX wieku p.n.e.

1. Czasy.

• epoka heroiczna: 1400-1200 p.n.e.

• w poematach Homera pamięć o czasach pradawnych (pochwała świetności Myken i innych ośrodków kultury minojsko-mykeńskiej) + współczesność (znajomość żelaza i jego użytkowa-nia).

• najpóźniejsze w „Iliadzie” wzmianki o rynsztunku i taktyce walki ciężkozbrojnego piechura (hoplity) – ok. 700 r. p.n.e.

1. Kultura „homerowa”.

• elementy z obrazków, scen, wzmianek i aluzji – obraz pełny i bogaty, ale nie historyczny.

• człowiek homerycki, heros i „kultura homerowa” istnieje tylko w świecie poetyckim, z rzeczy-wistości zbiera i łączy tylko elementy.

1. Poezja i pismo.

1. „Przed początkiem”.

• Homer jest dla badaczy początkiem literatury greckiej i europejskiej (właściwie azjatyckiej).

• poezja jednak istniała wcześniej (wysoki kunszt poetycki, analogie z innych kultur).

• najdawniejsza poezja łączyła się z muzyka i śpiewem (sztuki plastyczne).

1. Zapis – nie literatura.

• rozszyfrowanie przez Michaela Ventrisa z pomocą Johna Chadwicka w 1953 r. pisma linear-nego B; treść rozczarowała: księgi magazynowe, wykazy, spisy osób i rzeczy, dokumentacja mienia władców i świątyń, nie literatura.

• minologia lub mykenologia zajmuje się zabytkami z pismem linearnym B.

1. Świadectwa poematów.

• Homer cytuje dawne opowieści, nawiązuje do starszych podań.

1. Śpiewacy nadworni.

• pieśń + muzyka + taniec.

• śpiewacy wymieniani pośród przedstawicieli zawodów (kowal, garncarz…), ludzie osiadli, słu-żący dworowi.

• śpiew darem bóstw, natchnienie daje Muza.

• repertuar bogaty, zbogacany i aktualizowany.

• heksametr wierszem recytacji, nie śpiewu.

• w epoce późniejszej wygłaszaniem utworów zajmowali się nie śpiewacy-aojdowie, ale recyta-torzy-rapsodowie.

1. Odbiór epiki.

• przekazanie poematu odbiorcom (słuchaczom) ustnie.

• starożytni nawet sami sobie czytają na głos, dopiero od III wieku n.e. wzmianki o zaskakują-cym czytaniu „bez poruszania ustami”.

• wykonanie eposu publiczne.

1. Przekazanie utworów.

• czy wykonawcy tych poematów uczyli się ich z pisanego tekstu, czy też z ust poprzedników?

• brak umiejętności zapisania tak ogromnych eposów pismem znanym (np. linearnym B).

1. Literatura sąsiadów.

• sąsiedzi zapisywali teksty literackie, choć nie tak ogromne.

1. Tradycja grecka.

• przed Homerem musiała istnieć literatura, ale nie pisana i nie została spisana fałszerstwa-apokryfy.

1. Pismo greckie.

• zapożyczone od Fenicjan i przetworzone, np. oznaczenie samogłosek, przyjęto uważać, że dostosowanie alfabetu fenickiego do języka greckiego jest dziełem Dorów (ok. 900 r. p.n.e.).

1. Najwcześniejsze zabytki.

• pochodzą z drugiej połowy VIII wieku p.n.e. – wiersze (heksametry).

1. Świadectwo formy.

• cechy stylu epopei Homera – pokrewieństwo z podobnymi zjawiskami w literaturze innych lu-dów, podobieństwo technik poetyckich.

1. Prehistoria i narodziny kwestii homerowej.

• dyskusja filologiczna już w starożytności:

• określenie autentyczności poszczególnych dzieł z całego przypisywanego Homerowi ze-społu.

• czy „Iliada” i „Odyseja” pochodzą od jednego czy dwu różnych twórców.

• zabiegi krytyczno-edytorskie mające na celu ustalenie poprawnego wzorowego tekstu poematów, wolnego od wtrętów i zniekształceń.

• Francois Hedelin abbe d’Aubinac (1604-1676) – literacki atak na Homera oskarżonego o nie-moralność, zły gust, lichy styl i niekonsekwencje w poetyckiej narracji + antyczne przekazy, że Homer nie znal pisma Homer nie istniał, poematy są zlepkami różnych pieśni.

• Thomas Blackwell (1701-1757) – studium o „życiu i pismach” Homera.

• Robert Wood (1716-1771) – Homer nie znał pisma, poematy ustnie z pamięci.

• Friedrich August Wolf (1759-1824) – poematy Homerowe powstały jako twórczość ustna ok. połowy X wieku p.n.e., w okresie, gdy Grecy nie znali jeszcze pisma.

• po Wolfie:

• unitaryści, tj. zwolennicy teorii o jedności poematów i ich indywidualnym autorze, Home-rze.

• pluraliści, analitycy lub ewolucjoniści – zaprzeczający poematom jedności, jednego auto-ra, określonego momentu powstania…

1. Analitycy.

• Gottfried Hermann (1772-1848) – teoria rozszerzania niewielkich początkowo poematów.

• Karl Lachmann (1793-1851) – teoria pieśni (złączenie i spajanie 18 początkowo odrębnych poematów).

• George Grot (1794-1871) – teoria jądra podstawowego (rozszerzana „Pra-Iliada”).

1. Krąg współpracujących nauk.

• filologia, historia literatury, historia, badania komparatystyczne, papirologia, archeologia.

• Heinrich Schliemann (1822-1890) – wykopaliska w „miejscach Homerowych”: od 1868 r. w Troi, Mykeny (1874), Tiryns (1876), Orchomenos i Itaka.

• podstaw archeologii „Homerowej” dał współpracujący ze Schliemannem od 1882 r. Wilhelm Dörpfeld (1853-1940).

• archeologia, językoznawstwo + etnologia-antropologia.

1. Kontratak unitaryzmu.

• Dietrich Mülder 1910 r.:

• „Iliada” jest poematem jednolitym zbudowanym według jednolitego planu.

• niekonsekwencje wynikają ze specyficznego zadania, nałożonego przez poetycką osobo-wość twórcy.

• źródłami są dzieła powstałe w okresie tego rozwoju.

1. Drugi zwrot.

• badania żywej jeszcze dzisiaj epickiej poezji ludowej, zwłaszcza epiki ludowej południowosło-wiańskiej – Matija Murko (1861-1952), Milman Parry, Albert B. Lord.

• poezja Homerowa reprezentuje charakterystyczny typ poezji ustnej, styl formularny.

1. Poezja ustna.

• śpiewak jest tak jakby improwizatorem, tworzy z materiału istniejącego: treść (podanie) i for-ma (zespół formułek).

1. To już literatura.

• poematy Homerowe wykazują plan, jedność wewnętrzną dużo ściślejszą, niż się można tego spodziewać i niż się rzeczywiście spotyka w zapisie ludowej twórczości ustnej.

1. Data epopei.

• między połową IX i połową VIII wieku p.n.e.

1. Kształt poematu.

1. Budowa „Iliady”.

• 15 537 wersów.

• podział na 24 pieśni (księgi), oznaczane umownie 24 literami dużymi alfabetu greckiego jest późniejszy, pochodzi od uczonych aleksandryjskich.

• temat w inwokacji.

• analiza treści.

1. Forma poetycka.

2. Porównania.

• szeroko rozbudowane porównania o niezwykłej fakturze, zwłaszcza dłuższe – przeszło 200.

• są istotnym wzbogaceniem realistycznego obrazu życia.

1. Tok narracji.

• narracja jest opowiadaniem w czasie, treści w ruchu.

• nie zawsze wartko, czasem kunsztownie opóźniana, zaznaczona napięciem i zwalniana na-pięciem.

• paralelizm akcji, ale nie opowiadania.

• plastyczność opisu.

• dokładność opisu.

• całkowite odsłonięcie wnętrza, brak niedomówień.

1. Epickość i dramatyzm.

• obiektywne przedstawianie opisywanej rzeczywistości nie oznacza obojętnego stosunku wo-bec opowiadanych faktów; zakłada sąd poety o ludziach i wydarzeniach.

• wyczuwalne nastroje narratora.

• nasycenie eposu dialogami i monologami, swoiste prawo „dwu osób na scenie”.

1. Umowność.

• fakty zakomunikowane słuchaczowi twórca uważa za wiadome innym postaciom epopei.

• podawanie pozornych lub chwilowych uzasadnień sytuacji, postępowania postaci, pospiesz-ne, niezbyt logiczne, ale prowadzące do zamierzonego przez poetę celu, np. pożegnanie Hektora z Andromachą.

1. Realizm – idealizacja – cudowność.

• dar obserwacji – obrazy wierne rzeczywistości, opisy przyrody, przedmiotów, przedstawienia scen z życia, charakterystyki bohaterów ukazane w rozwoju, w reakcjach psychologicznych.

• postaci poematu, herosi, są wyolbrzymione w perspektywie.

• cechą tej poezji jest podniosłość.

• epos jest obrazem życia pełnego sił, rzeczywistości uszlachetnionej i powiększonej nawet tam, gdzie na to nie zasługuje.

• świat ludzki pozostaje w stałej zależności od świata boskiego.

• zamienne traktowanie Dzeusa z Mojrą (Przeznaczeniem).

• bogowie są ponad ludźmi, ale nie są jeszcze siłami moralnymi, nie reprezentują poziomu ety-cznego wyższego niż ludzie.

1. Losy i echa „Iliady”.

• brak jeszcze pełnej historii Homera w kulturze europejskiej.

1. Grecja.

• własność ogólnohelleńska.

• od VI wieku p.n.e. podręcznik.

• Homer ustanowił pewien ład w systemie bardzo swobodnej niedogmatycznej religii greckiej.

• przekonanie o wspólnym pochodzeniu i jedności wszystkich Greków.

• podstawowa norma etyczna, zbiór wzorów postępowania.

• klasyczna szata epopei.

1. Potomstwo literackie.

• przypisywanie licznych utworów Homerowi.

• parodie epickie, np. „Wojna żabo-mysia”.

• VII i VI w. p.n.e. liryka i liryka chóralna.

• V w. p.n.e. dramat.

• od III wieku .p.n.e. Homer przestaje być jedynym wzorem literackim.

1. Homerologia kolebką filologii.

• starożytna nauka o literaturze i starożytna krytyka literacka.

• gramatyka, Biblioteka Aleksandryjska – badania nad Homerem, ustalanie tekstów poematów.

• badacze: Zenodot z Efezu (IV/III w. p.n.e.); Arystofanes z Bizancjum (III/II w. p.n.e.); Arys-tarch z Samotraki (III/II w. p.n.e.).

1. Homer w Rzymie.

• przekład „Odysei” Liwiusza Andronikusa (połowa III w. p.n.e.).

• epik Enniusz, Wergiliusz, heksametryczny wyciąg z „Iliady” tzw. „Homer łaciński”…

1. Średniowiecze.

• przejęcie w wykształceniu Homera.

1. Bizancjum.

• głównie pośród kleru zakonnego.

• Anna Komnena (XII/XIII w.), słowniki-encyklopedie, zbiory sentencji moralnych, Joannes Tze-tzes (XII w.).

• Digenis Akritas (X w.), Konstatyn Hermoniakos (XIV w.).

1. Losy „Homera” na Zachodzie Europy.

• „Iliada” wyparta przez „Homera łacińskiego” i łacińskie wersje Diktysa i Daresa.

• XII w. literackie odrodzenie trojańskiej tematyki: „Romnas trojański”. Gwidon da Colonna…

1. Powrót na Zachód.

• Petrarka, rękopisy greckie zaczęły napływać z Bizancjum do Włoch w większej liczbie w po-łowie XV wieku.

• przekłady: Lorenza Valii + Francesco Aretino.

• 1488 r. we Florencji Grek Demetrios Chalkondyles – druk Homera w oryginale.

• z przekładów „Iliady” na języki narodowe Zachodu najwcześniejszy był hiszpański, prozą z połowy XV wieku.

1. Homer a Wergiliusz i starożytni a nowocześni.

• renesans – odrodzeniem łacińskim, nie greckim.

1. Nawiązanie.

• w XIX wieku ogromne rozszerzenie znajomości poezji Homerowej.

1. Homer w Polsce.

1. Zakres tematu.

2. Znajomość „Iliady” i historii trojańskich.

• przez Homera rozumiano „Homera łacińskiego”, Diktysa, Daresa i innych.

• 1504 r. Homer na wykładach na Akademii Krakowskiej.

• 1563 u Wirzbięty w Krakowie: „Historia barzo piękna, ucieszna, y każdemu stanu iście poży-teczna… O zburzeniu a zniszczeniu onego sławnego a znamienitego miastha y państwa tro-iańskiego” – Dares + Diktys.

• J. Kochanowski tłumaczenie „Iliady”, Krzysztof Wolthazy „Hipothezis Illiadi Xiąg Homerowich”.

1. Zastój i nowe odrodzenie.

• Homer ożywa na dobre w Polsce z początkiem XIX wieku.

• czytelnicy posługiwali się przekładami francuskimi, rzadziej włoskimi i niemieckimi.

1. Inspiracje i echa literackie.

• J. Kochanowski „Odprawa posłów greckich”, W. Potocki „Wojna chocimska”, F. D. Kniaźnin „Hektor”, A. Mickiewicz „Grażyna”, „Pan Tadeusz”, S. Wyspiański „Meleager”, „Protesilas i Laodamia”, „Akropolis”, „Achlleis”, „Noc listopadowa”, J. N. Miller „Achilles na marach”; T. Gajcy „Homer i Orchidea”, H. Sienkiewicz „Ogniem i mieczem”, Słowacki, Krasiński, Faleński, Asnyk, Rydel, Tetmajer.

1. Polskie przekłady „Iliady”.

• J. Kochanowski – tylko III księga, „Monomachia Parysowa z Menelausem”, ok. 1577 r.

• pijar Franciszek Ksawery Dmochowski (1762-1808), w trzech tomach 1800-1801, posługiwał się m.in. przekładami francuskimi (Madame Dacier) i angielskimi (Pope), klasyczny trzynasto-zgłoskowiec.

• Stanisław Staszic: 1805-1815, przekłady włoskie, angielskie i Madame Dacier, niezwykła for-ma, trzynastozgłoskowy heksametr.

• Jacek Idzi Przybylski 1814 r., dziwotwory językowe.

• parafraza fragmentów Juliusza Słowackiego.

1. Plon końca XIX wieku.

• Paweł Popiel (1837-1910), jego „Iliada” była ulubioną lekturą Sienkiewicza.

• Augustyn Szmurło (1821-1888), mało poetyczny.

• Stanisław Mleczko (1854-1944).

1. Stylizacje „ludowe”.

• część dzieła Lucjan Rydel + ilustracje Wyspiańskiego.

• Michał Pawlikowski, parafrazy archaizowane gwarą góralską.

• Kazimierz Tetmajer tylko dwa fragmenty.

• Jan Czubek 1921 r.

1. W ostatnich latach.

• Ignacy Wieniewski 1961 r. w Londynie, niewielki nakład.

• wybór „Iliady” w przekładzie Dmochowskiego w adaptacji Tadeusza Sinko w serii BN.

• Lesław M. Bartelski 1968 r., prozaiczny, skrócony przekład dla młodzieży.

1. „Iliada” najnowsza.

• Kazimiera Jeżewska (1902-1979), w 1972 r. w wyborze, nie doczekała się wydania całości, nie skończyła przekładu „Odysei” i „Teogonii” Hezjoda.

• wyjątkowo sympatyczna, humanistka, ukończyła filozofię, historię i osychologię na Uniwersy-tecie Warszawskim, debiut poetycki w 1924 r., do 1939 r. kierownik literacki teatru „Reduta”, tłumaczka liryki greckiej, zwłaszcza utworów poetek, poezję polsko-łacińską; po wojnie zajęła się publikacją tłumaczeń Władysława Witwickiego; pisała także dla dzieci i młodzieży, autorka sztuk scenicznych i opracowań na scenę baśni Andersena i innych.

• zasady tłumaczenia:

• wiersz tzw. izometryczny, tj. naśladujący miary oryginału greckiego, nie rymowany.

• współczesna polszczyzny kulturalnej, unikanie zbędnej archaizacji, dialektyzmów, prze-strzeganie formularności, brak rażących nowotworów językowych.

• postulat wierności poezji, a nie wyrazom.

1. Heksametr.

• wierszem Homerowego eposu jest heksametr daktyliczny.

1. Polski heksametr.

• nie jest możliwy (brak zgłosek długich i krótkich), można upodobnić przez odpowiednie rozstawienie akcentów.

• Mickiewicz „Pieśń Walejdoty”, Norwid „Bema pamięci żałobny rapsod”.

TEKST

• całą pieśń pierwszą poświęcono opowieści o przyczynie gniewu, sporze Achillesa z naczel-nym wodzem greckiej wyprawy na Troję, Agamemnonem, który musząc dla przebłagania za-gniewanego na Greków boga Apollona oddać swój zaszczytny udział w łupach, brankę Chry-zejdę, nagradza to sobie odbierając Achillesowi jego zdobycz, Bryzejdę. Znieważony Achilles zapowiada wycofanie się z walki, a później prosi swą matkę, boginkę morską Tetydę, o wsta-wiennictwo u Dzeusa, który winien pomóc Troi, aby zaszkodzić Achajom. Dzeus obiecuje spełnić prośbę bogini.

• Pieśń druga stanowi początek spełnienia tej obietnicy. Dzeus zsyła na Agamemnona zwod-niczy sen, który ma go skłonić do podjęcia szturmu na Ilion. Wódz zmierza do tego celu nie wprost, udaje, że chce zakończyć wyprawę i zarządzić powrót do domów, a wtajemniczeni w podstęp wodzowie greccy mają skłonić Greków do sprzeciwu wobec tej decyzji, co też czy-nią, nie bez trudności, bo wojsko daje wiarę słowom Agamemnona, a bardziej jeszcze pot-warcy królów, zuchwałego demagoga Tersytesa. Resztę pieśni zajmują „katalogi", wyliczenia sił greckich i trojańskich.

• W pieśni trzeciej dochodzi wreszcie do bitwy, przerwanej jednak dla stoczenia "rozstrzygają-cego" pojedynku między Menelaosem, mężem porwanej Heleny, i Parysem, który ją porwał. Pojedynek zakończyłby się zwycięstwem Menelaosa, gdyby bogini Afrodyta nie uratowała cu-downie Parysa i nie uniosła go do komnat Heleny.

• „Winę" Trojan pieczętuje (w pieśni czwartej) zdradziecki strzał namówionego przez boginię Atenę Trojanina Pandara, który rani Menelaosa z łuku.

• Zawieszenie broni zerwane, bitwę znaczy teraz szereg bohaterskich czynów Diomedesa, o których opowiada pieśń piąta. Żeby móc stawić czoło Grekom, Trojanie winni przebłagać nieprzyjazną boginię, Palladę. Ich wieszczek, Helenos, wysyła więc do Troi Hektora, aby uprosił matkę i kobiety trojańskie o modły przed posągiem bogini. W mieście Hektor oprócz matki, Hekaby, spotyka jeszcze Parysa, Helenę i żonę swoją, Andromachę, z małym synkiem Astyanaksem.

• We wzruszającym pożegnaniu Hektora z Andromachą, pełnym złych przeczuć fatalnego dla Troi końca zmagań, kulminuje pieśń szósta.

• W siódmej bitwa słabnie, dochodzi znów do pojedynku, nie rozstrzygniętego, między Hekto-rem i Ajasem. Zapada noc, na następny dzień Achajowie obwarowują obóz korzystając z za-wieszenia broni zawartego w celu pogrzebania poległych.

• W pieśni ósmej Dzeus zakazuje bogom udziału w walce. Kiedy bitwa znów wybucha, Troja-nie spychają Achajów aż do ich obozu nad morzem przy wyciągniętych na brzeg okrętach i z zapadnięciem mroku nie wracają do miasta biwakując przy rozpalonych w polu ogniskach.

• Wobec zagrażającej klęski Achajowie wysyłają do Achillesa poselstwo, próbując go przebła-gać i skłonić do udziału w walce, ale Achilles odmawia (pieśń dziewiąta).

• Pieśń dziesiątą wypełnia opis nocnego wypadu greckich zwiadowców, Odyseusza i Diome-desa, uwieńczonego podwójnym sukcesem: schwytaniem i zamordowaniem Trojanina Dolo-na, który w tym samym celu wyprawiał się do obozu Greków oraz wymordowaniem napadnię-tych we śnie sojuszników Trojan, Rezosa i jego drużyny.

• Ze świtem wybucha (pieśń jedenasta) nowa bitwa, pod znakiem przewag ruszającego oso-biście do boju Agamemnona, który jednak raniony musi opuścić pole bitwy. Jest więcej ran-nych, pośród nich lekarz Machaon, którego uwozi z pola bitwy sędziwy Nestor. Widzi to z da-leka Achilles i wysyła przyjaciela swego Patroklosa, aby się dowiedział, kim jest ranny. Nestor opowiada Patroklosowi o grozie położenia.

• Tymczasem trwa zażarta bitwa, Trojanie forsują mur achajski (pieśń dwunasta).

• Walka toczy się już u samych okrętów (pieśń trzynasta).

• W sytuacji już dla Greków krytycznej sprzyjająca im Hera uwodzi i usypia Dzeusa, aby odwró-cić jego uwagę (pieśń czternasta). Ale obudzony i rozgniewany władca bogów przywraca Trojanom przewagę.

• Hektor stanął już na greckim okręcie i woła o pochodnię, aby podpalić okręty i w ten sposób odciąć Achajom drogę odwrotu do ojczyzny (pieśń piętnasta).

• Patroklos uprosił tymczasem Achillesa, aby mu pozwolił ruszyć na pomoc Grekom – zbroi Achillesa, na co bohater zgadza się, ale ostrzega Patroklosa, aby poprzestał na wyparciu Trojan z achajskiego obozu. Mimo danej obietnicy upojony szeregiem zwycięskich pojedyn-ków (zabija nawet najdzielniejszego po Hektorze spośród przeciwników, Sarpedona) Patro-klos dociera już do murów Troi i tu ginie z ręki Hektora (pieśń szesnasta).

• Nad zwłokami jego wybucha walka, ciało ratuje Menelaos, ale zbroję zdarł z trupa Hektor (pieśń siedemnasta).

• W pieśni osiemnastej Achilles dowiaduje się o śmierci przyjaciela, rozpacza. Pociesza go Tetyda i rusza do kuźni boga-kowala Hefajstosa, aby go prosić o wykucie dla syna nowej zbroi, gdyż Achilles pragnie pomścić przyjaciela. Hefajstos spełnia jej prośbę, a opis wykony-wanej przez boga tarczy pozwala poecie szeroko przedstawić sceny z życia greckiej społecz-ności na tarczy wyobrażane.

• W pieśni dziewiętnastej dochodzi do pojednania Achillesa z Agamemnonem. Jednakże wszystkie oznaki czci i zadośćuczynienia nie stanowią pociechy dla bohatera myślącego tylko o zemście. Ale i nad nim samym gromadzą się zapowiedzi przyszłego losu.

• W pieśni dwudziestej rozpoczyna się ostatnia bitwa Iliady, w której za zgodą Dzeusa biorą udział także bogowie.

• Spośród ludzi największych wyczynów dokonuje Achilles, mordujący wszystkich przeciwni-ków, ważący się nawet na walkę z bogiem rzeki Skamandra (pieśń dwudziesta pierwsza).

• Wreszcie Achilles dociera do murów oblężonego miasta. Tu czeka na niego Hektor, który nie schronił się do Troi jak inni, jednakże i jemu braknie odwagi, i do walki z Achillesem skłania go dopiero podstępem Atena przybierająca postać brata Hektora, Deifoba. Hektor ginie z ręki Achillesa, który jeszcze pastwi się nad trupem (pieśń dwudziesta druga).

• Pieśń następna (dwudziesta trzecia) opowiada o pogrzebie Patroklosa i igrzyskach pogrze-bowych na cześć zmarłego.

• Kiedy noc zapadła (pieśń dwudziesta czwarta), do namiotu Achillesa przybywa potajemnie Priam z okupem za zwłoki syna, rzuca się do stóp zabójcy Hektora, wzrusza Achillesa przy-pomnieniem jego starego ojca i uzyskuje spełnienie swych próśb. Taki jest kres gniewu Achil-lesa. Trojanie grzebią swego najdzielniejszego obrońcę, Hektora.

Horacy, List do Pizonów,

[w:] Trzy poetyki klasyczne. Arytoteles. Horacy. Pseudo-Longinos,

oprac. Tadeusz Sinko, wyd. 2 zm., BN II 57, 1951.¹

WSTĘP

1. Poetyka Arystotelesa.

2. Horacego „List do Pizonów”, str. XIX-XXVIII.

• chronologia utworów: Horacy (65-8 p.n.e.) twórczość rozpoczyna od heksametrycznych sa-tyr, po 23 r. (wydanie trzeciej księgi „Pieśni”) wierszowane gawędy – „Listy poetyckie”: 1. do Augusta 14 r., 2. do Florusa 18 r., 3. do Pizonów 20/19 r.

• tematy literackie „Listów”: w 1. (do Augusta) zwraca się przeciwko tzw. archaistom, klecącym wiersze bez talentu i wykształcenia literackiego, pochwała kultury Grecji, otwierającej się wciąż na nowe inwencje, dopiero zwyciężona Grecja nauczyła Rzym sztuka pięknych; w 2. (do Florusa) objaśnia swą nieproduktywność poetycką niepomyślnymi warunkami pracy w hałaśliwym Rzymie, zaniechał pisania i zwrócił się do poznania samego siebie, by znaleźć drogę do życia umiarkowa-nego i spokojnego.

• „List do Pizonów”: Gneus Pizon, konsul w 23 r., towarzysz broni Horacego spod sztandaru Brutusa oraz jego syn, także Gneus, konsul z 7 r., od 17 r. namiestnik Syrii; treścią listu są uwagi o twórczości poetyckiej (1-294) i praktyczne rady dla poetów (295-476), można wyróżnić części: o konstrukcji utworu (tractatio, inventio, dispositio, elocutio, 1-130), rodzajach poezji (zwłaszcza o epopei i dramacie, 131-294), uwagi o wykształceniu (310-322), obowiązkach poety (323-346), o poecie doskonałym (347-452) i szalonym (453-476); Kwintylian (k. I w.n.e.) „księga o sztuce poe-tyckiej”; to nie podręcznik poetyki, ale gawęda.

• wpływ „Listu do Pizonów” Horacego: na średniowieczne podręczniki poezji i wymowy, rene-sans: Hieronim Vida „Poeticorum libri III” 1527 – heksametryczna poetyka na użytek epików, gło-sząca uzupełnianie natchnienia przez krytyczny rozsądek, Jacques Peletier du Mans „L’Art poeti-que” 1555 - rozsądek to główne źródło twórczości i zasada poezji, Mikołaj Boileau „L’Art poeti-que” 1674, Łukasz Opaliński „Poeta” ok. 1661, Wacław Rzewuski „O nauce wierszopiskiej” 1762, Franciszek Ksawery Dmochowski „Sztuka rymotwórcza” 1788; pierwszy polski przekład Onufry Korytyński 1771 r., 13-zgłoskowiec rymowany.

1. Pseudo-Longina traktat „O górności”.

TEKST

1. Arystoteles „Poetyka”.

2. Horacy „List do Pizonów”, str. 65-89.

• obraz stwora z ludzką głową, karkiem końskim, z ogonem ryby i piórami ptasimi – „słuszna swoboda” malarzy; swoboda jest dobra i autor jej nie zabrania, „rób, co chcesz, byleby tylko dzie-ło było jednorodne i jednolite”.

• „Mozolę się nad zwięzłością, a przez to staję się ciemny; w pogoni za gładkością tracę siłę i zapał; kto zapowiedział wzniosłość, popada w nadętość”, „Do błędów prowadzi ucieczka przed wadami, jeżeli nią nie kieruje sztuka”.

• „Wy, którzy piszecie, obierajcie przedmiot odpowiedni do swych sił i długo rozważajcie, co dźwigać odmówią wasze ramiona, a co uniosą”.

• można tworzyć nowe wyrazy, jeśli nie będą wymagać objaśnienia dla czytelników.

• „Przedmiot komiczny nie chce przedstawienia w wierszach tragicznych, a biesiada Tyestesa oburza się no ta, gdy się ją opowiada jak w prywatnej rozmowie, w wierszach godnych prawie ko-medii. Niech więc każdy rodzaj zajmie przystojne mu miejsce, wyznaczone losem. Niekiedy jed-nak i komedia podnosi głos (…) a tragiczny bohater wynurza swe cierpienia w mowie powszed-niej”.

• „Nie dość na tym, by utwór był piękny; niech będzie wzruszający i niechaj, dokąd chce, pro-wadzi duszę słuchacza”.

• odpowiedni nastrój i słowa do wydarzenia.

• „Albo się trzymaj tradycji, poeto, albo sam zmyślaj charaktery zgodne z sobą”.

• lepiej nie używać tanich i łatwych frazesów (aluzja do naśladowców Homera).

• „musisz poznać obyczaje każdego wieku i dać to, co przystoi latom ruchliwym i co dojrza-łym”, „Dlatego nie daj przypadkiem młodzieńcowi roli starca, a chłopcu roli męskiej. Pozostańmy zawsze przy tym, co się łączy z każdym wiekiem i co dlań jest stosowne”.

• „Nie wprowadzaj na scenę rzeczy, które powinny się odbywać za kulisami, i usuń sprzed oczu niejedno, co wnet ma przedstawić wymowa obecnego przy tym zwiastuna”.

• „Niech nie ma mniej niż pięć aktów i niech się nie przeciąga poza piąty sztuka, która chce być pożądana i powtarzana na scenie”, rozwiązanie typu „deus ex machina” tylko w ostatecznoś-ci, 3 osoby mówiące + 4. milcząca, pieśni chóru odpowiednie do treści utworu, zbyt przytłaczająca muzyka i deklamacja w nowszych tragediach.

• dramat satyrowy pośredni między tragedią a komedią, najtrudniej wyczuć odpowiedni ton.

• jedynie właściwy trymetr jambiczny w tragedii i komedii, sumienny poeta nie będzie korzystał z tych elegików rzymskich, którzy liczyli na brak wykształcenia u publiczności i zaniedbywali się.

• „Wy, Pizonowie, pierwowzory greckie bierzcie do rąk, i czytajcie i w nocy i w dzień”.

• „Ponieważ sam nie tworzę, będę wykładał, jakie jest powołanie i zadanie poety, skąd się ma brać zasoby, co żywi i kształci poetę, co przystoi, co nie, dokąd prowadzi wiedza i niewiedza”.

• „Początkiem i źródłem dobrego pisania jest mądrość”.

• „Poeci chcą albo uczyć, albo bawić, albo zarazem przyjemne i praktyczne mówić słowa. Czegokolwiek tedy uczysz, bądź zwięzły, aby umysły pojętne szybko chwytały twe słowa i wiernie je zatrzymywały”.

• „wszystkie głosy uzyskuje ten, kto połączy pożytek z przyjemnością, bawiąc czytelnika a za-razem go ucząc”.

• niektóre błędy wybaczyć można – gdy „zdrzemnie się mistrz Homer”.

• „Poemat, to jak obraz”.

• dla miernych poetów nie ma miejsca.

• Pizon woli poddawać swe utwory znawcom i się nie spieszy z ich ogłaszaniem.

• „Czy godny pochwały utwór poetycki pozostaje talentem czy sztuką, to pytanie nieraz rozs-trzygano. (…) na co by się zdała sama nauka bez bogatej żyłki poetyckiej, ani talent bez wy-kształcenia: tak jedno wymaga pomocy drugiego i wchodzi z nim w przyjazne porozumienie”.

• poważny poeta strzeże się pochlebców; prawdziwego przyjaciela poznaje się po otwartej krytyce, która wychodzi na dobre utworowi. Samozwańczy, natrętny poeta jest utrapieniem bliźnich – jest „jak pijawka, która nie puści skóry, póki się krwią nie napełni”.

1. Pseudo-Longinos „O górności”.

Kwintus Horacjusz Flakkus, Ody i epody,

[w:] tenże, Dzieła wszystkie, wybór, przekła i komentarz Oktawiusz Jurewicz,

t. 1, Wrocław 2000.²

WSTĘP

1. Życie poety.

• zmarł tak nagle, że nie zdążył spisać testamentu, ustnie ustanowił Oktawiana Augusta swoim spadkobiercą, dwa miesiące wcześniej zmarł jego protektor i przyjaciel, Cylniusz Mecenas.

• napisał 162 utwory (niewiele), ale najwyższy poziom artystyczny.

• w drugiej połowie I w. n.e. Marek Waleriusz Probus – pierwsze krytyczne wydanie pełnej twórczości Horacjusza.

1. Wenuzja.

• urodził się w dniu, w którym konsulami zostali Lucjusz Manliusz Torkwatus i Lucjusz Kotta – 08,12,65 r. p.n.e., pochodził z Wenuzji.

• ojciec był wyzwoleńcem – jeniec wojenny? Apulijczyk?

• matka, zapewne także wyzwolenica, zmarła wcześnie (brak wspomnień); piastunka Pulia.

• prowincjonalna szkoła prowadzona przez Flawiusza w Wenuzji.

• 55 r. p.n.e. przenosi się wraz z ojcem do Rzymu.

1. W Rzymie.

• jedna z najlepszych szkół stołecznych, główny preceptor – L. Orbiliusz Pupillus, w swoich me-todach pedagogicznych nie stronił od rózgi; wysoki poziom nauczania łaciny i greki.

• za najlepszego nauczyciela uznał ojca – wzór, moralne nauki.

1. Pobyt w Grecji.

• 46/45 r. p.n.e. wyjazd do Grecji.

• wykłady Kratipposa z Mityleny (szkoła perypatetyczna), Theomnestos (Akademia Platońska).

• po zamordowaniu Cezara Horacy zaciąga się do wojska Brutusa.

• przeżył bitwę pod Filippi 42 r. p.n.e. (ucieczka).

• powrót do Rzymu w 41 r. p.n.e.

1. Znowu w Rzymie.

• za wstawiennictwem Mecenasa – przebaczenie Oktawiana.

• śmierć ojca i konfiskata ziem.

• stanowisko sekretarza kwestorskiego, twórczość literacka.

• spotkania literackie z poetami, przyjaźń z Wergiliuszem i Lucjuszem Wariuszem.

• opieka Mecenasa od 38 r. p.n.e, zażyłość.

• posiadłość w Górach Sabińskich 33/32 r. p.n.e., od lat 20. przebywał tam coraz częściej i dłu-żej.

• dużo czasu spędzał też w Tyburze.

• 30 r. p.n.e. wypadek na spacerze – omal nie został zabity przez suche drzewo.

• zazwyczaj zimy spędzał w Bajach – modnym uzdrowisku.

• umarł 27,11,8 r.p.n.e., śmierć nagła, trucizna? po śmierci Mecenasa; pochowany tuż przy grobowcu Mecenasa na krańcach Wzgórza Eskwilińskiego.

• brak portretów, domniemany portret-relief przechowywany w Muzeum Sztuk Pięknych w Bos-tonie.

• niski, otyły, czarne włosy, lśniąca skóra, choleryk, depresje, bóle reumatyczne, problemy ga-stryczne, zawsze starannie ubrany, pogodny, lubiany, samotnik, wyznający zasadę „złotego środka”, żył skromnie, nie korzystał z protekcji Oktawiana.

1. Kalendarz życia i twórczości.

1. Wersyfikacja horacjańska.

1. Wiadomości wstępne.

• podstawową właściwością języka łacińskiego był akcent muzyczny, iloczas.

1. Struktura iloczasowa słownictwa.

• strukturą iloczasową słownictwa łacińskiego zajmuje się prozodia, czyli nauka o budowie ilo-czasowej poszczególnych głosek wyrazów.

• ikt – przycisk rytmiczny, silniejsze wymawianie zgłosek, ´.

1. Jednostki wersyfikacyjne.

• miarą iloczasu jest mora.

• najmniejszą jednostką rytmiczną jest stopa – część wymawiana głosem silniejszym to arsa, słabszym to teza.

1. Struktura wiersza i strofy.

• podstawową miarą (metrum) wiersza daktylicznego jest jedna stopa, wiersza trocheicznego, jambicznego, anapestycznego są dwie stopy.

1. Właściwości fonetyczne poezji horacjańskiej.

• rozziew, czyli hiat.

• synalefa – szczególny rodzaj spłynięcia się samogłosek.

• afereza – es, est.

• diastole – wzdłużenie samogłoski krótkiej, w arsie w trzeciej osobie liczby pojedynczej.

• synkopa – zanik samogłoski krótkiej w środku wyrazu.

• tmeza – rozdzielenie wyrazu złożonego.

• synafia.

1. Wiersze eolskie Horacjusza.

• poeci eolscy, czyli używający dialektu eolskiego, Safona, Alkajos.

1. Miary asklepiadejskie.

• od Asklepiosa z Samos (III w. p.n.e.), autora epigramów o treści erotycznej i biesiadnej.

1. Strofa alcejska.

• od Alkajosa z Mityleny na wyspie Lesbos, poety lirycznego z VII/VI w., autora hymnów, pieśni o tematyce wojennej, miłosnej i biesiadnej.

1. Strofy safickie.

• od Safony, poetki z Mityleny na wyspie Lesbos, piewczyni uroków przyrody, sublimowanego uczucia miłości (VII w.).

1. Strofy archilochijskie.

• od Archilocha z Paros (poł. VII w.) – trochej i jamby, autor elegii, epigramów, hymnów, wier-szy jambicznych o treści zaczepnej i politycznej.

1. Strofa alkmańska.

• od Alkmana z Sardes (II poł. VII w.), autor parthenii i pieśni procesyjnych.

1. Strofa hipponaktejska.

• od Hipponaksa z Efezu (poł. VI w.).

1. Dekamter joński.

2. Miary jambiczne.

• od greckiego czasownika iapto – rzucam, obrzucam zarzutami.

• zaczepne, kąśliwe treści satyryczne.

1. Miary pytyjsko-jambiczne.

TEKST

ODY CARMINA

1. księga.

1. Do Mecenasa – autor wymienia różne zajęcia i pasje ludzkie, najwyższe miejsce wśród nich zajmuje twórczość poetów lirycznych, do których z dumą zalicza się Horacy.

2. Do Augusta – poeta życzy Oktawianowi, pozornie rezygnującemu z władzy, klęski i zemstę bogów, jeśli nie pomści Cezara.

3. Do statku, na którym Wergiliusz popłynął do Aten – propemptikon – życzenie szczęśliwej podróży dla Wergiliusza.

4. Do Sestiusza – obraz nadchodzącej wiosny, krótkie życie człowieka, epikureizm.

5. Do hetery Pyrry – subtelny erotyk, poeta uwolniony od namiętności współczuje swojemu na-stępcy.

6. Do Agryppy – zamiast czynów wojennych Agryppy, poeta woli sławić boje miłosne.

7. Do Planka – szczęście jest blisko, w domu, w Italii, na niepokoje najlepsze jest wino.

8. Do hetery Lidii – przez miłość Lidii Sybarys przestał być żołnierzem.

9. Do Taliarcha – do niewolnika, ciesz się chwilą, każdy dzień jest darem losu.

10. Do Merkuriusza – pozbawiona modlitwy, wysławia boga jako dobrodzieja ludzkości, wynalaz-cę lutni, żartownisia lubianego przez bogów niebiańskich i podziemnych.

11. Do Leukonoe – astrologią interesowały się zwłaszcza kobiety, nie warto, Leukonoe, wnikać w przyszłość, czas umyka szybko, przygotuj wino, korzystaj z chwili i nie myśl o jutrze.

12. Hymn – pieśń-kantata na cześć Oktawiana po powrocie ze zwycięskiej wyprawy na Kanta-brów (25 r. p.n.e.), uświetniająca również nowo zawarty związek małżeński jego córki, Julii, z Marcellusem, w którym princeps upatrzył swego następcę.

13. Do Lidii – zazdrość, szczytem uczucia jest miłość dozgonna.

14. Do Republiki – alegoryczne porównanie państwa do okrętu, który, choć niedawno uniknął roz-bicia, wypływa po raz drugi na wzburzone morze.

15. Do Aleksandra-Parysa – mit o Troi, w parze Parysa i Heleny metafora Kleopatry i Antoniusza.

16. Odwołanie oszczerstw rzuconych na Gratydię lub Tyndarydę – dywagacje o roli gniewu w ży-ciu człowieka.

17. Do Tyndarydy – uroki posiadłości sabińskiej, gdzie przebywa Faun.

18. Do Warysa Kwintyliusza – uroki wina (usuwa troski), skutki nadużywania.

19. Miłość do Glycery – poeta bezpieczny, wydawałoby się, pada ofiarą uczucia do pięknej dziewczyny, wola Wenus, może ofiara uczyni ją łaskawszą.

20. Do Mecenasa – żartobliwy bilecik wizytowy, zaproszenie możnego protektora w gościnę na wieś do poety, czeka nań jednak cieniutkie wino.

21. Oda do chóru mającego opiewać Diane i Apollina.

22. Do Marka Arystiusza Fuskusa – pochwała ludzi prawych, brak nieszczęść (niewinność), np. poeta.

23. Do hetery Chloe stroniącej od poetów – młodziutka Chloe, mimo że dojrzała, nie opuszcza swej mamy, płochliwa sarenka w górskich bezdrożach.

24. Tren na śmierć Kwintyliusza – tren opłakujący Warusa i pocieszenie Wergiliusza.

25. Wyrzuty pod adresem hetery Lidii – wizja starzenia się Lidii, opuszczą ją wielbiciele, będzie szukała miłości po zaułkach ku uciesze złośliwej, drwiącej młodzieży.

26. Do Muz. O Eliuszu Lamii – żartobliwa apostrofa do Muz, niech obdarzą młodego poetę i dra-maturga nieśmiertelną sławą.

27. Do przyjaciół – scenka dramatyczna: poeta wpada na biesiadę, gdzie kłócą się przyjaciele, rozładowuje sytuację.

28. Do Archytasa z Tarentu.

29. Do Ikcjusza – jak będzie wyglądał pałac młodszego przyjaciela, dotychczas filozofa-stoika, gdy wzbogaci się na wojnie z Arabami.

30. Do Wenus – niech opuści Cypr i przybędzie do świątecznego domu pięknej Glycery.

31. Do Apollina – prośba do Apollina (poświęcenie nowej świątyni).

32. Do liry – inwokacja do liry, by rozbrzmiewała pieśnią łacińską nie tylko o tematyce wojennej, lecz również sympotycznej, erotycznej, biesiadnej.

33. Do Albiusza Tybullusa – przyjaciel jest zakochany bez wzajemności w Glycerze, nieodwza-jemniona miłość jest wolą Wenus, poeta zna ja dobrze.

34. Do Losu i do siebie samego – wyznanie „nawrócenia się” poety do wiary w bogów pod wpły-wem piorunu z jasnego nieba jako znaku mocy Jowisza.

35. Do Fortuny – modlitwa do Fortuny o pomyślny wynik wyprawy Augusta przeciw Brytanii.

36. Do Plocjusza Numidy – szczęsliwy powrót przyjaciela z Hiszpanii, będzie biesiada.

37. Do przyjaciół – nawoływanie do radosnego święcenia zwycięstwa Augusta nad Antoniuszem i Kleopatrą.

38. Do usługującego niewolnika – poeta raczy się winem w cieniu altanki – topos skromności.

1. księga.

1. Do Azyniusza Polliona – polityk, wódz, adwokat, opiekun poetów, poeta, który porzucił trage-diopisarstwo dla historii współczesnej.

2. Do Salustiusza Kryspusa – który umiejętnie korzysta ze złota.

3. Do Deliusza – „pomnij zachować umysł niezachwiany”, złoty środek.

4. Do lekarza-masażysty, Ksantiasza – niech się nie wstydzi miłości do niewolnicy, Filidy, naj-więksi bohaterowie greccy tak postępowali ze swymi brankami.

5. Do przyjaciela – do zakochanego, jego przedmiot uczucia jest jeszcze młody (jałówka), nie-bawem dojrzeje i sama będzie szukała wielkiej miłości.

6. Do Septimiusza – który udałby się z poetą do najdalszych krajów, poeta jednak woli do póź-nej starości pozostać w Tyburze lub w Tarencie.

7. Do Pompejusza Warusa – powitanie przyjaciela z lat młodzieńczych po tułaczce, wspomnie-nia ze służby wojskowej w szeregach Brutusa.

8. Do Baryny – o wartości przysiąg miłosnych, poeta w nie nie wierzy.

9. Do Walgiusza Rufusa – pocieszenie po śmierci ukochanego niewolnika.

10. Do Licyniusza Mureny – pochwała filozofii „złotego umiaru”, w szczęściu – nie być zbyt pew-nym siebie, w nieszczęściu – nie tracić nadziei, lepiej trzymać się brzegu niż głębin.

11. Do Kwinkcjusza Hirpina – młodość upływa szybko, lepsze wino niż polityka.

12. Do Mecenasa – recusatio, poeta nie może napisać eposu o tematyce mitologicznej czy współczesnej, Oktawiana sam Mecenas wysławi, poeta woli opiewać żonę Mecenasa.

13. Do drzewa – o wypadku ze spróchniałym drzewem.

14. Do Postumusa – o krótkości życia, nieuchronności śmierci i starości.

15. O zbytku współczesnego życia – ogólna mania budownictwa luksusowych will nadmorskich a skromne potrzeby przodków.

16. Do Pompejusza Grosfusa – bogactwo szczęścia nie daje, ale spokój wewnętrzny.

17. Do Mecenasa – po chorobie Mecenasa, obietnica poety o bliskich w czasie ich zgonach.

18. Do chciwca – piętnowanie zbytku i drogich pałaców, skromne życie poety.

19. Do boga Bakchusa – na samo wspomnienie wizji Bakchusa poeta drży ze strachu, korzy się przed bogiem i śpiewa ku jego czci pieśń-dytyramb.

20. Do Mecenasa – wiara w nieśmiertelną sławę poety, zamiana w łabędzia Apollina.

1. księga.

1. Do chóru dziewcząt i chłopców – bogactwo nie gwarantuje szczęścia, ponieważ nie zapewnia równowagi wewnętrznej i nie oddala strachu przed śmiercią.

2. Do przyjaciół – „słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę”.

3. Do muz o Auguście – poeta opiewa dwie cnoty: sprawiedliwość i stałość.

4. Do muzy Kaliopy – pieśń do Kaliope, muzy poezji, wielkość poezji i jej czcicieli – poetów, Mu-zy obdarzają talentem poetów, tak jak dar władzy – władcom.

5. Do boskiego Augusta – uosobieniem dzielności jest Romulus, wódz rzymski, który dotrzymał słowa nawet największemu wrogowi – Kartagińczykom, choć wiedział, że naraża się na śmierć w męczarniach.

6. Do narodu rzymskiego – nawoływanie do wskrzeszenia dawnej rzymskiej pobożności.

7. Do Asterii – pocieszenie dziewczyny tęskniącej za ukochanym przebywającym w dalekiej podróży, wróci bogaty, choć grozi mu niebezpieczeństwo ze strony zakochanej gospodyni, ale i do dziewczyny zaleca się piękny młodzieniec.

8. Do Mecenasa – zaproszenie na piątą rocznicę ocalenia poety (01,03,25 p.n.e.).

9. Do hetery Lidii – dialog droczących się kochanków, hetery i poety.

10. Do Liki – serenada do drzwi (paraklauithyra).

11. Do Merkuriusza – mit o Danaidach.

12. Do Neobuli – zakochana Neobula: jej monotonna praca i ruchliwy tryb życia jej ukochanego.

13. Do źródła Banduzji – ofiary dla nimf zamieszkujących źródła zwane od ich imion.

14. Do narodu rzymskiego – powrót Oktawiana z Hiszpanii (wiosna 24 r. p.n.e.).

15. Do Chloris – obraz starzejącej się kobiety, która chce dotrzymać kroku młodym dziewczętom.

16. Do C. Mecenasa – potęga złota (przykłady z mitologii i histroii), poeta jest skromny i nie po-trzebuje wiele.

17. Do Eliusza Lamii – dowcipny bilecik wysłany przyjacielowi z okazji jego urodzin.

18. Do boga Fauna.

19. Do Telefa – atmosfera uczty.

20. Do Pyrrusa – który pała miłością do chłopca, kochanego przez dziewczynę i cały zastęp chło-pców.

21. Do dzbana – wielka rola dzbana i wina, jaką odgrywają w życiu ludzkim.

22. Do bogini porodów Diany – poświęcenie jej pinii rosnącej pod domem poety.

23. Do wieśniaczki Fidyli – skromna ofiara a kosztowne kapłanów i bogaczy.

24. Do zachłannych bogaczy – o obyczajach, wzór: barbarzyńscy Scytowie.

25. Do boga Bakchusa – w natchnieniu bakchicznym poeta sławi Oktawiana, który otrzymał god-ność Augusta.

26. Do Wenus – poeta-żołnierz w służbie miłości wycofuje się z dalszych bojów miłosnych – uko-chana stała się zbyt nieprzystępna.

27. Do Galatei – życzenia szczęśliwej podróży, na morzu czyha niebezpieczeństwo – mit o Euro-pie.

28. Do Lidy – poeta nie będzie świętował z ludem Neptunaliów, lecz z Lidą ze śpiewem i winem.

29. Do Mecenasa – na cześć Mecenasa (nowy pałac), zaproszenie poety do swojej skromnej po-siadłości, bo Fortuna jest kapryśna.

30. Do muzy Melpomeny – poczucie własnej wartości i dumy, nieśmiertelność, „Exegi monumen-tum”.

1. księga.

1. Do Wenus – poeta dobiega 50 roku życia, ma dość miłości z kobietami i chłopcami, a jednak nie dają mu spokoju piękne kształty urodziwego Liguryna.

2. Do Julusa Antoniusza – poeta przestrzega przed naśladowaniem Pindara, niedoścignionego twórcy pieśni chóralnych o klasycznej kompozycji strof i sugestywnych obrazach artystycz-nych.

3. Do muzy Melpomeny – podziękowanie za talent i sławę.

4. Do miasta Rzymu – hymn na cześć pasierba Augusta, Druzusa Nerona, i pochwała Rzymu, w łożona w usta Hannibala.

5. Do Augusta – hymn uwielbienia.

6. Do Apollina – podziękowanie za uratowanie Eneasza, protoplastę narodu rzymskiego.

7. Do Manliusza Torkwata – obraz przyrody, wiosna mija szybko, ale się odradza, człowiek nie.

8. Do Cenzoryna – żartobliwy upominek wręczony przyjacielowi, dla sławnych ludzi najwięk-szym podarunkiem jest pieśń poety, która przetrwa wieki.

9. Do Loliusza – poezja liryczna, której nie zaćmi nawet wielki epos, również potrafi ocalić od zapomnienia wybitnych ludzi, w drugiej części poeta sławi bohaterskiego Loliusza.

10. Do Liguryna – przyjdzie czas, gdy chłopiec pożałuje swej obojętności (spojrzy na siebie w lus-trze).

11. Do Filidy – zaproszenie do ukochanej na ucztę u Mecenasa, ona zapomni o niewiernym chłopcu, poeta – o nadchodzącej starości.

12. Do sprzedawcy pachnideł, Wergiliusza – miło poszaleć w porę, budząca się do życia przyro-da wzmaga ochotę na wino.

13. Do starzejącej się hetery Liki – zemsta poety na starzejącej się, a wciąż zalotnej heterze, któ-ra kiedyś nie odwzajemniła jego zapałów miłosnych.

14. Do Augusta – zwycięstwa Druzusa i Tyberiusza nad plemionami alpejskich Germanów, Au-gust, twórca potężnego państwa rzymskiego i najlepszy gwarant długotrwałego pokoju.

15. Do boskiego Augusta – hymn dziękczynny za spełnione nadzieje, jakie poeta snuł niegdyś w imieniu narodu rzymskiego.

PIEŚŃ NA STULECIE CARMEN SAECULARE

• zgodnie z przepowiednią sybillińską, obchodzone w 17 r. p.n.e.

• błaganie Apollina i Diany o pomyślność dla rodzin rzymskich, prośba o pokój, o urodzaj, o po-myślność dla całego imperium rzymskiego.

EPODY EPODON LIBER

1. Do Mecenasa – napisana z okazji zamierzonego udziału Mecenasa w wyprawie przeciw An-toniuszowi, zakończonej zwycięstwem pod Akcjum.

2. Pochwała życia wiejskiego – włożona w usta lichwiarza Alfiusa, który nie zdobywa się na zmianę trybu życia.

3. Do Cylniusza Mecenasa – dowcipna „zemsta” za zaproszenie przez Mecenasa poety na prawdziwie wiejską ucztę, na której gospodarz podał bardzo ostrą potrawę.

4. Do wyzwoleńca Sekstusa Meny – piętnowanie dorobkiewicza wyniesionego na urząd w cza-sie wojennego zamętu.

5. Na Kanidię – piętnowanie makabrycznych praktyk czarownic, zwłaszcza Kanidii, fabrykantki kosmetyków, która pastwi się nad morzonym głodem chłopczykiem.

6. Do Kasjusza Sewera – atak na tchórzliwego przeciwnika, który nie ma odwagi jawnie ude-rzyć, poeta porównuje go z nędznym psem nie zdatnym do polowania i żywiącym się padliną.

7. Do Rzeczypospolitej o wojnach domowych – około 39 r., ostrzeżenie przed wojną domową, przekleństwo Romulusa.

8. Na lubieżną staruchę – rażący utwór o realistycznej treści seksualnej.

9. Do Cylniusza Mecenasa – zwycięstwo pod Akcjum przeciwko Antoniuszowi, wezwanie do uczczenia winem wieści, rada: utopić w winie troski o dalsze losy Rzymu.

10. Na poetę Mewiusza – jakby antypropemptikon, nie utwór pożegnalny dla udających się w podróż, ale poeta prosi wszystkie wiatry, by nie oszczędzały okrętu, na którym płynie najgor-szy z wierszokletów, Mewiusz, podróż zakończy się szczęśliwie, gdy Mewiusz stanie się że-rem dla morskiego ptactwa.

11. Do Petiusza – poeta żartuje sam z siebie, elegia miłosna wyrażona w wierszu jambicznym.

12. Na Gratydię pod zmienionym imieniem – poeta otwarcie i brutalnie szydzi z leciwej damy na-rzucającej mu się ze swoją nienasyconą miłością.

13. Do przyjaciół – zachęta do radości przygnębionych szalejącą zamiecią towarzyszy, smutek i niepokój o przyszłość, melancholia.

14. Do Cylniusza Mecenasa – poeta nie może skończyć przyrzeczonej księgi epod, winę za to ponosi bóg miłości, który skierował jego serce ku pięknej wyzwolenicy, ona pochłania wszy-stkie siły poety.

15. Na przyjaciółkę Neerę – wiersz erotyczny na Neairę, niedotrzymującą przysięgi wierności, prawdopodobnie parodia miłosnej elegii.

16. Do narodu rzymskiego – niepokój o losy państwa, poeta jako przywódca narodu zachęca do ucieczki od pogrążonego w wojnie świata, do szukania schronienia na wyspach szczęśliwych.

17. Na Kanidię – palinodia (odwołanie oskarżeń rzuconych na Kanidię), jeszcze silniejsze powtó-rzenie dawnych zarzutów.

Publiusz Owidiusz Nazo, Metamorfozy,

Przeł. Anna Kamieńska i Stanisław Stabryła, oprac. Stanisław Stabryła,

wyd. 2 zm., BN II 76, 1995.

WSTĘP

1. Świat Owidiusza.

• ur. w 43 r., gdy wybucha wojna domowa, w 42 r. bitwa pod Filippi (brał w niej udział Horacy), wojny trwały do 29 r., Oktawian August został jedynowładcą; okres augustowski – wzrost za-interesowania filozofią (Cycero i August propagowali zwłaszcza stoicyzm; epikureizm); pierw-sze próby poetyckie Owidiusza – 25-20 r., stabilizacja polityczna i społeczna w Rzymie.

• ur. 20,03,43 r. w środkowej Italii, ojciec zmarł w wieku 90 lat, zapewne był średnim posiada-czem ziemskim, ok. 31 r. Owidiusz i jego starszy brat przybywają do Rzymu na naukę, szkoła gramatyczna i retoryczna, dalsze studia w Atenach, Azji Mniejszej i na Sycylii.

• ok. 25 r. zmarł ukochany brat Owidiusza, który powraca do Rzymu i robi karierę urzędniczą (ojciec tego pragnął).

• pierwsze małżeństwo w młodym wieku, pod wpływem ojca, nietrwałe, podobnie jak drugie, z którego narodziła się córka – jedyne dziecko, natomiast trzecie małżeństwo przyniosło Owi-diuszowi szczęście – Fabia, jego żona, dzieliła z nim wygnanie, dobre stosunki łączyły poetę z córką Fabii, Perillą.

• do 8 r.n.e. pracował nad „Fasti” i „Metamorfozami”.

• wygnanie do Tomi (obecnie Konstanca) nad Morzem Czarnym, bez konfiskaty majątku i praw obywatelskich, z eskortą wojskową, napad rozbójników – utrata bagażu, ledwie z życiem.

• August zmarł w 14 r., mimo wysiłków podejmowanych przez Owidiusza i jego przyjaciół Tybe-riusz nie odwołał go z wygnania.

• Owidiusz zmarł pod koniec 17 lub w 18 r.

1. Miłość, mity i wygnanie.

• elegie miłosne 25-15 r., błyskawiczna kariera, „Amores” – adresatką części elegii Korynna, swoboda, żart i ironia.

• „Listy heroin” („Heroidy”) (I-XV – 15-10 r.; XVI-XXI – 5-1 r.) – 15 listów kobiet do ukochanych przebywających poza domem, np. Penelopa do Ulissesa, Bryzeida do Achillesa, Fedra do Hi-polita, Dydona do Eneasza…, głębia uczuć kobiecych.

• poematy dydaktyczne: „Ars amatoria” 2 lub 1 r. p.n.e., nauczyciel miłości, wskazówki i rady, małżeństwo ukazane w niekorzystnym świetle, męski punkt widzenia.

• „Fastu” do 8 r. n.e., 6 ksiąg (od stycznia do czerwca), zasada kalendarzowo-astronomiczna, zdumiewający brak wiedzy astronomicznej, pomyłki.

• „Tristia” („Zale”) 5 ksiąg pisanych na wygnaniu.

• „Epistulae ex Ponto” („Listy znad Morza Czarnego”) – drugi zbiór wygnańczych elegii.

1. „Metamorfozy” – poemat o przemianach.

• pisane od ok. 2 r. n.e do 8 r., niedokończone i bez końcowego szlifu.

• narracja główną formą podawczą, jednolita miara wierszowa (heksametr daktyliczny).

• trzy wielkie serie chronologiczne:

• księgi I – V najdawniejsze dzieje mityczne.

• księgi VI – X epoka Herkulesa.

• księgi XI – XV mity trojańskie i italsko-rzymskie, początek epoki historycznej.

• szerokie uwzględnienie przeżyć wewnętrznych.

• założenie: brak stałych wartości, wszystko jest możliwe, ciągłe zmiany w życiu.

• źródło: Hezjod „Teogonia” i „Eoje” („Katalog kobiet”).

• motywy mitologiczne – elementy narracji poetyckiej, nie są przedmiotem wiary, niższy poziom moralny bogów niż ludzi (efekty humorystyczne), świadoma tendencja satyryczna w stosunku do bogów i religii, większa sympatia dla bóstw pomniejszych – nimf, satyrów…

• ideałem – miłość heteroseksualna, małżeńska.

• wzmianki i aluzje do Augusta, ale nie całkowicie czołobitne.

• narracja bezpośrednia, opowiadanie, dużo środków stylistycznych, czynniki psychologiczne, wrażliwość na piękno natury, humor, groteska, ironia, dowcip.

1. „Metamorfozy” u potomnych.

• w starożytności popularność, mimo usunięcia z bibliotek publicznych dzieł Owidiusza na roz-kaz Augusta, mało komentarzy.

• w średniowieczu przypisuje mu się wiele innych utworów, teksty „umoralniające” dla mniszek, kult Owidiusza.

• pierwsze pełne polskie przekłady Owidiusza XVII w.: „Przeobrażenia” Jakuba Żebrowskiego 1636 r. oraz „Przemiany” Waleriana Otwinowskiego 1638 r.

TEKST

1. księga.

• „Opowiem, jak się w nowe kształty przemieniały ciała”.

• powstanie świata z Chaosu, apostrofa do bogów, „bóg” „wielki budowniczy”, podział wiatrów.

• powstanie ludzi – Prometeusz lepi człowieka z gliny.

• podział dziejów na wieki: złoty, srebrny (pory roku), miedziany i żelazny.

• Giganci, narada bogów.

• Likaon – wyszydzenie Zeusa w gościnie (ugotowanie człowieka na ucztę).

• potop.

• Deukalion i Pyrra.

• zwierzęta z ziemi.

• smok Pyton zabity przez Apollona – igrzyska pytyjskie, wieniec dębowy.

• „Pierwszą miłością Feba była Dafne, córka Penejosa”, obraza Kupidyna, ucieczka Dafne.

• Jowisz i Io – jej ucieczka, ciemność, podejrzenie Junony, Jo zamieniona w jałówkę, prośba Junony o tą jałówkę, Argus, Merkury, jego piszczałka i opowieść:

• Pan i Syrinks – zamieniona w trzcinę.

• Merkury usypia Argusa, po czym zabija go, oczy na skrzydła pawia, Junona zsyła gza, by gryzł jałówkę-Io, która ucieka do Egiptu i tam zamienia się w boginię Izydę, jej syn, Epaf, przyjmuje imię boga Apisa.

• Faeton przechwalał się przed Epafem, że jest synem Słońca, Epaf go wyśmiewa, jednak Kli-mena, matka Faetona, zapewnia go, Faeton udaje się do swego ojca.

1. księga.

• Faeton przybywa do ojca, opis pałacu, na tronie zasiada Febus, otaczają go pory roku, Mie-siące, Dni, Wieki, Godziny, Faeton prosi ojca o rydwan, ginie zabity piorunem przez Jowisza, upada do Erydanu (Pad), rozpaczające nad jego grobem Heliady, siostry, zamieniają się w topole, a ich łzy w bursztyny, przyjaciel Faetona, Cygnus, zamienia się w łabędzia, Febus nie chce już służyć światu.

• Jowisz i Kallisto – pod postacią Diany, która dowiaduje się o wszystkim, syn Arkas, zemsta Junony, zamiana Kallisto w niedźwiedzicę, mając 15 lat, Arkas chciał zabić niedźwiedzicę-matkę, zapobiegł temu Jowisz, umieszczając oboje na niebie jako Wielką i Małą Niedźwiedzi-cę.

• Apollo i Koronis – kruk, ptak Feba, wypatrzył romans Koronis, która spodobała się Apollono-wi, leci natychmiast do boga poinformować go o tym, spotyka wronę, która go przestrzega:

• Atena zamknęła w koszyku syna Wulkana, Eryktona, i dała go trzem córkom Cekrop-sa, Aglaura zajrzała do koszyka, wrona je podglądała i poleciała natychmiast do Ate-ny, ta natomiast zamiast wrony wzięła sowę, „Z tego niech się uczą ptaki, jak niebez-piecznie jest gadać za wiele”.

• kiedyś była córką Koroneusa, królewną Koronis, zapłonął do niej miłością Neptun, ści-gał ją, uratowała ją Atena, zamieniając we wronę.

• w sowę została zamieniona Nyktimene, która nieświadomie popełniła kazirodztwo z ojcem.

• kruk wzgardził jednak przestrogami wrony, Apollo ze złości zabija strzałą Koronis, która była razem z nim w ciąży, jej romans okazał się tylko plotką, płód został uratowany – Eskulap – Febus oddał go pod opiekę Chironowi.

• wchodzi Ocyroë, córka Chirona, przepowiada przyszłość dla Eskulapa – pomoc lekarska, za-bity przez Jowisza za wskrzeszanie zmarłych, następnie zamieniony w węża, potem znów w boga; zamieniona w klacz.

• Merkury ukradł woły Apollonowi, jedynym świadkiem przestępstwa był starzec, Battus, Mer-kury dał mu jako łapówkę białą krówkę, bóg przybrał inną postać, by sprawdzić prawdomów-ność starca (ofiarowuje mu krówkę i buhaja, jeśli powie prawdę), zdrajca zamieniony w ka-mień.

• Merkury zakochał się w Herse, córce Cekropsa (pilnowała koszyka z Eryktonem!), idącej w pochodzie dziewcząt w okolicach Aten, Merkury prosi o wsparcie siostrę Herse, Aglaurę, któ-ra obraża Atenę, zsyła Zawiść, zazdrosna Aglaura zostaje zamieniona przez Merkurego w ra-ka.

• Jowisz porywa Europę.

1. księga.

• Jowisz porywa Europę.

• brat Europy, Kadmus, na żądanie ojca, Agenora, szuka porwanej, spotyka jałówkę i zakłada Teby, walczy ze smokiem Marsa (przepowiednia Marsa: „Synu Agenora, czemu patrzysz na smoka powalonego. I ty smokiem będziesz.”), Atena doradza Kadmusowi zakopanie zębów smoczych, z których wyrastają rycerze, wojna domowa, ocalało 5 rycerzy, żona Harmonia, córka Marsa i Wenus.

• Akteon, wnuk Kadmusa, widzi Dianę w kąpieli, zamieniony w jelenia i rozszarpany przez wła-sne psy.

• Semele, córka Kadmusa, uwiedziona przez Jowisza, Junona w postaci staruszki namawia Semele, by Jowisz ukazał jej się w swojej postaci, Semele płonie, płód ratuje Jowisz i zaszy-wa w swoim udzie, dziecko, Bacchusa, wychowuje Ino, siostra Semele.

• Terezjasz rozstrzyga spór pomiędzy Jowiszem a Junoną o to, kto ma więcej rozkoszy, przez 7 lat był kobietą i rację przyznaje Jowiszowi, za co Junona każe go ślepotą, w zamian daje mu chwałę.

• do Terezjasza zwraca się Liriope, matka Narcyza, z pytaniem, czy jej syn dożyje starości, „Jeśli siebie nie pozna”.

• Echo i Narcyz, Ramnuzja (Nemezis) spełnia prośbę jednego z odrzuconych przez Narcyza chłopców „Niech i on kocha, nie będąc kochanym”, Narcyz zamieniony w barwny kwiat szaf-ranu, z białymi płatkami dokoła.

• z Terezjasza drwił Penteus, wyśmiał wyznawców Bacchusa, złapał Acetesa, ten opowiada:

• był marynarzem, na pokładzie był Bacchus, złapany przez żeglarzy, którzy z niego drwią, statek zostaje opleciony winoroślą, a żeglarze zamienieni w delfiny.

• Penteus nie wierzy w jego opowieść, zakrada się na nocne obrzędy, rozszarpany przez ma-tkę, Agawe, i ciotki, Ino i Autonoë.

1. księga.

• w Bakchanalia nie chce też uwierzyć Alcitoë, córka Miniasza, wszyscy spieszą na Bakchana-lia, jedynie trzy córki Miniasza siedzą przy krosnach.

• Arsippe opowiada:

• Pyram i Tyzbe mieszkali w sąsiednich domach, byli w sobie zakochani, między ich domami była szpara, przez którą się kontaktowali, uciekają, w umówionym miejscu jest lwica, Tyzbe ucieka, ale lwica szarpie jej welon, który znajduje Pyram, z rozpaczy przebija się sztyletem, czerwienieje owoc morwy, Tyzbe znajduje kochanka, też prze-bija się sztyletem, prochy ich w jednej urnie złożone.

• Leukonoë opowiada:

• Febus wypatrzył romans Wenus i Marsa, informuje o tym Wulkana, który konstruuje sieć, kochankowie wystawieni na śmiech.

• weenus z zemsty rozkochuje Febusa w Leukotoë, z wzajemnością, zazdrosna jest Klytie, wzgardzona przez Feba, ogłasza ojcu Leukotoë hanbę jego córki, ten zakopuje ją żywcem, Febus nie zdążył jej odkopać, Klytie z rozpaczy zamienia się w kwiat he-liotropu.

• Alcitoë opowiada:

• Salmacis i Hermafrodyt, syn Hermesa i Afrodyty, ona się w nim zakochuje, udaje, że odchodzi, on sobie biega, salmacis przywiera do niego i prosi bogów, by połączyli ich w jedno ciało, źródło zatrute.

• za wzgardzenie świętem Bacchusa Miniady (córki Miniasza) zostały zamienione w nietope-rze.

• Junona prosi boginie nocy, Erynię, Trwogę, Żałobę, Strach i Grozę, by wpędziły w obłęd Ata-masa, męża Ino, z którego ona jest bardzo dumna, szalony Atamas goni żonę, która wraz z synkiem, Melicertesem, skacze z urwiska, zamienieni przez Neptuna w bóstwa morskie – Leukoteę i Palemona.

• Tebanki – płaczki opłakujące Ino Junona zamienia w skały.

• Kadmus i Harmonia odchodzą z Teb, obje przemienieni w smoki.

• Bakchusa nie uznał też Akryzjusz, podobnie jak Perseusza, „którego Danaë poczęła ze złote-go deszczu”, Perseusz chce uzyskać od Atlasa złote jabłka, ten jednak nie chce przyjąć go w gościnę, Perseusz pokazuje mu głowę Meduzy; w drodze powrotnej ratuje Andromedę przy-kutą do skały za karę, że matka przechwalała się, że córka piękniejsza jest od Nareid; Perse-usz walczy z potworem, wesele, opowiadanie Perseusza:

• ukradzione oko Graj, ujrzał odbicie Meduzy w swojej tarczy, gdy zasnęła, odciął jej głowę, z krwi Meduzy narodził się Pegaz i Chryzaor.

1. księga.

• opowiadanie Perseusza przerwane przez stryja i byłego narzeczonego Andromedy, Fineu-sza, który nie reaguje na prośby brata, Cefeusza, i rzuca włócznią w Perseusza, „Fineusz schował się za ołtarzem, ołtarz (o zgrozo!) osłonił zbrodniarza”, Perseusz zabija Reta zamiast Fineusza, „Przybywa wojownicza Pallada, osłania brata³ tarczą dodaje ducha”, walka, „Wi-dząc, że męstwo musi ulec ciżbie napastników” Perseusz wyciąga głowę Meduzy, „dwustu skamieniało, gdy ujrzało Gorgonę”, „Teraz dopiero pożałował Fineusz niesłusznie wszczętej zwady”, Perseusz kieruje na niego głowę Meduzy.

• „Zwycięski potomek Abasa wraca z żoną do ojczystego grodu”, tj. Argos na Peloponezie, po-konał następnie Pretusa, który zawładnął miastem dziadka Perseusza, Akryzjusza.

• tymczasem Pallada zostawia brata i przenosi się do Teb i dziewiczego Helikonu, rozmawia z Muzami, „Szczęśliwe jesteście, córy Pamięci, że cieszycie się mądrością i pięknem tego miejsca”, „Prawdę mówisz, bogini! O, gdybyś do większych spraw się nie spieszyła, mogłabyś przystać do naszego grona”, opowiadanie o Pireneuszu:

• zaatakował Fokidę, gdy zobaczył je, idące do świątyni na Parnas, zaprosił je do siebie, „poczekajcie, schrońcie się pod mym dachem przed deszczem i słotą”, nie chciał jednak ich wypuścić, gdy ukazało się czyste niebo, „aleśmy przypięły skrzydła i górą uciekły”, chciał je naśladować i skacze z wieży, ginie.

• Minerwa zauważa na drzewie dziewięć srok „siedziały na gałęzi i naśladując różne głosy, skarżyły się na swą dolę, Muzy informują ją, że to Pierydy, córki Pierosa, które wyzwały Muzy na zawody, „Niech Nimfy rozstrzygną zawody!”.

• pierwsza z Pieryd opowiada:

• walka z Gigantami, ucieczka do Egiptu i przemiana bogów w zwierzęta.

• na to Kaliope⁴:

• Ceres sieje, Hades przechadza się po powierzchni ziemi (sprawdza, czy czyny Ceres nie grożą obsunięciu się lądu), Wenus namawia Kupidyna, by wypuścił strzałę z miłością na boga podziemia, który zakochuje się w Prozerpinie i porywa ją, broni ją, jednak bezskutecznie, nimfa Kyane, która zamienia się w strumień, Ceres tymczasem poszukuje córki, zamienia złośliwego chłopca w jaszczurkę, Kyane nie może jej powiedzieć, co się stało z Prozerpiną, ale pokazuje jej opaskę dziewczyny, „Poznała ją matka, domyśliła się porwania”, mści się na ziemi, nimfa Aretuza opowiada Ceres, że widziała w podziemiach jej córkę, „Była smutna i je-szcze dotąd przestraszona, lecz jest królową i władczynią innego świata, możną małżonką władcy podziemi”, Ceres prosi o pomoc Jowisza (ojca Prozerpiny), on nie ma nic przeciwko takiemu zięciowi, lecz jeśli taka jest wola Ceres, Prozerpina wróci, ale nie może nic zjeść w podziemiach, Prozerpina zjada siedem ziaren gra-natu, zauważył to Askalafus, którego Ceres zamienia w puchacza.

• dawne towarzyszki Prozerpiny, uczone Syreny, poszukiwały jej po całej ziemi, aż pewnego dnia chciały wznieść się nad morze, bogowie częściowo zamienili je w ptaki, „Żebyście jednak nadal mogły śpiewem czarownym zachwycać ludzi i żeby nie przepadł dar takiego głosu, pozostały wam dziewicze twarze i głos ludzki”.

• Jowisz, by dogodzić bratu i siostrze „podzielił rok na równe części. Teraz bogini, wspólne bóstwo dwóch krain, tyleż miesięcy przebywa z matką co z małżonkiem”.

• Ceres wypytuje Aretuzę, skąd przybyła, ta jej odpowiada:

• zmęczona bieganiem po lesie postanowiła ochłodzić się w strumieniu, płoszy ją szelest, nago wychodzi na brzeg, ucieka przed bogiem tego źródła Alfeu-sem, woła o pomoc do Diany, która osłania ją chmurą, ze strachu przed Alfe-usem zamienia się w źródło, wpłynęła pod ziemię.

• Ceres daje nasiona Triptomelowi, je siał:

• Triptomus pokazuje swe nasiona królowi Scytów, Lynkusowi, „Barbarzyńca zapłonął zazdrością. I on chciałby zostać wynalazcą żniwa”, zanim jednak za-bił śpiącego Triptolemusa, Ceres zamieniła go w rysia.

• Kaliope ukończyła swoją opowieść, „nimfy jednogłośnie orzekły, że w sporze zwycię-żyły boginie Helikonu, ponieważ zwyciężone rzucały obelgi, Muzy zamieniają je w sroki, „Do dziś zostało w tych ptakach przykre gadulstwo, chrapliwe szczebiotanie i bezmyślny skrzekot”.

1. księga⁵.

• „Pallada słucha z uwagą, chwali pieśń i uznaje słuszność gniewu”, wspomina Arachne:

• „ani miejscem urodzenia, ani rodem, jedynie swoją sztuką się wsławiła”, Arachne przechwalała się, że mogłaby się zmierzyć z Palladą, ta pod postacią staruszki upo-mina zuchwałą, Arachne z niej szydzi, Pallada się objawia, Arachne „trwa w uporze, niemądra żądza zwycięstwa pcha ją wprost do zguby”, przystępują do zawodów:

• Pallada tka: spór o Ateny, Neptunowe źródło i drzewko szarej oliwki Minerwy, 4 pojedynki:

• małżeństwo, Rodope i Hemus, szydziło z Hery i Zeusa, zamienieni w góry.

• królowa ludu karłów, Gerona, zamieniona z powodu swojej pychy w żurawia przez Herę.

• Antygona, córka króla Troi Laomedonta, pyszniła się swoimi włosami i porów-nywała z Herą, zamieniona w bociana.

• Cynyras, którego córki z powodu zbytniej pychy Hera zamieniła w stopnie swojej świątyni.

• całość otacza wieńcem oliwnym pokoju.

• Arachne:

• porwanie Europy, uwiedzenie przez Jowisza pod postacią orła Asterii (zamie-niona w przepiórkę rzuciła się w morze), pod postacią łabędzia Ledy (Diosku-rowie – Kastor i Polluks), w postaci Satyra Antiopy (Zetos i Amfion, budowni-czy Teb), w postaci Amfitriona Alkmeny (Herakles), w postaci złotego deszczu Danae (Perseusz), w postaci pasterza Mnemozyny (Muzy), pod postacią og-nia Eginę (Eol), pod postacią węża Prozerpinę (Dionizos-Zagreus, zwany Dio-nizosem podziemia).

• podboje Neptuna: w postaci byka – Arne lub Kanace, córkę Eola, w postaci Eunipesa płodzi Aloidów (olbrzymi, zabici przez Jowisza piorunem), jako ba-ran zwodzi Teofanę, jako rumak – Cererę, jako ptak – matkę Meduzy, jako delfin – Melanto.

• Apollo-wieśniak, Liber zwodzący Erigone (konstelacja Panna), Saturn płodzą-cy Chirona.

• Pallada ze złości niszczy tkaninę Arachne, która się wiesza, Pallada lituje się nad nią: „Żyj sobie, ale zawsze będziesz wisiała, nikczemna”

• Arachne znała także Niobe, jeszcze przed swoim zamążpójściem, nie chciała złożyć czci La-tonie, matce „tylko” dwojga dzieci, Artemidy i Apollona, Latona prosi o zemstę swoje dzieci, ginie 7 synów Niobe, jej mąż, Amfion, popełnia samobójstwa, Niobe „Nawet w żałobie jestem górą”, ginie 7 jej córek, Niobe kamienieje.

• „Jak zwykle pod wpływem nowych zdarzeń, lud przypomina dawne opowieści. Oto jeden z lu-du rzecze”:

• wieśniacy lykidyjscy zamienieni w żaby, gdyż odmówili podania Latonie i jej małym dzieciom wody ze źródła.

• „inny wspomina dzieje Satyra Marsjasza”:

• obdarty ze skóry po przegranych zawodach z Apollonem.

• po Niobe płacze tylko Pelops, jej brat, który został pokrojony rękami własnego ojca, bogowie złączyli członki, a brakującą górną część prawego ramienia zastąpili kością słoniową.

• wyrazy współczucia przesyłają wszystkie miasta, z wyjątkiem Aten, gdzie trwa wojna domo-wa:

• barbarzyńców rozpędze Tereus, w nagrodę otrzymuje rękę Prokne, ale bogowie nie sprzyjają temu małżeństwu, towarzyszyły im Furie, rodzi im się syn, Itys, po pięciu la-tach Prokne prosi męża, by przybyła do nich jej siostra, Filomela, sam Tereus po nią wyjechał, zakochuje się w Filomeli, gwałci ją, a gdy ona grozi, że o wszystkim powie Prokne, wyrywa jej język i więzi w grocie, żonie mówi o pogrzebie Filomeli, tymcza-sem uwięziona tka na krośnie, tkaninę z opowieścią o swojej hańbie przesyła sios-trze, Prokne udaje Bakchantkę i udaje się do groty, przyprowadza siostrę do pałacu, zabija syna i podaje go jako obiad mężowi, Tereus chce je zabić, Filomela zamienio-na w słowika, Prokne w jaskółkę, a Tereus w dudka, ojciec dziewcząt, Pandion, przedwcześnie zmarł z żalu, po nim berło przejął Erechteusz.

• Erechteusz miał 8 dzieci, w tym 2 córki bardzo piękne, jedną, Prokris, poślubił Cefalus, o dru-gą, Orytyję, starał się Boreasz (wiatr północny), pochodził z Tracji i Orytyja bała się, że będzie taki, jak Tereus, Boreasz początkowo prosił i błagał, w końcu porwał ją, urodziła mu bliźnięta – Kalaisa i Zetesa, którzy później wyruszyli po złote runo.

1. księga.

• wyprawa po złote runo:

• przybycie Argonautów do Kolchidy, miłość Medei, Jazon prosi ją o pomoc, obiecuje małżeństwo, zadania, jakie musi spełnić, by otrzymać złote runo: zionące ogniem byki zaprzągł do pługa, sieje zęby smoka (zabitego przez Kadmusa), rodzą się z nich ry-cerze, Jazon ich pokonuje, usypia smoka i zdobywa złote runo, odpływa razem z Me-deą do Jolkos.

• Medea odmładza Ezona, ojca Jazona, Bakchus prosi ją o młodość dla jego opiekunek.

• z powodu intryg na dworze Medea udaje się na dwór Peliasza, udaje, że odmłodzi go, córki, zwiedzione przez Medeę, zabijają ojca, Medea ucieka, mija po drodze wiele pamiętnych miejsc, tymczasem przy Jazonie jest już jego nowa żona, Glauka (albo Kreuza, córka Kreo-na), Medea zabija ją i swoje dzieci, ucieka do Egeusza, króla Aten.

• do Aten powraca Tezeusz, syn Egeusza, Medea chce go zabić, w ostatniej chwili ojciec go ratuje, Medea ucieka.

• świetność Aten i czyny Tezeusza, „Gdybyśmy chcieli wyliczyć twoje zasługi i lata, ujrzelibyś-my, że dokonałeś więcej dzieł, niż lat przeżyłeś”.

• Minos z Krety przygotowuje wyprawę przeciwko Atenom, prosi o pomoc Eaka, ten odmawia i pomaga Atenom (poselstwo Cefalasa, męża Prokris), Eak opowiada:

• Junona z zemsty za uwiedzenie Eginy, matki Eaka, przez Jowisza zesłała na Eginę (miasto), Eak prosi Jowisza o pomoc, Jowisz daje mu tylu ludzi, ile jest mrówek.

• Cefalas opowiada, jak stracił żonę: 2 miesiące po weselu ujrzała go Aurora i zakocha-ła się w nim, on ją odrzucił, pod wpływem Aurory wątpi w wierność żony, Aurora zmie-nia jego postać, próbuje uwieść swoją żonę, gdy ona się waha, wyrzuca jej niewier-ność, ona zła na niego na brak zaufania przystaje do Diany, on ją przeprasza i Prokris wraca do niego, podarowała mu psa i oszczep, zgrzany polowaniem wzywa Aurę⁶ „Tyś moja rozkosz”, itp., plotka dochodzi do Prokris, zraniona biegnie do niego, on sądzi, że to zwierzyna i zabija ją, przed śmiercią tłumaczy jej, że nie chciał jej zdra-dzić z Aurą.

• wchodzi Eakus z synami i posiłkami wojennymi.

1. księga.

• Minos pustoszy ziemie Megary, zakochuje się w nim Scylla, córka króla Megary, Nisusa, ob-cina z głowy ojca włos purpurowy (gwarantujący potęgę królewską) i oddaje Minosowi, ten ją odtrąca, łagodnie potraktował pokonanych, odpływa, Scylla zrozpaczona wybucha gniewem, goni statki, zamieniony w orła ojciec atakuje ją, zamienia się w ptaka, ciris⁷.

• w labiryncie wybudowanym przez Dedala Minos zamyka potwora, pół-chłopca, pół-byka, za-bija go Tezeusz dzięki pomocy Ariadny, po czym zostawia ją na brzegu, zrozpaczoną pocie-sza Bakchus.

• Dedal zatęsknił za ojczyzną, konstruuje skrzydła, wnosi się w niebiosa razem z sy-nem, Ikar ginie, gdyż zbyt zbliżył się do słońca i wosk na jego skrzydłach sie roztopił, Dedal chowa syna na wyspie, która będzie nazwana jego imieniem (Ikaria), świad-kiem pogrzebu była kuropatwa, „ptak, nieznany przedtem, niedawno powstały, twojej, Dedalu, świadek zbrodni”:

• Dedalowi oddała siostra syna na naukę, chłopiec był bardzo pojętny, wymyślił cyr-kiel, Dedal z zazdrości zrzucił go ze szczytu świątyni Minerwy, chłopca uratowała bogini zamieniając w ptaka – kuropatwę.

• Dedala przed pościgiem Minosa uratował Kokalus, król Kamikos na Sycylii.

• Ateny nie musiały już płacić haraczu Krecie, rozsławione imię Tezeusza.

• Tezeusza prosi o pomoc Kalidon, miasto w Etolii, w uwolnieniu mieszkańców od dzika kali-dońskiego:

• zesłany za karę przez Dianę – „Uczciwszy bóstwa roli innym także hołd powinny skła-da, tylko ołtarze córki Latony stoją puste, nawet bez kadzideł”.

• wyprawę prowadzi Meleager, wszystkie ciosy chybiają celu, zwierzę rani Atalanta, a Meleager dobija, który dzieli dzika między ich, sprzeciwiają się temu bracia matki Me-leagra, Altei, synowie Testiusa, Meleager ich zabija, z rozpaczy Altea chce się ze-mścić.

• przy narodzeniu Meleagra „trzy siostry”, Parki, wrzuciły w ogień polano i zapowie-działy, że dopóki to drewno żyć będzie, póki żywy będzie Meleager.

• w Altei „walczy matka z siostrą”, ostatecznie wrzuca polano w ogień, Meleager „bez przelania krwi ginie”, „pogrążona w żałobie wysoka Kalidonia”, matka popełnia samo-bójstwo, jego siostry (oprócz Gorge i Alkmeny) Diana zamienia w ptaki – pantarki.

• Tezeusz wraca do Aten, po drodze wstrzymuje go wezbrany Achelous, który zaprasza Ateń-czyka do swojego domu.

• Achelous opowiada:

• zamienione Najady w wyspy.

• jedną z nich, Perimele, była ukochaną Achelousa, „Kochałem ją i pozbawiłem miana dziewicy”, jej ojciec Hippodamas strącił ją brzemienną w głębinę, Ache-lous złapał ją i poprosił Neptuna, by dał schronienie ukochanej przed ojcem, zamieniona w wyspę.

• Leleks opowiada:

• Jowisz i Merkury szukali schronienia na ziemi, jedynie Baucis i Filemon go ugoś-cili, w zamian zostali kapłanami świątyni Jowisza, a po latach umarli w tej samej chwili – zamienieni w dwa drzewa zrośnięte ze sobą.

• Achelous opowiada:

• Eryzychton ściął święte drzewa w gaju Cerery, za karę „na głód będzie skazany”, „Wreszcie, gdy przejadł wszystko, pozostała mu tylko córka, godna lepszego ojca. Ją też sprzedał w potrzebie”, Mnestra⁸ prosi o pomoc Neptuna, który ją wcześniej rozdziewiczył, bóg zamienia ją w starego rybaka, „Gdy ojciec się dowiedział, że dowolnie może zmieniać postać, bez przerwy ją sprzedawał”, wreszcie, gdy prze-jadł już wszystko sam siebie pożarł.

• Achelous też może się przemieniać, „wódz stada w rogach skupiam siłę, w ro-gach, póki je miałem. Lecz, jak sam widzisz, jeden róg tylko mi pozostał”.

• „Tu westchnienie przerwało mu mowę”.

1. księga.

• na pytanie Tezeusza, jak Achelous stracił róg, ten opowiada:

• pojedynkował się z Heraklesem o Dejanirę, najpierw na słowa, potem walka wręcz, nie pomogły ciągłe zmiany postaci Achelousa, został pokonany przez He-raklesa, na końcu złamał mu róg, „Uświęciły róg Najady, napełniając jabłkami i kwieciem pachnącym. Jest odtąd słynnym rogiem obfitości”.

• Achelous „chowa pod powierzchnią wody są barbarzyńską głowę bez jednego rogu”.

• „No cóż, dziki Nessusie, ciebie też zgubiła miłość do tej samej dziewczyny”:

• Nessus zaproponował, że przeniesie Dejanirę przez wezbraną wodę, porywa ją, za co Herakles go zabija, „Nie chcę zginąć bez pomsty!”, podarował Dejanirze szatę umaczaną w jego krwi.

• do Dejaniry dochodzi plotka, że „syn Amfitriona kocha się w Joli”, przesyła mężowi szatę, by zbudzić jego miłość, Herakles ginie, Jowisz zabiera do nieba i ubóstwia go.

• Alkmena zwraca się do Joli, którą pokochał Hyllas, syn Heraklesa i Dejaniry, Alkmena opowiada o narodzinach Heraklesa:

• ciąża trwała 10 miesięcy, nie chciała do niej przyjść Lucyna, przekupiona przez Junonę, siedziała ze złączonymi dłońmi, służąca Galantis okłamała ją, mówiąc, że Alkmena już urodziła, z przestrachu Lucyna rozłączyła dłonie, „wtedy nastąpiło rozwiązanie i urodziłam dziecko”, za karę bogini zamieniła ją w jaszczurkę.

• Jola opowiada:

• jej siostra, Dryope, została zgwałcona przez Apollona, „później pojął ją za żonę Andremon, i uważano, że jest z nią szczęśliwy”, chcąc złożyć cześć nimfom zer-wała zakazany kwiat i zamieniła się w drzewo lotosu, Jola czuła swoją bezsilność, cierpiał Andremon, pożegnała się z synkiem, poprosiła, żeby Amfizus, synek, ba-wił się pod nią, „Jednak niechaj wystrzega się jeziora, nie zrywa kwiatów z drzew i niech uważa wszystkie krzewy za istoty boskie”, żegna męża i siostrę, przestaje istnieć.

• Alkmena i Jola widzą Jolausa, bratanka i towarzysza Heraklesa, którego odmłodziła Hebe na prośbę męża.

• Temida przepowiada:

• wojna domowa w Tebach, podczas której zginą bracia: Polinices i Eteokles.

• Alkmeon będzie miał pomścić śmierć ojca na matce, po jej śmierci uda się na tułaczkę, jego druga żona, Kalliroe, poprosi go o „fatalną suknię i naszyjnik” Harmonii (żony Kadmusa), Alkmeon wybierze się po nie do pierwszej żony, Arsinoe, podając fałszywy powód, Fegeus, jego teść z pierwszego małżeńs-twa, rozkaże go zabić, Kalliroe, kochanka Jowisza, poprosi boga, by przyspie-szył dorośnięcie jej synów, Amfoterosa i Akarnana, by mogli pomścić śmierć ojca.

• bogowie szemrają, że tez chcieliby mieć taki dar, Jowisz ich uspokaja, z woli przeznaczenia wszystko się dzieje, nawet Minos się zestarzał.

• Minos, kiedyś silny, boi się teraz Miletusa, syna Apollona i Dejone, który poko-chał nimfę Cyaneję, rodzą im się bliźnięta, Byblida i Kaunus.

• Byblida zakochała się w bracie, wysyła mu list miłosny, on ją odrzuca i ucieka, zakłada nowe miasto, Byblida rozpacza, błąka się w poszukiwaniu brata, zamienia się w źródło.

• „Wieść o tej dziwnej namiętności obiegłaby zapewne sto miast kreteńskich, gdyby uwagi mie-szkańców nie przykuła niedawna, niezwykła przemiana Ifidy”:

• Lygdus życzy sobie chłopca, mimo błagań żony, zamierza zabić dziecko, jeśli urodzi im się córka, Teletusie ukazuje się Izyda, Teletusa chowa córkę, Ifidę, jak chłopca, Ifisa, po trzynastu latach Ligdus chce ożenić „syna”, Ifida-Ifis zakochuje się w narze-czonej, Jancie, z wzajemnością, tymczasem Teletusa odsuwa termin ślubu, dzień przed weselem, prosi o pomoc Izydę, Ifida zmienia się w mężczyznę.

1. księga.

• „Stamtąd Hymeneus odziany szafranowym płaszczem wyruszył przez bezmierny eter i podą-żył ku brzegom Cykonów, gdzie wzywał go Orfeusz – daremnie zgoła. Przybył wprawdzie, lecz nie przywiódł ze sobą ani podniosłych słów, ani radosnych twarzy, ani pomyślnej wróż-by”:

• „kiedy oblubienica w orszaku Najad błąkała się wśród łąk, żmija ukąsiła ja śmiertelnie w kostkę”, Orfeusz zstępuje do podziemi, ponieważ wszyscy zdążamy do krainy śmierci, Orfeusz prosi tylko o chwilową pożyczkę, Persefona i Hades zgadzają się pod warunkiem, że Orfeusz się nie obejrzy, „I już byli blisko powierzchni ziemi, kiedy Orfeusz, w obawie przed utratą żony, spragniony jej widoku, zwrócił do tyłu zakocha-ne oczy. Wtedy ona osunęła się natychmiast w dół”, „nieszczęsny zgarnął tylko zwie-wne powietrze”, powtórnie umierając, Eurydyka nie skarżyła się, lecz jeszcze raz po-żegnała męża.

• zaprzestał wszelkiej miłości z kobietami, zapoczątkował miłość do chłopców.

• katalog drzew – Cyparissus:

• żył kiedyś olbrzymi jeleń, święty dla nimf, ulubieniec wszystkich ludzi, zwłaszcza Cyparissa, najpiękniejszego z Cejczyków (Keos), który przez przypadek zabił zwierzę, chłopca starał się pocieszyć Febus, ale Cyparissus „prosił bogów jako o największy dar, by mógł żyć zawsze w żałobie”, zamienił się w drzewo – cyprys.

• Orfeusz rozpoczyna swą pieśń:

• Ganimedes porwany przez Jowisza, roznosi nektar na Olimpie.

• Hiacynt grał z Apollonem, dysk uderzył go i zginął, wyrzuty sumienia Febusa, w miejscu, gdzie była krew Hiacynta wyrósł kwiat „jaśniejszy od tyryjskiej purpury”, dla Sparty jest on symbolem, co roku obchodzą święto Hiacyntiów.

• Ceraści (Rogacze) – Cypryjczycy zamienieni przez Wenus w byki i Propetydy – odmawiały Wenus boskości i zostały wskutek jej gniewu zmuszone do prostytucji, a później zamienione w kamienie.

• miłość Pigmaliona do posągu, prośba do Wenus o „dziewczynę podobną do mojej z kości słoniowej”, Ożywienie posągu, ich córka Pafos.

• Pafos urodziła syna, Cynyrasa, w którym zakochała się jego córka, Myrra, miała wielu zalotników, ale żadnego nie chciała, szukała „podobnego do ojca”, chciała się powiesić, uratowała ją piastunka, gdy matka Myrry udała się na święto Cerery, ojciec zapragnął kobiety, dzięki piastunce Myrra nocą do niego poszła, po kilku dniach, podczas kolejnej wspólnie spędzonej nocy, Cynyras zapala światło, chce zabić córkę, Myrra ucieka, tuła się po świecie, prosi bogów o przemienienie (w mi-rrę), Lucyna pomogła jej przy „porodzie”⁹, urodził się Adonis.

• w Adonisie zakochała się Wenus, która przestrzega go przed dzikami:

• Atalanta odtrącała wszystkich zalotników, gdyż wyrocznia jej oznajmiła, że nie potrzebuje małżonka, sama siebie straci, zapowiedziała, że wyjdzie tylko za mężczyznę, który pobije ją w biegu, dla pokonanych zażądała śmierci, Hippo-menes oprosił o wsparcie Wenus, podczas biegu rzucał złote jabłka, przy któ-rych zatrzymywała się Atalanta, dzięki czemu zwyciężył, Hippomenes zapom-niał jednak o ofierze dziękczynnej, Wenus zamieniła ich w dziki.

• Adonis został zabity przez dziki, zamieniony w kwiat.

1. księga.

• Orfeusz zabity przez kobiety, którymi wzgardził, cała przyroda po nim rozpacza, „Cień wieszcza zstąpił do podziemia, na nowo przypomniał sobie miejsca, które niegdyś wi-dział. Szukając Eurydyki, odnalazł ją na polach duch błogosławionych i porwał ją w stęsknione ramiona. Dopiero teraz mogli przechadzać się krok w krok: Orfeusz raz szedł z tyłu za swoją Eurydyką, raz wyprzedzał ją i bez lęku spoglądał ku niej wstecz”.

• Orfeusza pomścił Bakchus, zamieniając kobiety w drzewa.

• Bakchus dalej wędruje, zachodzi do Midasa:

• Midas odstawia Sylena w ręce jego wychowanka, w zamian prosi boga, by wszystko, czego dotknie zamieniało się w złoto, gdy Midas zorientował się, że może umrzeć z głodu, Bakchus odwraca zaklęcie.

• „Midas, znienawidziwszy bogactwo, wielbił lasy i pola, czcił Pana (…) Ale król pozo-stał nadal tępy, a jego własna głupota, jak niegdyś miała jemu samemu zaszkodzić”:

• zawody w grze Pana i Apollona, jedynie Midas przyznał zwycięstwo Panu, w zamian otrzymał od Apollona ośle uszy, ciągle chodził w purpurowym turbanie, służący, który go strzygł, nie mógł utrzymać sekretu i powierzył go… dołkowi na plaży, usłyszały o tym trzciny, „powtarzały zakopane słowa i opowiadały o uszach króla”.

• Apollo wędrując dalej natyka się na Laomedona, który wznosi mury nowego miasta (Troi), za-proponował mu pomoc za umówioną ilość złota, pomagał mu Neptun, po skończeniu pracy Laomedon odmawia jednak zapłaty, Neptun zatopił ziemię Troi i zesłał potwora morskiego, któremu wydana miała być córka królewska, uratował ją Herakles, gdy odmówiono mu nagro-dy, zabił Laomedona, jego królestwo dał nieletniemu Priamowi, a Hezjonę oddał za żonę swemu druhowi.

• Peleus, syn Eakusa, wnuk Jowisza:

• „wsławił się natomiast małżonką-boginią”, Tetydą, której Proteusz przepowiedział, że urodzi syna potężniejszego od ojca, Peleus, nie mogąc zdobyć Tetydy, poprosił o po-moc Proteusza, zakradł się do jaskini Tetydy, gdy spała, związał ją, przybierała coraz to nową postać, ale Peleus się nie przestraszył, wreszcie Tetyda mu uległa, urodził im się Achilles.

• Peleus zamordował Fokusa, za co został wygnany z rodzinnego domu, przeniósł się do Trachis w Tesalii, gdzie królował syn Lucyfera¹⁰, Ceiks, rozpaczający po stracie brata, Dedaliona:

• o rękę jego córki, Chione, starali się Merkury i Febus, pierwszy zgwałcił ją za dnia, drugi w nocy, urodziła bliźnięta: złodzieja Autolykusa i śpiewaka Filemona, Chione uznała, że przewyższa urodą Dianę, pozbawiona głosu, „kiedy próbowała coś powiedzieć, życie opuściło ją razem z krwią”, Dedalion z żalu chciał się zabić, Apollo się nad ulitował – zamienił go w ptaka, jastrzębia.

• przybiega pasterz z wiadomością o wielkiej rzezi: matka Fokusa, Psamete, zemściła się za śmierć syna, zsyłając wilka, przebłagano Psamete dzięki Tetydzie, wilk został zamieniony w marmur.

• Peleus dalej błąkał się jako wygnaniec i dopiero w Magnezji w Tesalii uzyskał oczysz-czenie ze zbrodni.

• tymczasem Ceiks, przygnębiony śmiercią brata, wyjeżdża do wyroczni Apollona w Klaros w Jonii, mimo próśb i złych przeczuć jego żony, Alcyone, nie chciał jej też za-brać ze sobą i narazić na niebezpieczeństwo, obiecuje jej, że wróci, Ceiks ginie na morzu, umierając, cieszył się, że nie zabrał jej ze sobą i że ona nie zginie, Alcyone zanosi prośby do Junony o zdrowy powrót męża, bogini wysyła Iris do Snu, który pro-si Morfeusza (mógł przybierać każdą postać), by oznajmił Alcyone śmierć Ceiksa, ko-bieta rozpacza, o poranku idzie nad morze, w topielcu rozpoznaje męża, zamienieni w zimorodki, „Chociaż oboje cierpieli tę samą dolę, pozostała w nich wzajemna miłość i chociaż zamienili się w ptaki, nie rozpadły się więzy małżeńskie. dalej współżyli ze sobą i płodzili potomstwo”.

• „Jakiś starzec, widząc ptaki lecące nad szerokim morzem w przykładnej zgodzie, wychwalał ich dozgonną miłość. Ktoś inny obok niego, lub być może ten sam człowiek, wskazując na ptaka o długiej szyi, powiedział:”

• zamienił sie w niego Esakus, syn Priama i nimfy rzecznej, Aleksiroe, brat Hektora, go-nił nimfę, Hesperię, uciekającą ukąsiła żmija, z żalu Esakus rzucił się do morza, Te-tys, bogini morza, go uratowała, zamienił się w ptaka, nurka.

1. księga.

• Esakusa opłakiwał ojciec, Priam i brat, Hektor, którzy nie wiedzieli, że Esakus żyje w postaci uskrzydlonej, w obrzędach pogrzebowych nie brał udziału Parys, który niedługo później ścią-gnął na swoją ojczyznę wojnę z powodu porwania cudzej małżonki:

• zemsta dosięgnęłaby Parysa niezwłocznie, gdyby burza nie uwięziła Danaów (Gre-ków) w Aulidzie, wróżba zwycięstwa – wąż zjada pisklęta z gniazda, złożenie w ofie-rze Ifigenii, córki Agememnona, Dianie, która jednak zabiera dziewczynę z ołtarza, Grecy przybywają do Troi, pierwszą ofiarą wojny był Protesilaus, Cygnus, syn Neptu-na, został zabity przez Achillesa (udusił go, gdyż Cygnus, podobnie jak on sam, był odporny na ciosy), Cygnus zamieniony w łabędzia., przerwa w walce.

• Nestor opowiada:

• Ceneus z Tesalii urodził się jako dziewczyna, Cenis, którą zgwałcił Neptun, na swoją prośbę bóg zamienił ją w młodzieńca, stał się niedostępny pociskom.

• Piritous, król Lapitów, poślubił Hippodamię, na wesele zaprosił centaurów, najdzi-kszy z nich, Eurytus, zakochał się w pannie młodej i ją porwał, obronił ją Tezeusz, walka Lapitów z centaurami, wielu poległo, m.in. centaur Cyllarus, w którym zako-chana była najmilsza z półdzikich kobiet zamieszkujących leśne ostępy, Hylono-me, rzuciła się na oszczep, który zabił jej ukochanego i zmarła, dzielnie walczył też Ceneus¹¹, przywalono go kłodami, „nie wiadomo, jak skończył”: ciało pod na-porem drzew wtłoczone w Tartar, czy zamieniony w ptaka?

• Tlepolemus, syn Heraklesa, żali się, że Nestor nie pochwalił jego ojca, Nestor opo-wiada:

• z ręki Heraklesa zginęło 11 braci Nestora, m.in. Periklimenusa, który mógł przy-bierać każdą postać.

• Neptun rozgniewał się na Achillesa za śmierć Cygnusa, poprosił o pomoc Apollona, dzięki któremu Parys zabił Achillesa.

• spór Ajaksa i Odyseusza o zbroję po Achillesie.

1. księga.

• spór Ajaksa i Odyseusza o zbroję po Achillesie, Ajaks przebił się mieczem, z krwi wy-rósł Hiacynt, a zwycięski Ulisses pożeglował na Lemnos, by zdobyć od Greka Filokte-ta łuk i strzały Haraklesa, gwarantujące upadek Troi.

• los Hekuby i jej dzieci:

• Hekuba oszalała – szczekała.

• Kasandra zabita.

• Astyanaks zepchnięty z wieży.

• najmłodszy syn Priama, Polydor, oddany na wychowanie wraz z olbrzymim skar-bem na dwór Polymestora, króla Traków, który z chciwości zabił wychowanka.

• Polyksena, córka Hekuby, zabita, by uspokoić marę Achillesa, prosi, by Grecy uk-ryli przed jej matką jej zgon.

• Hekuba zaatakował Polymestora, zachowywała się jak pies.

• Aurora rozpaczała po stracie syna, Memnona, którego zabił Achilles, poprosiła Jowi-sza o ukojenie jej żalu, z popiołów syna i jego sióstr powstały czarne jastrzębie.

• „A jednak los nie pozwolił, by nadzieja Troi upadła wraz z jej murami” – ucieczka Ene-asza z ojcem, Anchizesem i synem, Askaniuszem (Julusem) na Delos, gdzie prze-bywał Aniusz, ten opowiada:

• miał 5 dzieci: nieobecny syn, Andros, 4 dziewczęta przez Bakchusa obdarowane mocą zmieniania wszystkiego w zboże, wino i oliwę, porwał je Agamemnon, ucie-kły dwie schroniły się u brata, ale on je wydał w ręce oprawców, poprosiły o po-moc Bakchusa, który zmienił je w białe gołębie.

• Eneasz popłynął na Kretę, stamtąd do Epiru, gdzie przebywał Helenus, syn Priama, wieszcz, który przepowiedział mu przyszłość i podążył na Sycylię.

• Scylla odrzuciła wszystkich zalotników, Nereida Glatea zwierzyła jej się:

• była zakochana z wzajemnością w Acysie, synu Fauna i nimfy Symetis, ale zale-cał się do niej Cyklop Polifem, który zabił Acysa (zamienił się w rzekę).

• w Scylli zakochał się Glaukus:

• opowiada o tym, jak był kiedyś rybakiem, zerwał i zjadł zaczarowaną trawę, stał się nieśmiertelnym bóstwem morskim.

• Scylla go odrzuciła, więc udał się po pomoc do Circe.

1. księga.

• Circe zakochała się w Glauku, który ją odrzucił, zemściła się i zamieniła Scyllę w po-twora, z nienawiści do Circe Scylla zabiła druhów Ulissesa, zamieniona w skałę, za-nim zaatakowała statki trojańskie.

• trojańskie statki przypłynęły do Libii, gdzie przyjęła ich sydońska królowa, Dydona, która przebiła się mieczem po wyjeździe Eneasza, Eneasz spotkał się z Sybillą, ka-płanką Apollona (miała żyć tyle lat, ile było ziarenek piasku na plaży, lecz zapomniała poprosić Febusa o młodość), z którą udał się w zaświaty, spotykają duchy, dowiadują się o Ulissesie i jego przygodach z Polifemem i Circe, która opowiedziała Makareu-szowi (obecnie duchowi):

• Pikus, syn Saturna, poślubił Kanentę, Circe zakochała się w Pikusie, ale ten ją od-trącił, z zemsty zamieniła go w dzięcioła, Kanenta z żalu rozpłynęła się w powie-trzu.

• Eneasz w Lacjum zdobył rękę Lawinii, walki z Turnusem, apoteoza Eneasza na prośbę We-nus, po jego śmierci rządzi Askaniusz, Sylwiusz, Latinus, Alba…

• za panowania króla Proka żyła Pomona, italska bogini sadów, w niej zakochał się Wertumnus, italski bóg płodów rolnych, posiadający zdolność zmieniania postaci, każdego mężczyznę ona jednak odtrącała, Wertumnus przyszedł do niej w przebraniu staruszki, chwali Wertumnusa i opowiada:

• Ifis starał się o rękę Anaksarety, ona go jednak nie chciała, on się powiesił, Ana-ksareta zamieniona w kamień.

• Pomona poczuła wzajemność do Wertumnusa i nie musiał jej zniewalać.

• apoteoza Romulusa (bóg Kwirynus), jego żona, Hersylia, rozpaczała po jego stracie, Iris, ze-słana przez Junonę, wzięta do nieba, „Tam przyjął ją w stęsknione ramiona założyciel Rzy-mu, zmienił jej śmiertelne ciało razem z mieniem i nazwał ją Horą. Teraz, już jako bogini, wła-da obok Kwirynusa”.

1. księga.

• następca Romulusa, Numa, udaje się do Krotony, by zapoznać się z filozofią Pitagorasa (wstrzymywanie się od mięsa, wędrówka dusz – metempsychoza – i przemiany w naturze, osobliwości przyrody).

• m.in. baśń o ptaku Feniksie.

• Numa powrócił do Rzymu, pojął za żonę nimfę, Egerię, po jego śmierci w sędziwym wieku bardzo rozpaczała, próbował pocieszyć ją Hipolit, syn Tezeusza, który opowiada:

• jest tym Hipolitem, który zginął przez Fedrę, uratowany przez Eskulapa-Asklepiosa, Apollona i Dianę, dostał nowe imię – Wirbiusz.

• nie zdołał jednak pocieszyć Egerii, zamieniła się w chłodne źródło.

• „To dziwne wydarzenie zdumiało nimfy, a syn Amazonki¹² sołupiał, podobnie jak tyrreński¹³ rolnik, gdy spostrzegł, jak pośrodku pola naznaczona losem bryła ziemi najpierw zaczęła sa-ma, własnowolnie poruszać się, chociaż nikt jej nie dotknął, a potem przybrała postać ludzką utraciwszy dawny kształt” – Tages, wieszcze bóstwo etruskie, uważane za wnuka Jowisza, które przepowiedziało przyszłość.

• opowieść o Cipusie, legendarnym wodzu rzymskim:

• przejrzał się w wodzie i zobaczył rogi na swojej głowie, zwrócił się o pomoc do bogów, złożył ofiary, przepowiednia, że będzie rządził na Kapitolu, on nie chce, więc, mówi lu-dowi, by nie dopuścił do Miasta (Rzymu) człowieka z rogami i odsłania swoją głowę, jednak lud go uhonorował.

• opowieść o Asklepiosie:

• podczas zarazy proszona Febusa o pomoc, nakazał im sprowadzenie posągu Eskula-pa do Rzymu.

• „Eskulap wszedł do naszych świątyń jako bóg-przybysz; ale Cezar jest bogiem we własnym mieście”:

• śmierć i apoteoza Cezara, w dniu jego śmierci pojawiła się na niebie kometa, zapo-wiedź wielkości Augusta, Wenus i Jowisz o „niezwalczonym Fatum”, znów przepo-wiednia dotycząca panowania Augusta.

• „Dokonałem już dzieła, którego nie zdoła zniszczyć ani gniew Jowisza¹⁴, ani ogień, ani trawią-cy wszystko czas. Niechaj ów dzień, który ma władzę tylko nad moim ciałem, zakończy, kiedy zechce, niepewny bieg mego życia. Jednak lepsza część mego <<ja>> wzniesie się wysoko ponad gwiazdy, a imię moje pozostanie niezniszczalne. Gdziekolwiek Rzym rozciąga swą po-tęgę nad podbitym światem, tam wszędzie będę na ustach ludu, i jeśli jest jakaś moc w prze-powiedniach wieszczów, to będę żył na wieki w mej sławie”¹⁵.

Platon, Uczta,

przeł. i oprac. Władysław Witwicki, Warszawa 1958.

WSTĘP

• kolacja towarzystwa inteligencji ateńskiej w 416 r. p.n.e.

• filozofowie jońscy; Ksenofanes z Kolofonu i Parmenides z Elei: bóstwa i mity wymyślił sobie człowiek w zamierzchłych czasach, życie to sen; Heraklit z Efezu: świat to ciągła odmiana, jest jak rzeka lub płomień.

• kwitnie życie publiczne i polityczne.

• sofiści: mówcy, politycy, adwokaci i eseiści; Protagoras z Abdery: nie ma stałej wartości, każ-dy widzi rzecz inaczej; Gorgiasz: nic nie istnieje naprawdę.

• Sokrates: ojciec Sofroniskos, rzeźbiarz, matka, Fainareta, akuszerka, niezamożni; Sokrates: zwalisty, olbrzymiej głowie, wyłupiastych oczach i kopytkowatym nosie nad grubymi wargami, mądry, za nic miał pieniądze, miał kult dla rozumu, który daje człowiekowi wyższość nad oto-czeniem i nad sobą samym; jego pasją było wyciągnie definicji od zawodowców (np. od stola-rza definicję stołu, który robi); miał duży wpływ na młodych ludzi; ośmieszony przez konser-watystę Arystofanesa w „Chmurach” w 423 r. p.n.e.; był religijny (składał ofiary, modlił się, za-pytywał wyroczni); prawy obywatel – żołnierz; w 399 r. p.n.e. oskarżony o ateizm, herezje i psucie młodzieży, jego samoobrona, wyrok śmierci, odrzucona propozycja Kritona w ucieczce z więzienia, trucizna; łowca dusz; miał 60 lat, gdy spotkał Aristoklesa, syna Aristona (Plato-na), bliska i długoletnia przyjaźń.

• Platon: idee, widma, nie był przy śmierci Sokratesa – był chory; przeniósł się do Megary z in-nymi przyjaciółmi Sokratesa i nawiązał stosunki z Euklidesem; dialogi: „Obrona Sokratesa” przed sądem, przedśmiertna rozmowa z „Kritonem”, ostatnie chwile w „Fedonie” oraz szereg rozmów; później wkładał w usta Sokratesa nawet te dialogi, których on nie brał udziału; po 9-10 latach przeniósł się do Kyreny na wybrzeżu Afryki Północnej, do matematyka Teodora, zwiedził Egipt, Sycylię, Syrakuzy…; „Ucztę” napisał ok. 386 r.; powrót do Aten i Akademia.

• uczta: ustawiony w podkowę szereg sof z poduszkami dla gości, gospodarz i goście brali ką-piel, ubierali chiton i podeszwy z rzemykami, na chiton – himation (narzutka), kolor biały dla ludzi ubogich, zamożni kolorowe (w modzie liliowa i różowa); pasożyci – niezaproszeni goś-cie, którzy się wprosili, gościom myto nogi, stoły wnoszono po przyjściu ostatniego, pierw-szym miejscem była pierwsza kanapa od lewej ręki; po ostatniej potrawie wypijano z płaskiej, szerokiej czary wino na cześć Dionizosa; po tym wnoszono nowe stoliki; gościom podawano ręczniki i wodę do rąk, niewolnik rozdawał wieńce z kwiatów i maści wonne do natarcia rąk; śpiewy i zabawy (linoskoczki, kuglarze i inni) lub dyskusje, rozmowa ogólna, nie tylko z sąsia-dem; wino piło się albo kolejką na komendę, albo pił każdy, ile i kiedy chciał; wychodzono „po angielsku", można też było przespać się przy stole.

TEKST

• Apollodor opowiada o spotkaniu odświętnie ubranego Sokratesa, który wybierał się na ucztę do Agatona, za namową Sokratesa Apollodor poszedł z nim, mimo że nie był zaproszony.

• Sokrates nie wszedł z nim do domu, lecz zatrzymał się na ganku sąsiedniego domostwa i rozmyśla.

• rozmowa o „trudach” pijaństwa – narzekanie na złe samopoczucie i „ciężką głowę” – uczest-nicy uczty postanowili nie urządzać pijatyki.

• tematem rozmowy pochwała Erosa:

• Fajdros: najpiękniej jest oddać życie z miłości, niewielu ma odwagę tak się poświęcić, nie ma takiego tchórza, którego by Eros nie natchnął męstwem.

• Pauzaniasz: skoro istnieją dwie Afrodyty, istnieją też dwaj Erosi – syn Afrodyty wszetecz-nej i syn Afrodyty niebiańskiej, podobnie oblubieńcy: jedni kochają duszę, drudzy ciało.

• Eryksimachos: w człowieku mieszka dwojaki Eros – zdrowie i choroba, obie kochają inne rzeczy.

• Arystofanes: nawiązuje do natury człowieka, kiedyś istniały trzy płcie: żeńska, męska i obojnakowa; postać każdego człowieka: cztery ręce, cztery nogi, dwie twarze, czworo uszu, mężczyzna od słońca, kobieta od ziemi, obojnak od księżyca.

• Agaton: Eros to najmłodszy z bogów, ma największą władzę, jest bardzo mądry.

• Sokrates: wypytuje Agatona, czy Eros to jest miłość czegoś, czy też niczego, Agaton os-tatecznie się poddaje, gdy wychodzi na to, że Erosowi oprócz piękna brakuje także dobra;

• Sokratesa o sprawach Erosa oświecała Diotyma z Mantinei, która twierdziła, że to coś nie pięknego i nie dobrego nie musi być zaraz szpetne i złe, Eros jest wielkim duchem, czymś pośrednim między bogiem a śmiertelnymi, jest tłumaczem między bogami a ludźmi, Eros powstał ze związku Biedy i Dostatku, Eros to miłość tego, co piękne, jest miłośnikiem mą-drości, miłość szuka dobra, nie połówki, czy całości, w tworzeniu jest jakiś pierwiastek wiekuisty, nieśmiertelny, pragnienie nieśmiertelności – dzieci, dążenie do sławy, młodzi mają coś boskiego w duszy, gdy dojrzeją, chcą tworzyć i płodzić piękno, pochwała miłości między chłopcami lub do nich.

• przychodzi pijany Alkibiades.

• Alkibiades: usprawiedliwia się, że pijany na pewno nie zwycięży na słowa trzeźwych; ma za-miar chwalić Sokratesa metodą obrazową, porównuje go do satyra Marsjasza, próbował uwieść Sokratesa, ale ten był oporny, Sokrates uratował go podczas bitwy, Alkibiadesa uho-norowano, za czym był także Sokrates, rozmowy filozofa przypominają rozmowy sylenów, śmieszne na pierwszy rzut oka.

• Agaton, Alkibiades i Sokrates spierają się żartobliwie, kto przy kim ma się ułożyć, ucztę prze-rywa wtargnięcie gromady pijaków, część gości zbiera się do domów, Arystodemos zasypia, gdy się budzi nad ranem, widzi wciąż trójkę rozmawiających, Sokrates dowodził Agatonowi i Arystofanesowi, że tragediopisarz musi i komedię ułożyć.

OBJAŚNIENIA TŁUMACZA

• apoteoza Sokratesa.

• Apollodoros opowiada tak płynnie, gdyż niedawno referował to spotkanie Glaukonowi, sam na uczcie nie był, słyszał o niej od Arystodema, naiwnego Sokratesa, ok. 400 r. p.n.e., wyda-rzenia musiały się dziać przed 415 r., gdy Alkibiades był u szczytu wpływów.

• kontrast Agatona i Sokratesa.

• Pauzaniasz: mówca, sofista, zakochany w Agatonie, w swojej mowie rozbiór praw i przeko-nań etycznych na temat miłości skierowanej ku chłopcom.

• Fajdros: wstęp do Pauzaniasza.

• Arystofanes: rola tradycyjnego wesołka, mowa bujna, bogata, pełna obrazów, wolna od sztu-czności, pozy i przesady.

• Eryksimachos: lekarz, wstrzemięźliwy, nudziarz, ośmiesza się mimo woli, sztuczna, cedzona perora, Fajdros, jago przyjaciel przerywa mu kazanie.

• podział dialogu:

• pięć pierwszych mów o Erosie: Fajdros o pederastii, Pauzaniasz: czy oddanie się za-wsze jest upadkiem, Eryksimachos-intelektualista o abstrakcjach, Fajdros ironizuje, Agaton – tło i kontrast dla mowy Sokratesa.

• mowa Sokratesa: robi towarzystwu wymówki, że mówią rzeczy piękne bez względu naprawdę lub fałsz, bije Agatona, rozwija swój wymyślony dialog z Diotymą, Eros nie jako geniusz, ani pewien typ psychiczny, lecz jako abstrakcja.

• opowiadanie Alkibiadesa o Sokratesie, którego uważa za półboga.

Publiusz Wergiliusz Maro, Eneida,

przeł. Tadeusz Karyłowski, oprac. Stanisław Stabryła, wyd. 3 zm.,

BN II 29, 1980.

WSTĘP

1. Wergiliusz i jego czasy.

1. Republika rzymska od początku I w. p.n.e. do pryncypatu Augusta.

• nowy porządek społeczny.

• ostra walka między popularami a optymatami.

• reformy Grakchów.

• reforma wojskowa Mariusza.

• wojna Mariusza i Sulli.

• I triumvirat.

• ustawy agrarne Cezara.

• wojna domowa Cezara i Pompejusza.

• zamordowanie Cezara w 44 r.

• II triumvirat.

• wojna domowa Antoniusza i Oktawiana.

• Oktawian jedynowładcą, „princeps senatus”, „Augustus”.

1. Ogólne cechy rozwoju kultury rzymskiej w epoce schyłku republiki.

• wstrząsy polityczne nie zahamowały rozwoju kultury i sztuki.

• tradycje italsko-rzymskie oraz hellenistyczne.

• mówcy: Cyceron, Kwintus Hortensjusz Hortalus, Gajusz Juliusz Cezar, Marek Juniusz Brutus.

• historyk Gajusz Sallustiusz Krispus, prace naukowe: Marek Terencjusz Warron.

• Lukrecjusz, Waleriusz Katullus.

• najwybitniejsi: Wergiliusz i Horacy.

• rozwój architektury.

1. Sytuacja literatury rzymskiej w czasach Wergiliusza.

• w utworach odgłosy walk.

• akcenty ugodowości.

• uformował się mecenat literacki: Mecenas, Azyniusz Pollion, Waleriusz Messala.

• poezja narzędziem propagandy.

• „moda” na pisanie wierszy.

• Wergiliusz, Horacy, Gallus, Lucjusz Wariusz Rufus, Propercjusz, Tibullus, Owidiusz.

• gatunki: elegia, liryka, sielanka, epopeja, satyra, poemat dydaktyczny, list poetycki; zastój w dramacie.

• wymowa straciła na znaczeniu; obumarcie publicystyki, historiografia – idealizacja odległej przeszłości.

1. Życie Wergiliusza: dzieciństwo, młodość i pierwsze próby poetyckie.

• ur. 15,10,70 we wsi Andes, niedaleko Mantuy, ojciec garncarzem lub posłańcem.

• rodzice zamożni – nauka w Kremonie.

• po 55 r. do Mediolanu, ok. 52 r. w Rzymie, pierwsze próby poetyckie, przyjaźń z neoterykami.

• młodzieńcze próby poetyckie – „Appendix Vergiliana” („Dodatek do Wergiliusza”) – prawdo-podobnie część oryginalnych, ale to zbiór utworów różnych poetów.

1. Dzieła wieku dojrzałego: „Bukoliki” i „Georgiki”.

• wywłaszczenie majątku rodzinnego 42/41, odzyskanie dzięki Polionowi.

• „Bukoliki” – poezja o tematyce wiejsko-pasterskiej; 10 utworów, wpływ Teokryta, motywy ak-tualne (I, IX i IV); głęboka i niefałszowana miłość do ziemi, pasterstwa i prostego życia na wsi.

• „Georgiki” – 36-29 r., poemat typu dydaktycznego, wpływ Hezjoda („Prace i dni”), dzieła astronomicznego Aratosa (III w.), Nikandra z Kolofony (II, „Georgiki”), pism rolniczych Warro-na i Katona; wykład dotyczący poszczególnych dziedzin pracy na wsi, wyraz zaangażowania w aktualne sprawy narodu i dążeń ideowych poety oraz jego linii politycznych.

1. Ostatnie lata Wergiliusza: „Eneida”. Analiza treści.

• pisana w latach 29-19.

• podróż do Grecji, by pogłębić swoją wiedzę w zakresie kultury i filozofii, Oktawian August, spotkany w drodze, namówił Wergiliusza na powrót, poeta zmarł po wylądowaniu w Brundi-zjum 21,09,19, zwłoki wysłane do Neapolu, pogrzebany przy drodze do Puteali, tekst z grobo-wca: „Urodziłem się w Mantui, porwali mnie Kalabrowie, dziś więzi Partenope; opiewałem pa-stwiska, wieś, wodzów”.

• znaczny majątek, dzieło nie spalone, mimo prośby Wergiliusza, już w 17 r. ukazało się publi-cznie.

• treść poszczególnych ksiąg.

1. Miejsce Wergiliusza w literaturze rzymskiej.

• najwybitniejszy, obok Horacego, poeta epoki augustowskiej.

1. „Eneida” – narodowa epopeja rzymska.

1. Epika rzymska przed Wergiliuszem.

• grecka epika mitologiczna i rzymska epika historyczna.

• „Bellum Poenicum” Newiusza, III w.

• „Annales” Enniusza, II w.

• „Bellum Histricum” Hostiusza, k. II w.

• „Annales” Furiusza.

• „Bellum Sequanicum” Warrona Atacinusa, ok. poł. I w.

• „De rerum natura” Lukrecjusza.

• Lucjusz Wariusz Rufus, Rabiriusz, Albinowanus Pedon.

• zagrożenie dla poetów epoki augustowskiej – jawny panegiryzm w stosunku do Augusta.

1. Tendencje ideowe epoki i cele poematu Wergiliusza.

• dążenie do stworzenia w postaci Eneasza symbolu idealnego władcy.

• pozytywny stosunek do jedynowładztwa.

• naród rzymski nieśmiertelny, niezniszczalny, zasługuje na panowanie nad światem.

• stoicyzm, a nie epikureizm „Bukolik” i „Georgik”.

1. Patriotyzm i duma narodowa Wergiliusza.

• przedstawianie wielkości Rzymu – patriotyzm Wergiliusza i literacki odpowiednik linii politycz-nej Augusta.

• raczej nie szowinizm – sympatia dla Dydony, Ewandra i Pallasa.

1. związki „Eneidy” z rzeczywistością społeczno-polityczną Rzymu czasów Augusta.

• mimo osadzenia akcji w odległej, mitologicznej przeszłości, wyraźne powiązania z aktualną rzeczywistością społeczną i polityczną, np. przegląd dusz nienarodzonych jeszcze bohaterów Rzymu (VI), opis tarczy Eneasza (VIII).

1. Świat poetycki „Eneidy”.

1. Legenda o Eneaszu przed Wergiliuszem i w „Eneidzie”.

• w „Iliadzie” Homera: na równi z Hektorem (V), nazwany bogiem (XI), walka z Achillesem (XX).

• Stezychor z Sycylii (VI w.) – pierwsza wzmianka o osiedleniu się Trojan w Italii.

• grecki poeta Hellanikos z Lesbos (V w.) – Eneasz dotarł do Lacjum.

• Kefalon z Gergis (IV w.) – Rzym założony przez Romulusa, syna Eneasza.

• Timaios (III w.) i Newiusz – zarys legendy o Eneaszu.

• chaotyczna legenda o wędrówkach Eneasza – ogromna ilość nowych epizodów wprowadzo-nych przez Wergiliusza.

1. Światopogląd i idee religijne Wergiliusza.

• oscylowanie między epikureizmem a stoicyzmem.

• wskrzeszenie pierwotnej religii italskiej, mniej sympatii dla bóstw państwowych.

1. Hierarchia wartości etycznych w „Eneidzie”.

• najważniejsza miłość do najbliższych, ojczyzny i bogów (pietas).

• miłość rozumiana jako uczucie mężczyzny do kobiety nie mieściła się w pojęciu pietas.

• virtus w połączeniu z humanitas.

1. Miłość, przyjaźń, gniew i nienawiść.

• u Wergiliusza miłość to nie przemożna siła, która całkowicie pochłania mężczyznę.

• poza historią Dydony i Eneasza, bardzo blado pozostałe wątki erotyczne.

• gwałtowna i pełna poświęceń miłość Turnusa do Lawinii, piękny wizerunek miłość małżeń-skiej Andromachy.

• ważna przyjaźń.

• pozytywne uczucia zmieniają się w negatywne: u Dydony miłość w nienawiść, u Eneasza współczucie dla pokonanych w nienawiść i chęć mordu (Turnus).

1. Krajobraz i przyroda.

• jedynie tło, które ma uwypuklić prawdziwy sens pewnych zdarzeń.

• w porównaniu z Homerem stosunkowo mało opisów krajobrazu.

1. Eneasz – bohater poematu.

• ogólna bierność, marionetka w rękach bogów i Przeznaczenia.

• całe jego życie służy wypełnieniu posłannictwa.

• uległość wobec bogów, często niezgodna z poczuciem honoru osobistego.

• czułość i brak egoizmu w stosunku do rodziny i najbliższych.

• brak wyrazistych rysów indywidualnych.

• ideał Rzymianina.

1. Eneasz a inni bohaterowie.

• dwie grupy bohaterów: ci, którzy przyczyniają się do zrealizowania misji Eneasza, oraz ci, którzy utrudniają ją.

• sugestywny sposób przedstawienia Dydony i Turnusa, którzy przeciwstawiają się Przezna-czeniu, dlatego też giną.

1. Świat bogów i świat ludzi.

• inspiracja homerycka.

• konflikt Junony i Wenus.

• między boginiami Jowisz – mocodawca czy wykonawca przeznaczenia?

• mitologia italska.

1. Realizm i fantastyka świata poetyckiego „Eneidy”.

• szeroki, panoramiczny obraz świata + legendarny świat pierwotnych plemion italskich.

• realizm w przedstawianiu stosunków międzyludzkich i obyczajów społecznych wyparty przez idealizację.

• element fantastyczny: świat bogów + system znaków, wróżb, snów proroczych.

1. Struktura poematu.

1. Koncepcja kompozycyjna: fuzja „Iliady” i „Odysei”.

• księgi I – VI – „Odyseja”, „pieśni klęski, nieszczęścia, cierpienia”, wojna jest źródłem wszel-kich nieszczęść ludzkich i gniewu bogów (tułaczka Odyseusza i Eneasza).

• księgi VII – XII – „Iliada”, „pieśni walki, żywotności i zwycięstwa”.

1. Dwie główne zasady kompozycji: jedność i symetria.

• ośrodkiem akcji i nośnikiem jej zasadniczych tendencji ideowych – Eneasz.

• jedność: męstwo Rzymian, rola przeznaczenia.

• struktura epizodyczna.

1. Fabuła i akcja.

• fabuła: 7 lat od zburzenia Troi do pokonania plemion italskich; właściwa akcja dzieje się w ostatnim roku tego siedmiolecia.

• celowość.

• metoda retardacji.

1. Narrator i narracja.

• dystans epicki między narratorem a światem przedstawionym – silniejsza obiektywizacja tego świata.

• koncepcja narratora o ograniczonej wszechwiedzy – wezwanie do Muzy.

• naoczność i plastyczność narracji.

• narracja oszczędna, skrócona.

• Wergiliusz zaznacza subiektywny stosunek do opowiadanych czy opisywanych spraw.

• żywość i przejrzystość opowiadania.

1. Język, styl i metrum poematu.

• poetycka łacina współczesności Wergiliusza.

• formy czy wyrażenia archaiczne, dążenie do maksymalnej „gęstości” znaczeniowej przy moż-liwie największej ekonomice słów.

• emfatyczność i sybiektywność stylu.

• silne zretoryzowanie.

• brak pompatyczności czy pedanterii.

• elastyczny heksametr.

1. Wzory literackie „Eneidy”.

• „Iliada” i „Odyseja”.

• epopeje cykliczne, tzw. nostoi (poematy o powrotach bohaterów spod Troi).

• „Argonautyka” Apolloniosa z Rodos.

• epika rzymska.

1. Oryginalność i artyzm „Eneidy”.

• nie rywalizacja ani naśladowanie poematów Homera.

• dramatyczność akcji i liryzm.

• wydoskonalenia kunsztu poetyckiego.

• dzieło niedokończone, pozbawione rewizji autorskiej, błędy, niekonsekwencje.

1. „Eneida” u współczesnych i potomnych.

1. Recepcja „Eneidy” w Rzymie.

• zainteresowanie już w okresie powstawania dzieła – Propercjusz, Tacyt.

• powodzenie i szybka kariera w szkołach rzymskich.

• cytaty z dzieła na ścianach domów i łaźni.

• wpływ na Owidiusza i Tytusa Liwiusza, satyryków i historyków.

• krytyka m.in. Agryppy.

• komentarze od II w., np. Serwiusza i Fulgencjusza.

• popularność w kręgach chrześcijańskich: podziw dla Wergiliusza wyrażony przez Augustyna.

1. Średniowiecze, Renesans i czasy nowożytne.

• ogromna liczba fantastycznych opowieści ludowych o Wergiliuszu, np. w „Gesta Romanorum”

• obecność dzieł Wergiliusza w szkołach.

• wpływ na „Boską komedię” Dantego, „Africa” Petrarki…

• z końcem XV w. uzupełnienia do „Eneidy”.

• oddziaływanie Wergiliusza i jego epopei słabnie w XIX w.

• wcześnie przekłady na języki narodowe: przed 1400 r. na gaelicki, XV w. francuski, hiszpań-ski, XVI w. niemiecki, angielski.

• XX w. prawdziwa powódź tłumaczeń, zarówno wierszowanych, jak i prozaicznych.

1. „Eneida” w Polsce.

• już w XV w. Grzegorz z Sanoka na Akademii Krakowskiej.

• zainteresowanie nieco słabnie w XVI w., ale wciąż autor szkolny.

• wpływ u Jana z Wiślicy, Marcina Bielskiego, Biernata z Lublina, Kopernika, Jana i Andrzeja Kochanowskich, Sarbiewskiego, Twardowskiego, poetów oświeceniowych i romantycznych.

• pod koniec XIX w. oddziaływanie Wergiliusza słabnie, Wyspiański, Jastrun.

• tłumaczenia:

• Andrzej Kochanowski, 13-zgłoskowcem.

• Jacek Idzi Przybylski, 1786-1787, druk 1811 r, 13-zgłoskowcem.

• Franciszek Wężyk, 1804-1827.

• ks. Tadeusz Karyłowski, druk 1824, 1950., 13-zgłoskowcem.

• prozaiczne Wandy Markowskiej, 1970.

• heksametryczny Ignacego Wieniewskiego, 1971.

• niekompletne przekłady: Stanisław Trembecki, Marcin Molski, Franciszek Ksawery Dmocho-wski, Euzebiusz Słowacki, Walenty Gurski…

1. Tradycja rękopiśmienna.

• rękopisy ze schyłku starożytności (IV – V w.), rękopisy z epoki tzw. odrodzenia karolińskiego (IX w.) oraz późniejsze rękopisy średniowieczne.

TEKST

• Księga I. rozpoczyna się od wstępnej ekspozycji zawierającej niejako zwięzły zarys treści utworu. Poeta zapowiada, że tematem jego dzieła będą przygody Eneasza, który - ścigany gniewem bogini Junony - od wybrzeży trojańskich zdążał po lądach i morzach do Italii, gdzie dowiózłszy ojczystych bogów po ciężkich walkach i trudach zbudował miasto, skąd wywodzą się późniejsi założyciele Rzymu. Kolejny czterowiersz stanowi prośbę do Muzy, aby przypom-niała poecie przyczyny, dla których królowa bogów Junona prześladuje Eneasza taką niena-wiścią. Dalej następuje epizod na temat umiłowanej przez Junonę Kartaginy i nienawiści bo-gini do Trojan. Właściwą akcję uruchamia Junona, która z oburzeniem spogląda na flotę Ene-asza zdążającą z Sycylii ku wybrzeżom Italii; bogini w zamian za obietnicę oddania za żonę bogu wiatrów, Eolowi, pięknej nimfy Deiopei nakłania go do rozpętania gwałtownej wichury i burzy, która rozproszy i zniszczy okręty Eneasza. Zrozpaczonemu bohaterowi trojańskiemu przychodzi z niespodziewaną pomocą bóg morza Neptun, który obrażony naruszaniem jego królestwa poskramia wiatry i pozwala okrętom trojańskim zawinąć do wybrzeży libijskich. Tymczasem Wenus, matka Eneasza, wyjednuje u Jowisza obietnicę, iż zgodnie z wolą przez-naczenia z pokolenia Eneasza narodzą się władcy Rzymu i sam cezar August. Jowisz chcąc okazać swą życzliwość dla Eneasza posyła Merkurego do Kartaginy, aby wyjednać rozbitkom życzliwe przyjęcie u Dydony, królowej kartagińskiej. Kiedy Eneasz wraz z wiernym druhem Achatesem udaje się na zwiady, spotyka drodze matkę, Wenus, przebraną za łowczynię; do-wiaduje się od niej o losach Dydony, o jej ucieczce z Tyru i założeniu Kartaginy. Królowa łas-kawie przyjmuje zarówno druhów Eneasza, jak i później jego samego. Podczas uczty, na któ-rą Dydona zaprasza Trojan, Eneasz na prośbę królowej opowiada koleje swoich dotychcza-sowych przygód.

• Księga II. zawiera opowieść Eneasza o zdobyciu i zburzeniu Troi. Grecy wyczerpani długolet-nią walką o Troję przygotowują podstęp z drewnianym koniem, w którego wnętrzu ukrywają się najdzielniejsi bohaterowie. Pomimo przestróg Laokoona Trojanie dają się zwieść zdra-dzieckim wyjaśnieniom Greka Sinona i wprowadzają konia do miasta. Nocą Sinon wypuszcza ukrytych w koniu Greków; rozpoczęła się krwawa, ostatnia noc Troi. Wśród pożaru, krzyku mordowanych i szczęku oręża Eneasz próbuje zorganizować opór, udaje mu się odnieść na-wet pewne sukcesy, ale na widok śmierci Priama z ręki okrutnego Pyrrusa i wobec ogromnej przewagi Achajów rezygnuje z walki i biegnie do domu, aby ratować swoich najbliższych. Na własnych barkach wynosi ojca Anchizesa, za rękę prowadzi syna Julusa, a z tyłu podąża jego żona Kreuza; poleca towarzyszom zebrać się za miastem w świątyni Demetry. W czasie ucie-czki z Troi znika mu z oczu Kreuza, wraca, aby ją odszukać, spotyka tylko jej marę, która ka-że mu udać się do Hesperii (Italii), gdzie czeka go tron i królewska małżonka.

• W księdze III. pomieszczone zostało opowiadanie o przygodach Eneasza i jego towarzyszy podczas wędrówki. Po zebraniu floty Eneadzi płyną do Tracji, gdzie zakładają miasto u ujścia rzeki Hebrus, lecz głos Polidora, zamordowanego przez Greków syna króla Priama, odradza im osiedlenie się w tym kraju. Żeglują więc na wyspę Delos, gdzie Anchizes otrzymuje od Apollona wyrocznię, aby szukał dawnej ojczyzny (antiquam exquirite matrem). Przypuszcza-jąc, iż idzie o wyspę Kretę, udają się tam, zakładają nowe miasto, ale nie mogli tam pozostać z powodu szerzącej się zarazy. Na rozkaz bożków Penatów płyną dalej na zachód aż do Wysp Strofadzkich, gdzie walczą z Harpiami, półkobietami-półptakami. Jedna z nich, Celeno, wróży im, że odnajdą nową ojczyznę dopiero wówczas, gdy z głodu zjedzą stoły. Uciekają te-raz do Epiru, gdzie spotykają syna Priama, Helenusa, oraz jego małżonkę, Andromachę, wdowę po Hektorze. Helenus wróży Eneadom, że ich ojczyzną będzie Italia, zapowiada też nowe trudy i niebezpieczeństwa i poleca Eneaszowi zasięgnąć rady u Sybilli w Kume. Okręty Eneasza zdążają teraz ku Sycylii, przepływają przez Scyllę i Charybdę, zatrzymują się w pob-liżu Etny na wybrzeżu Cyklopów, gdzie Trojanie zabierają ze sobą Achemenidesa, Greka opuszczonego przez drużynę Odyseusza, a następnie płyną do Drepanum na północno-za-chodnim brzegu wyspy. W Drepanum umiera Anchizes, ojciec Eneasza.

• Księgę IV. wypełnia romans między królową kartagińską Dydoną a Eneaszem. Zakochana w trojańskim przybyszu królowa zwierza się ze swego uczucia siostrze Annie, która namawia ją do zaniechania bezsensownej wierności wobec zmarłego męża i do małżeństwa z Enea-szem. Bogini Junona sprzyjając Dydonie zwraca się do Wenus, aby zgodziła się na ten zwią-zek: Wenus przyjmuje propozycję Junony pozostawiając jej inicjatywę w skojarzeniu małżeń-stwa. Podczas polowania, w którym brał udział Eneasz i Dydona, wybucha za sprawą Junony gwałtowna burza: królowa wraz z bohaterem trojańskim chronią się w górskiej jaskini, gdzie następuje pierwsze zbliżenie zakochanych. Upersonifikowana Wieść (Fama) powiadamia o związku Eneasza z Dydoną króla Getulów Jarbasa, który modli się do Jowisza o zemstę na szczęśliwym rywalu. Jowisz poruszony prośbą Jarbasa wysyła Merkurego, aby przypomniał Eneaszowi o jego misji i obowiązkach wobec syna oraz skłonił go do wyjazdu z Kartaginy. Eneasz po kryjomu przygotowuje się do odpłynięcia, a zrozpaczona królowa próbując od-wieść go od tego zamiaru, czyni mu gorzkie wyrzuty. W końcu prosi Annę, aby skłoniła boha-tera trojańskiego do odłożenia wyjazdu na później. Kiedy jednak Eneasz nie chce zmienić swego postanowienia, Dydona decyduje się popełnić samobójstwo. Udając chęć oczyszcze-nia się ze zgubnej miłości, każe zbudować na dziedzińcu pałacowym ogromny stos i oczeku-jąc świtu jeszcze raz zastanawia się, czy zemścić się na niewiernym Eneaszu, czy też ode-brać sobie życie. Tymczasem Eneaszowi we śnie zjawia się Merkury i powtórnie nakazuje mu wyruszyć, przestrzegając go przed podstępem ze strony Dydony. Kiedy o świcie okręty Enea-sza wypływają z portu, królowa, obłąkana z miłości, przeklina kochanka i jego cały ród, a nas-tępnie przebija się mieczem - darem Eneasza.

• W księdze V znajduje się relacja o pobycie Eneadów na Sycylii w gościnie u króla Acestesa. Eneasz zmuszony przez burzę do zatrzymania się na Sycylii postanawia uczcić rocznicę śmierci Anchizesa złożeniem ofiar oraz igrzyskami. Program igrzysk obejmuje zawody żeglar-skie, wyścigi w biegach, walkę na pięści, strzelanie z łuku oraz popis konnicy. W trakcie za-wodów Junona wysyła do kobiet trojańskich bogini Iris w przebraniu Trojanki Beroe, aby je podburzyć i skłonić do podpalenia floty trojańskiej i w ten sposób zmusić Eneasza do pozo-stania na Sycylii. Płonące statki ocala dopiero Jowisz przy pomocy deszczu zesłanego z nie-ba na prośbę Eneasza. Wieszczek Nautes, a także zjawa Anchizesa, przypominają Eneaszo-wi o jego misji, o obowiązku zejścia do podziemia pod przewodem Sybilli; Anchizes doradził mu również, aby pozostawił na Sycylii część kobiet i niezdolnych do dalszych trudów towarzy-szy oraz założył dla nich miasto. Po spełnieniu tych poleceń Eneasz z resztę! druhów rusza w dalszą drogę do Italii. W czasie podróży ginie znakomity sternik Palinurus, uśpiony i strącony do morza przez bożka snu.

• Księga VI rozpoczyna się od opisu wylądowania Eneasza w Kume, gdzie przywódca trojański odwiedza świątynię Apollona, a następnie udaje się do groty Sybilli; po złożeniu należnych ofiar wysłuchuje proroctw Sybilli dotyczących przyszłych losów Eneadów. Następnie prosi wróżbitkę, aby mu towarzyszyła do podziemia. Zanim jednak będzie to możliwe, Eneasz musi spełnić pewne konieczne warunki: zdobyć jako dar dla królowej świata podziemnego Prozer-piny złotą gałązkę oraz sprawić pogrzeb jednemu ze swoich towarzyszy, Misenusowi. O świ-cie, po złożeniu ofiar, Eneasz zstępuje wraz z Sybillą do podziemia, gdzie spostrzega w przedsionku upersonifikowane Choroby, Starość, Strach, Głód, Nędzę, Śmierć, Mękę, Sen, Rozkosz, Wojnę, Eumenidy, Niezgodę, a także mityczne potwory, jak centaury, Scyllę, Bria-reusa itd. Charon, przewodnik dusz, ujrzawszy magiczną złotą gałązkę zgadza się przeprawić ich przez Styks; gdy Sybilla zdołała uśpić Cerbera, wkraczają do pierwszej części podziemia, gdzie w osobnych rewirach mieszkają dusze niemowląt, niewinnie skazanych na śmierć, sa-mobójców, nieszczęśliwych kochanków, poległych w boju bohaterów. Są to dusze ludzi przedwcześnie zmarłych, które jeszcze nie mogą wejść do właściwego podziemia; wśród dusz nieszczęśliwych kochanek Eneasz spotyka Dydonę, ale daremnie próbuje ją przebłagać czy pocieszyć; dreszczem grozy przejmuje Eneasza widok Deifoba, syna Priama i jednego z najmężniejszych bohaterów trojańskich. Z kolei Eneasz wkracza wraz ze swoją przewodnicz-ką do Tartaru, gdzie rządzi surowy król Radamantys i gdzie odbywają kary zbrodniarze: tyta-ni, Salmoneus, Iksjon, Peiritoos, oszuści, złoczyńcy, cudzołożnicy itd. Kiedy przybywają przed pałac Plutona, Eneasz składa na progu złotą gałązkę: stąd otwiera się już droga do Elizjum, krainy szczęśliwych. Bohater trojański spotyka się tutaj z ojcem, który po wzruszającym powi-taniu wyjaśnia synowi, że niektóre dusze doznawszy oczyszczenia z win wracają na ziemię. Po tym wykładzie pitagorejskiej nauki o wędrówce dusz-palingenezie Anchizes ukazuje Enea-szowi dusze przyszłych potomków - bohaterów rzymskich, jak Silvius, królowie albańscy, Ro-mulus, Cezar, Pompejusz, August, Decjusze, Torkwatus, Kamillus, Marcellus i inni. Na ko-niec, przed pożegnaniem Anchizes wspomina Eneaszowi o wojnach, jakie czekają jeszcze Trojan w Lacjum, a następnie wypuszcza go z podziemia wraz Sybillą przez Bramę Snów z kości słoniowej.

• Księga VII rozpoczyna się od pogrzebu niańki Eneasza, Kajety, na wybrzeżu, które później wzięło swą nazwę od jej imienia. Opuściwszy przylądek Circea statki Eneasza wpływają do ujścia Tybru. Po inwokacji do muzy Erato o pomoc w przedstawieniu wojny w Lacjum poeta przystępuje do opisu sytuacji w tym kraju: panował tam król Latinus, którego córka Lawinia miała według wyroczni poślubić jakiegoś przybysza, pomimo iż matka chciała wydać ją za mąż za króla Rutulów, Turnusa. Po wylądowaniu na wybrzeżu latyńskim Trojanie zgodnie z wróżbą zjadają stoły (placki służące za rodzaj tac), co zwiastuje im przybycie do celu wę-drówki; pojawiają się także inne znaki, które to potwierdzają. Kiedy następnego dnia Eneadzi udają się do pałacu Latinusa, król przyjmuje ich bardzo życzliwie i ofiarowuje Eneaszowi rękę swej córki. Wzbudza to złość Junony, która postanawia zerwać przymierze między Trojanami a Latynami: w tym celu wysyła furię Allekto do żony Latinusa, Amaty, i Turnusa, aby ich pod-burzyć przeciwko Eneaszowi. Powodem krwawej bójki między Latynami a Trojanami był zraniony przez Julusa oswojony jelonek. Za sprawą Junony i wbrew oporowi Latinusa bójka przeradza się w wojnę: po jednej stronie stoją Latynowie sprzymierzeni z Rutulami oraz kilko-ma innymi szczepami italskimi, po drugiej wygnańcy trojańscy. Księga kończy się przeglądem sił italskich.

• Księga VIII stoi pod znakiem mobilizacji sprzymierzeńców po obu stronach: przeciwnicy Tro-jan wysyłają do Diomedesa poselstwo z zaproszeniem do udziału w wojnie, a Eneasz za radą boga rzeki Tybru udaje się do Pallanteum, gdzie władał król Arkadyjczyków Ewander. Kiedy bohater przybywa tam dwoma statkami, odbywa się składanie ofiar ku czci Herkulesa; Ewan-der opowiada przybyszowi o przyczynie tej dorocznej uroczystości, która stanowi wyraz wdzięczności dla Herkulesa za zabicie potwora Kakusa, a także o założeniu przez siebie Pal-lanteum, o matce Karmencie i o Kapitolu. Podczas gdy Eneasz spędza noc na Palatynie, bo-gini Wenus uzyskuje od Wulkana obietnicę, iż boski kowal przygotuje zbroję dla bohatera tro-jańskiego. Następnego dnia Ewander doradza Eneaszowi, aby zwrócił się o pomoc do króla etruskiego Tarchona, który zamierza podjąć walkę przeciwko Mezentiusowi, wygnanemu z powodu okrucieństwa i sprzymierzonemu obecnie z Turnusem, dawnemu królowi Etrurii. Po-nadto Ewander sam wspiera Eneasza konnicą, którą dowodzi jego syn Pallas. W gaju pod Cere bogini Wenus wręcza Eneaszowi zbroję wykutą przez Wulkana; opis tarczy wypełnia końcowe wiersze tej księgi: znajdują się tu sceny z historii rzymskiej, a mianowicie wilczyca karmiąca Romulusa i Remusa, porwanie Sabinek, śmierć Mettiusa Fufetiusa, oblężenie Rzy-mu przez Porsennę, napad Gallów na Kapitol, Katylina i Katon Utyceński w podziemiu, zwy-cięstwo Oktawiana pod Akcjum, jego powrót do Rzymu, przegląd pokonanych ludów.

• W księdze IX Turnus z inicjatywy Junony, która wysłała do niego boginię Iris, przystępuje do ataku na obóz trojański pod nieobecność Eneasza, a równocześnie podpala flotę oblężonych. Z pomocą flocie trojańskiej przychodzi bogini Kybele, która zamienia okręty w nimfy, ratując je w ten sposób przed zniszczeniem. Podczas przerwy w walkach dwaj młodzi bohaterowie tro-jańscy, Nisus i Eurialus, wyruszają na nocną wyprawę, aby poprzez obóz italski dotrzeć do Eneasza: chcą donieść wodzowi o przebiegu wydarzeń i o sytuacji, w jakiej znaleźli się Trojanie. Dokonawszy rzezi w uśpionym obozie wrogów, niespodziewanie spotykają oddział Wolsenusa, który rozpoczyna za nimi pościg. W czasie ucieczki Eurialus zostaje otoczony przez wrogów, ale Nisus wraca i z ukrycia zabija rzutem oszczepu Sulmona; z kolei Wolse-nus morduje Eurialusa, a Nisus chcąc pomścić jego śmierć ginie przeszyty włóczniami wro-gów. O świcie Turnus na czele wojsk przypuszcza szturm do obozu trojańskiego, każąc przo-dem nieść na dzidach głowy Eurialusa i Nisusa; matka Eurialusa widząc zwłoki syna mdleje z rozpaczy. Ataki Rutulów na obóz trojański okazują się jednak bezskuteczne. Turnus podpala wieżę obronną, wdziera się do obozu przez otwartą bramę i dokonuje tam spustoszenia. Wre-szcie zmuszony jednak przewagą Trojan ratuje się skokiem do rzeki; fale wyrzucają go po-między towarzyszy.

• Księgę X rozpoczyna scena zgromadzenia bogów, którym Wenus żali się na prześladowanie Trojan przez Junonę; Jowisz, chcąc pozostawić bieg wypadków przeznaczeniu, zakazuje bo-gom brać udział w bitwach aż do czasu, kiedy Rzym będzie zmagał się z Kartaginą. Tymcza-sem Eneasz zawarłszy porozumienie z Tarchonem płynie w kierunku obozu. Nocą statki Ene-asza zostają zamienione w nimfy; jedna z nimf, Cymodoce, przedstawia bohaterowi położe-nie w obozie trojańskim. Turnus widząc nadchodzącą odsiecz, dzieli swoje wojsko na dwie części: jedna przystępuje do ataku na obóz, druga staje do walki z nadciągającą flotą Enea-sza. W bohaterskiej walce na wybrzeżu ginie z ręki Turnusa Pallas, syn Ewandra; Eneasz, chcąc pomścić jego śmierć, zabija wielu nieprzyjaciół, lecz nie udaje mu się dosięgnąć Turnu-sa, który dzięki opiece Junony uchodzi z pola walki. Jego miejsce na czele wojsk rutulskich zajmuje teraz Mezentius, który ginie wraz z synem Lauzusem z ręki Eneasza.

• W księdze Xl obie walczące strony zawierają dwudniowy rozejm dla pogrzebania zabitych; Eneasz odsyła ojcu zwłoki Pallasa. Na zgromadzeniu starszyzny zwołanym przez Latinusa dla wysłuchania sprawozdania z nieudanego poselstwa do Diomedesa niechętny Turnusowi Drances popiera wysunięty przez Latinusa projekt zawarcia pokoju z Trojanami. Przeciwko temu z gwałtownym przemówieniem występuje Turnus, który pała żądzą walki. Zanim jednak powzięto ostateczną. decyzję, nadchodzi wiadomość o zbliżaniu się wojsk trojańskich pod wodzą Eneasza. W walce pod murami Laurentum po stronie Latynów bohaterskich czynów dokonuje Kamilla w otoczeniu italskich Amazonek, aż wreszcie ginie z ręki Arrunsa. Latyno-wie przerażeni śmiercią Kamilli uciekają do miasta: na wieść o klęsce Latynów Turnus opusz-cza zasadzkę, jaką zastawił na Eneasza; obaj przeciwnicy spotykają się pod murami miasta, ale nie dochodzi jeszcze do walki z powodu zapadających ciemności.

• Księga XII zawiera rozstrzygnięcie konfliktu latyńsko-trojańskiego. Turnus postanawia wal-czyć z Eneaszem w pojedynku na śmierć i życie: nie powstrzymają go ani perswazje Latinu-sa, ani prośby królowej Amaty. Pojedynkowi obu wodzów przyglądają się ze wzgórza obydwa wojska. Jednak Juturna, siostra Turnusa, wznieca za wolą Junony ogólną bitwę obydwu stron. Latinus chroni się w mieście, a Eneasz daremnie próbuje zapobiec walce, wreszcie ra-niony w ramię opuszcza pole bitwy. Krótkotrwałą przewagę Latynów i Turnusa przerywa po-wrót Eneasza do walki, którego uleczyła w cudowny sposób jego matka Wenus. Eneasz za-mierza podpalić miasto Latinusa. Amata na wieść o tym popełnia samobójstwo, a pozostali członkowie rodziny królewskiej wpadają w rozpacz. Turnus wbrew prośbom siostry wychodzi naprzeciw Eneasza. W pierwszej potyczce pęka miecz pożyczony przez Turnusa od woźnicy, ale Juturna natychmiast podaje mu jego własny. Wenus natomiast przychodzi z pomocą Ene-aszowi: wyrywa jego włócznię tkwiącą w drzewie oliwnym i wręcza ją synowi. Tymczasem przed ostateczną walką Eneasza z Turnusem sprawa Trojan i Latynów staje się przedmiotem negocjacji na Olimpie pomiędzy Jowiszem a Junoną; ostatecznie Junona zgadza się położyć kres swej nienawiści do Trojan w zamian za obietnicę Jowisza, że imię Troi zaginie, a jego miejsce zajmie Lacjum i Roma. Jowisz składa takie przyrzeczenie, ale pod warunkiem, że na-ród latyński zostanie utworzony przez połączenie Trojan z Latynami. Jowisz odwołuje teraz Juturnę z pola walki, a Eneasz natychmiast osiąga przewagę w walce z Turnusem: bohater trojański ulegając błaganiom wroga był już bliski darowania mu życia, ale ujrzawszy na Tur-nusie pas, który książę rutulski zrabował Pallasowi, zadaje śmiertelny cios.

Gerhard Lohfink, Rozumieć Biblię.

Wprowadzenie do krytyki form literackich,

przeł. Bogusław Widła, Warszawa 1987.¹⁶

WSTĘP

• dziecko pyta matkę o niebo, może zapytać o Zwiastowanie.

1. Stałe formy w życiu codziennym i w literaturze.

1. List do cioci Pauliny.

• list Marka Tulliusza Cicero do Kwintusa, w listach antycznych często brak miejscowości i daty (jeśli już jest, to na końcu), stała formuła: „Cicero pozdrawia swego brata Kwintusa” lub: „Ga-jus do Tytusa”, brak podpisu, tylko „Vale! – Bądź zdrów!”.

1. Przepis kulinarny starego Katona.

• w dziele „O gospodarstwie wiejskim” zawarł przepis na sernik, zwięzłość, forma przepisów nie zmieniła się przez wieki.

1. Nekrologi.

• współczesny Jana Kowalskiego i z 1651 r. Marii Bülgin z Detwang.

• na nekrologu XVI-wiecznym: nazwisko zmarłej, krótka charakterystyka, wiek, data śmierci i jej charakterystyka (śmierci), życzenie, by dusza zmarłej dostąpiła zbawienia.

• autor stwierdza, że forma nekrologu przez wieki też nie uległa zmianie.

1. Kazanie.

• uroczyste rozpoczęcie kazania.

1. Rozmowy po pracy.

• rozmowy po wyjściu z biura.

1. Powitanie na pustyni arabskiej.

• na pytanie „co nowego?” opowiada się same dobre rzeczy.

1. Od wiersza do powieści.

1. Co to jest krytyka form?

• odkrywanie i opisywanie stałych form określonego rodzaju w życiu codziennym, w literaturze, słowie, piśmie, przedstawianie zamiaru słownego tych form i ich kontekstu życiowego (Sitz im Leben).

1. Odkrywanie stałych form.

• prognoza pogody.

• objawienia biblijne.

• 1930 r. Andre Jolles „Einfache Formen” – legenda, saga, przysłowie, bajka.

1. Opisywanie stałych form.

• określone zwroty – rozpoznajemy gatunek (list, nekrolog) – styl gatunkowy określonej formy.

• trzeba zbadać, czy odnośna forma rozpoczyna się od typowych, stale występujących elemen-tów formalnych (miejsce, data, zwrot do adresata, itp.).

1. Pojęcie intencji wypowiedzi.

• „Jak leci?” „Dobrze” – zawarcie / umocnienie komunikacji.

• w dziejach Kościoła – wiele zamieszania i cierpienia z powodu niewłaściwego określenia ga-tunków i form. Biblijne teksty nastawione na przepowiadanie brano za informacje, teksty no-wotestamentalne zmierzające do napomnienia uważano za przepisy prawne.

1. Tak zwany kontekst życiowy (Sitz im Leben).

• Herman Gunkel wprowadził krytykę form jako metodę do biblistyki nowożytnej.

• Sitz im Leben – siedlisko życiowe, uwarunkowanie miejsca i czasu, środowisko życiowe, kontekst życiowy.

• hymn ma swój kontekst w kulcie świątynnym.

• Martin Dibelius – twórca nowotestamentalnej krytyki form, reprezentował pogląd, że teksty (takie jak o zachowywaniu postów Mk 2, 18-20), zanim wprowadzono do Ewangelii, były prze-kazywane ustnie jako przykłady kaznodziejskie. Formę zwięzłego dydaktycznego opowiada-nia, zawierającego w punkcie centralnym słowa Jezusa, nazywa on „paradygmatem” (opo-wiadanie służące jako przykład).

• niemal wszystkie teksty starotestamentalne, kiedy posługujemy się nim dzisiaj, mają nowy kontekst życiowy. Bowiem przeminęły instytucje Izraela niegdyś z nimi związane.

• saga, dramat, bajka, pieśń miłosna.

• pieśń pogrzebowa:

• 2 Sn 1, 19-27 Dawid śpiewa nad Saulem i Jonatanem.

• pieśń pogrzebowa staje się pieśnią satyryczną – Iz 14, 4-21, śpiewa o śmierci obcego im-peratora za jego życia – przykład świadomej zmiany kontekstu życiowego określonej for-my.

• studenci portugalscy puścili w obieg ulotkę z prowokacyjną wypowiedzią na temat Jezusa.

• określenie samej tylko formy nie wystarcza w krytyce form. Należy określić także funkcję da-nej formy i jej aktualny kontekst życiowy. Forma może być użyta w zupełnie innym celu, dla-tego że może być ona przedmiotem manipulacji, może otrzymać całkowicie nową funkcję i zupełnie nowy kontekst życiowy.

1. Stałe formy w Biblii.

1. Wielość gatunków i form biblijnych.

• większość książek zawiera zawsze (bez wyjątków) tylko jeden gatunek literacki.

• w Biblii znajdują się teksty z różnych stuleci i różnych autorów, należące do najróżniejszych gatunków: Ewangelie, listy, zbiory listów, księgi prorockie, pisma apokaliptyczne, pisma dyda-ktyczne, księgi mądrościowe, śpiewnik, księgi historyczne. Wielkie gatunki obejmują gatunki pomniejsze: relacja historyczna, saga, mit, bajka, baśń, paradygmat, kazanie, napomnienie, wyznanie, opowiadanie dydaktyczne, przypowieść, parabolę, alegorię, sentencję proroka, sentencję prawniczą, sentencję mąrościową, przysłowie, zagadkę, mowę, wykład, spis, mod-litwę, pieśń.

• stara Biblia Eckera (do 1957 r. służyła Niemcom do nauki religii i katechizm) – księgi dydakty-czne i prorockie na plan dalszy, w ogólnym spisie dziejów są fragmenty nie znajdujące się w Biblii (św. Paweł po uwolnieniu na Wschód).

1. Owieczka biedaka.

• przypowieść o siewcy MK 4, 3-9.

• przypowieści opowiadają o wydarzeniach typowych i codziennych lub jednorazowych i niezwykłych (parabole), np. o synu marnotrawnym, roztropnym rządcy, owieczce biedaka.

• są przypowieści, które można rozpoznać jako przypowieści już po wstępie lub po typie ich tre-ści, oraz takie, które ukrywają z początku swój gatunek, posługują się świadomie formą relacji i można je zindentyfikować jako przypowieści dopiero na podstawie sytuacji i okoliczności to-warzyszących.

• przypowieści biblijne mówią o faktach rzeczywistych, ale nie w sposób historyczny, lecz obra-zowy.

1. Jonasz i jego Bóg.

• opowiadanie dydaktyczne ma na celu pouczenie, autor posługuje się typizacją.

• księga kończy się pytaniem, na które słuchacz / czytelnik sam musi odpowiedzieć: „czy słusz-nie się oburzasz?” (dotyczy jednostki).

1. Saga o ofiarowaniu Izaaka.

• staratestamentalista Gerhard von Rad nazywa księgę Rodzaju „najdoskonalszą pod wzglę-dem formy i najbardziej treściwą ze wszystkich”.

• opowiadanie poucza i przedstawia autentyczną historię.

• prawdziwe opowiadanie przekazywane początkowo ustnie.

• fragment historii rodzinnej.

• saga – tekst, który zmierza do ukazania historii narodu za pomocą historii jednostki i jej rodzi-ny, który odzwierciedla wielorakie doświadczenia całego narodu, który zanim został spisany, przekazywany był ustnie.

1. Bunt Absaloma.

• opowiadanie historyczne.

• historia sukcesji tronu Dawida – wtórnie kanoniczna.

• opowiadanie obszerne, większa liczba osób, konkretne szczegóły, brak typizacji, historia do-czesna.

• prawdziwa historia z całym splotem jej jednostkowych bohaterów, grup i sił społecznych z jej „nielogicznością”; z tym wszystkim, co w niej przypadkowe.

• historyk rzymski Salustiusz „Sprzysiężenie Katyliny”.

• klasyczne opowiadanie musi wciąż poddawać rzeczywistość stylizacji, musi wiele opuszczać, upraszczać. Zezwala pośrednio na wyrażenie opinii autora. Nie podaje źródeł, koloryt, życie, dramatyzm, poglądowość, potrafi zaabsorbować i skłonić do myślenia.

1. Kronika dworska i dziennik podróży.

• spis (królów, podbitych miast, przodków), dziennik, rocznik / annał.

• kronika prywatna: na małej przestrzeni duża liczba rzeczowo uszeregowanych faktów, wy-mienione są fakty niezależne od siebie, pozbawione ewentualnej przydatności dla wątku epi-ckiego.

• dziennik – podróże Pawła.

1. Aresztowanie Jezusa.

• opowiadanie historyczne poddaje interpretacji ówczesne zdarzenia, logicznie porządkuje po-jedyncze fakty, tym samym je interpretując, nie cofa się przed włożeniem w usta Jezusa słów naświetlających i interpretujących historyczne zdarzenie.

• komentarz i interpretacja mogą uwydatnić głębię historii, jej tajemnicę i wewnętrzny sens.

1. Zwiastowanie narodzin Jezusa.

• schemat zwiastowania:

• pojawienie się istoty niebiańskiej.

• zapowiedź narodzin syna.

• określenie jego imienia.

• objawienie jego przyszłości – sens główny.

• schemat powołania:

• Bóg wypowiada słowa powołania – sens główny.

• powołany wyraża wątpliwości.

• Bóg rozprasza te wątpliwości, udzielając odpowiednich wyjaśnień.

• na potwierdzenie wyjaśnień Bóg daje znak.

• punkt kulminacyjny (główny sens).

• opowiadanie chrystologiczne, opowiadanie-wyznanie.

1. Mowa objawiająca.

• gatunki, które nie opowiadają o wydarzeniach, lecz odtwarzają słowa i mowy.

• samoprezentacja i obietnica Jezusa u Jana.

• schematy kaznodziejskie.

• paralelizm obietnicy i groźby

• mowa objawiająca Odkupiciela – stanowi późniejszą kompozycję pojedynczych wypowiedzi, pierwotnie istniejących oddzielnie. Poszczególne wypowiedzi należą do różnych gatunków: wypowiedź prorocka, przepowiednia, przypowieść.

• mowa prorocka – dominuje w trzech pierwszych Ewangeliach.

• Ewangelia św. Jana – własna tematyka, własny styl, kompozycja wczesnochrześcijańskiego teologa, rozwija obraz.

1. Słowa o rozwodzie.

• sama krytyka form i gatunków nigdy nie może rozstrzygać problemów historycznych, ma ona pomóc odczytać cel i intencję danego tekstu.

• Jezus stawia kobietę i mężczyznę na równi (partnerstwo).

• język prawniczy.

• oddalenie żony to cudzołóstwo, które zaczyna się od pierwszego pożądliwego spojrzenia.

• prowokacja do realizacji prawdziwej woli Bożej.

„Pieta” z Muzeum Niemieckiego w Nürnbergu (pocz. XV w.) i „Pieta” artysty współczesnego – Maxa Waltera, Vasbühl.

podziękowanie dla Maxa Waltera za godziny spędzone przed dziełami sztuki.

1. Jak odczytywać formy biblijne?

• Reinhold Schreider „Ukryty dzień” – Biblii nie można czytać jak ćwiczeń św. Ignacego. Można ją tylko wprowadzić w czyn.

• Ćwiczenia I, II, III:

• formę danego opisu określa zawsze jego cel.

• listy Pawłowe – zakończone wystylizowanym błogosławieństwem.

• opisując stałą formę językową trzeba uwzględnić jej główną intencję: informacja, opis, po-lecenie, zakaz, wyznanie, napomnienie, wezwanie, ogłoszenie.

• wiele gatunków świata starożytnego miało swój kontekst życiowy w instytucjach społecz-nych.

Dante Alighieri, Piekło,

[w:] tenże, Boska komedia, przeł. Edward Porębowicz, oprac. Kalikst Morawski,

BN II 187, ¹⁷

WSTĘP

1. Dantologia.

• w drugiej połowie XIV w. powstały prace synów Dantego: Jacopo traktuje ojca jako wybitnego poetę i filozofa; Pietro stara się wyjaśnić ukryte znaczenie poematu.

• autorem życiorysu Dantego jest G. Boccaccio „Życie Dantego”, w którym obok danych praw-dziwych znajduje się sporo epizodów zmyślonych.

• współcześnie we Florencji, w Rzymie i innych miastach włoskich odbywają się regularnie ze-brania poświęcone komentowaniu i popularyzacji poszczególnych pieśńi „Boskiej komedii”, które później ukazują się drukiem.

• powstają też czasopisma dantejskie, najważniejsze to: „L’Alighieri” (ukazuje się w Rzymie od 1960 r.)

1. Dante i jego epoka.

• Dante urodził się we Florencji w maju 1265 r., jego losy są ściśle związane z historią rodzime-go miasta, wzrastał w atmosferze konfliktów: walka papiestwa z cesarstwem, mieszczan ze szlachtą, pochodził z średniozamożnej szlachty, jego rodzina nie odgrywała większej roli w życiu miasta; o ojcu, Alighiero, wiemy tylko, że pożyczał ludziom pieniądze, z drugą żoną, Lappą Cialuffi, miał dwójkę dzieci, która pomagała później Dantemu.

• gdy Dante był jeszcze dzieckiem, zaręczono go z Gemmą Donati, ślub w 1308 r., mieli trójkę dzieci: Jacopo, Pietro i Antoninę (wstąpiła do zakonu i przybrała imię Beatrice).

• w 1274 r. spotkał córkę sąsiada, Foloo Portinari, Betrice (również 9-letnią), zmarła w 1290 r.

• Dante kontynuował naukę na uniwersytecie w Bolonii w 1287 r., dzieła: „Vita nuova” („Nowe życie”) – pierwszy utwór napisany między 1295 a 1294 r., „Convivio” („Biesiada”), „Rime” („Ry-my”).

• po śmierci Beatrice Dante znalazł ukojenie w związku z młodą Włoszką.

• zainteresowanie filozofią i literaturą, pracował tak dużo, że zapadł na chorobę oczu.

• 1292-1294 liryki poświęcone wielu kobietom (hulaszcze i rozpustne życie po śmierci Beatrice)

• uczęszczał do szkół klasztornych: dominikanów, franciszkanów, jako swego mistrza wymienia głośnego uczonego i męża stanu – Brunetta Latini

• 1295-1301 r. aktywny udział w życiu publicznym Florencji, był członkiem m.in. Rady Stu, zaj-mował się administracją miasta, sprawował urząd priora, należał do korporacji medyków i far-maceutów (dostęp do urzędów) między 1295-1301, kłopoty finansowe, zaostrza się sytuacja polityczna.

• nie oszczędziła go seria procesów politycznych po przegranej stronników papieża, oskarżony w 1302 r. o oszustwa i nadużycia finansowe, skazany śmierć, udał się na wygnanie.

• przebywał w Forii, Weronie, Toskanii („Montanina canzoni” – „Pieśń z gór”), Lukce, studia w Paryżu („Convivio” i niedokończony „De vulgari eloquentia”) i pobyt w Alpach.

• był entuzjastą Henryka VII, który miał przywrócić zachwiany porządek świata, powołując po 60-letniej przerwie cesarstwo, obok papiestwa główny filar systemu politycznego i moralnego średniowiecza, poświęcił mu traktat „De monarchia”.

• w sierpniu 1315 r. pod warunkiem zapłacenia kary oraz poddania się upokarzającej ceremonii i babtysterium św. Jana emigranci mogli uzyskać przebaczenie (prawo powrotu), ale Dante chciał „drogi honorowej”.

• ostatnie lata życia spędził w Weronie na dworze Can Grande della Scala, ostatecznie osiedlił się w Rawennie, jego marzeniem było otrzymanie wieńca laurowego we Florencji.

• zmarł 14,09,1321 r. z powodu choroby, której nabawił się wracając z Wenecji (był posłem).

• pochowany w kościele franciszkańskim w Rawennie.

1. „Vita nuova”.

• pierwsze większe dzieło.

• historia miłości do Beatrice, miłości subtelnej, wyidealizowanej.

• liryki młodzieńcze + komentarze prozą.

• pod wpływem wizji Dante przestaje pisać o Beatrice, dopóki nie będzie w stanie uczynić tego w sposób godny ideału.

• utwór określa się jako autobiografię upoetyzowaną; pisany pod wpływem koncepcji poezji prowansalskiej i poezji „dolce stil nuovo”, kierunki te dążyły do idealizacji kobiety, do uczynie-nia z niej istoty nieziemskiej, anielskiej, której miejsce było w niebie, podczas gdy jej pobyt na ziemi miał charakter epizodu. Miłość ulega ewolucji: od zjawiska czysto ziemskiego do zjawi-ska mistyczno-filozoficznego. Stąd należy unikać tego wszystkiego, co związane jest z fizycz-nością i namiętnościami.

• liryka prowansalska – miłość wyidealizowana, najczęściej do anonimowej damy, prowadzi do rozwoju formalizmu¹⁸. Koniecznością stało się poszukiwanie nowych form dla przedstawienia starych i ogólnie znanych tematów. Wyprawa rycerzy na krucjatę przeciw albigensom zaha-mowała rozwój kultury prowansalskiej i zniszczyła lirykę trubadurów, a kult kobiety zastępuje kult Matki Boskiej.

1. Drobne poematy liryczne „Rime”.

• trudności: ramy chronologiczne

• odbicie tła poetyckiego i klimatu artystycznego epoki; wpływ trubadurów, „dolce stil nuovo” i poezji poprzedniego okresu, związanej z Guittonem d’Arezzo (zm. 1294).

• silne zabarwienie indywidualne, na pierwszym miejscu stawia różnorodność i oryginalność autentycznych przeżyć i uczuć osobistych, unikanie formalizmu.

• motywy poezji sycylijskiej.

• [Guido, i’vorrei] ([Guido, chciałbym]) – chciałby znaleźć się w barce płynącej w nieznane z trzema najpiękniejszymi damami, urok podróży.

• możliwa klasyfikacja utworów: miłość do Beatrice (przeważnie z okresu Vita nuova, piękna, subtelna istota, która ma uszlachetniający wpływ na otoczenie), miłość do innych kobiet (cha-rakteryzują się elegancją, swobodą wypowiedzi i tonem swoistego optymizmu) i liryki okolicz-nościowe.

• kobiety w Rime: Fioretta, Violetta, Pargoletta będzie czynić mu wyrzuty i wspominać Beatrice, nieznana kobieta, która wywołała u Dantego gwałtowną namiętność, Lisetta.; Kobieta-Kamień – Donna Pietra (ok. 1296 r. Rime petrose, spory badaczy, czy istniała, czy nie).

• Tenzone con Forese Donati: trzy sonety Dantego i trzy odpowiedzi Forese, czynią sobie zło-śliwe i poważne zarzuty, Forese zarzuca przyjacielowi małoduszność, zaniedbanie pomsz-czenia krzywdy wyrządzonej jego ojcu (?), Dante jest więc złym synem, jest lekkomyślny i niewdzięczny w stosunku do rodziny Donatich, która pomogła mu finansowo w trudnych chwi-lach., Dante odpowiedział do aluzjami do pożycia małżeńskiego Forese (zaniedbywanie żo-ny), opilstwo, obżarstwo, szukanie łatwych przyjemności., prawdopodobnie Tenzone powstały w atmosferze dobrego humoru, po czym pod wpływem wina przerodziły się w przerzucanie inwektyw.

• liryki do przyjaciół: Giovanni Quirini, korespondencja z Dantem da Maiano i Cino da Pistoia.

• liryki doktrynalne.

1. „Convivio” – ewolucja osobowości i poglądów Dantego.

• ewolucja osobowości i poglądów Dantego, m.in. lektura „Etyki” Arystotelesa.

• ok. 1307-1309, po włosku, humanizm, moralizatorski charakter, kult Beatrice a Donna Gentile (pocieszycielka ziemska); dzieło niedokończone z nieznanych powodów.

• szacunek dla wiedzy i rozumu ludzkiego oraz podziw dla kultury starożytnej znamionują po-stawę Dantego, prekursora humanizmu.

• utwór to propaganda dobrodziejstw kultury, propaganda wiedzy dostępnej dla ogółu i dlatego traktat napisany jest po włosku.

• rozum jest uzależniony od Boga-Stwórcy wszystkich rzeczy materialnych i niematerialnych, filozofia jest nacechowanym miłością użytkiem wiedzy. Cnota ułatwia korzystanie z objawień rozumu.

• 11 zasadniczych cnót: odwaga, umiarkowanie, hojność, wspaniałomyślność, wielkoduszność, umiłowanie honoru, łagodność, uprzejmość, prawdomówność, opanowanie, poczucie spra-wiedliwości.

• jednym z powodów napisania „Convivio” była potrzeba podniesienia autorytetu osobistego, by godnie móc wysławiać Beatrice i skutecznie służyć ludzkości pogrążonej w grzechu, narażo-nej na wszelkie klęski i wieczne potępienie..

1. „De vulgari eloquentia” – problem języka włoskiego.

• 1304-1305, po łacinie, traktat o języku narodowym (locutio vulgaris), nie podlegającym żad-nym prawidłom gramatycznym).

• od początków mowy ludzkiej, definicja języka włoskiego: język, do którego jesteśmy przyzwy-czajeni od wczesnych lat dziecinnych, którym mówi otoczenie i który przyswajamy sobie spontanicznie, bez znajomości reguł gramatycznych.

• język hebrajski był pierwszym językiem ludzkości, aż do momentu budowy wieży Babel.

• negatywnie o dialektach rzymskich, w Spoleto, Ankonie, Mediolanie… Dialekt sycylijski oce-nia wyżej, najwyżej boloński.

• na zakończenie zajął się sprawami wersyfikacji i na tym urywa się traktat, to studium przede wszystkim stylistyczne.

1. „De monarchia” – cesarstwo i papiestwo.

• po łacinie, literatura polityczna, tematem rola papiestwa i cesarstwa w dziejach ludzkości, ze specjalnym uwzględnieniem najnowszych czasów.

• napisany ok. 1312 r., składa się z trzech ksiąg.

• księga I: wpływ Arystotelesa, zasadniczym celem ludzkości jest osiągnięcie szczęścia i jed-ności, wymaga to rządów jednego władcy – człowieka bezstronnego.

• księga II: ideał jedności był zrealizowany przez imperium rzymskie, panowanie Rzymu nad światem było zgodne z wolą Boga.

• księga III: władza cesarska i papieska są równorzędne i niezależne od siebie, władza świecka nie zawdzięcza swojego istnienia Kościołowi, pochodzi od Boga.

• specyficznie interpretowane argumenty z Pisma Św., literatura i historia starożytna jako auto-rytety (Liwiusz, Wergiliusz, Cycero).

• koncepcja była utopią, ideałem niemożliwym do zrealizowania na tle sytuacji historycznej, praktyczne znaczenie miała sprawa uregulowania wzajemnych stosunków między Kościołem i cesarzem, w tej koncepcji państwa – element laicki (tendencja do laicyzacji życia publiczne-go zarysowała się dość silnie w XIII w.), w tym systemie poczesne miejsce zajmowała Italia: Rzym-miasto i Rzym-cesarstwo.

1. Mniejsze utwory łacińskie: „Epistolae”, „Eclogae”, „Questio de aqua et terra”; „Il Fiore”.

• Listy:na pewno 13 jego autorstwa, mają charakter listów otwartych lub rozpraw na tematy po-lityczne i religijne, rzadko poruszają sprawy czysto osobiste, Leonardo Bruni cytuje listy, które nie zachowały się do dzisiaj, zachowały się w nielicznych kodeksach, stosunkowo późnych – z końca XIV w., zależność od reguł ars dictandi, często zwroty zapożyczone z liturgii.

• Eclogae (Sielanki): odnoszą się do ostatnich lat życia – do pobytu w Rawennie, wymiana poematów z Giovannim del Virgilio, literatem i retorem z Bolonii.

• Questio de aqua et terra: długo uważano, że to apokryf przypisywany Dantemu.

• Il Fiore: utwór z XIII w. autorstwa Ser Durante¹⁹, 232 rozdziałów, parafraza francuskiego „Ro-mansu róży”, kilku badaczy przypisuje to dzieło Dantemu, mógł je napisać w latach załamania psychicznego i moralnego po 1290 r., ale nie można na dzień dzisiejszy stwierdzić tego z ca-łą pewnością.

1. „Boska komedia” – ukoronowanie dzieła Dantego.

1. Myśl przewodnia.

• ewolucję Dantego przyspieszyły: wypadki polityczne, studia filozoficzne, zetknięcie się ze światem mistyków; umożliwiły mu wzniesienie godnego Beatrice pomnika w postaci „Kome-dii”, której później dodano miano „Boskiej”.

• dużo sympatii dla Odyseusza, historia dojrzewania i coraz większych osiągnięć artystycznych

• w tym celu musiał przejść przez Piekło, Czyściec i Raj; musiał poznać grzech i karę, pokutę i nadzieję, triumf ostateczny dobra i szczęście.

• horyzonty poety rozszerzyły się, widział nie tylko ukochaną, ale również ludzkość zagrożoną katastrofą. Trzeba było wstrząsnąć sumieniem ludzkości przez poezję. Poeta chce być apo-stołem, przewodnikiem zabłąkanej ludzkości.

• Dante dokładnie scharakteryzował zło i nakreślił sposoby walki z nim. Sobie wyznaczył rolę prekursora Zbawcy, reformatora, odnowiciela świata, torującemu drogę „Veltro”²⁰, który popę-dzi wilczycę „Lupa”, czyli chciwość, która jest głównym powodem zepsucia.

• w „Boskiej komedii” Dante dąży do poznania Boga poprzez miłość, tj. Platon chciał osiągnąć najwyższe dobro za pośrednictwem Erosa. Droga do celu była trudna i niemożliwa do poko-nania bez specjalnej pomocy naturalnej i nadnaturalnej.

• na tym tle specjalnego znaczenia nabierają postaci Wergiliusza, Beatrice, a w ostatnim etapie Bernarda z Clairvaux.

1. Beatrice.

• w „Komedii” występują postaci, które istniały, względnie postaci mitologiczne, których istnie-nia nie kwestionowano.

• według Dantego Beatrice była w Raju i stamtąd się nim opiekowała, to ona skłoniła Wergiliu-sza do zaopiekowania się Dantem.

• zgodnie z założeniami i logiką poematu postać Beatrice ulega niezbędnym przemianom. W punkcie wyjściowym jest osobą realną (przedstawioną według zasad i koncepcji literackiej „dolce stil nuovo”). W momencie końcowym jako istota nadziemska traci cechy materialnego bytu ziemskiego, ale nie zapomina o nim.

• między „Vita nuova” a „Boską komedią” Beatrice staje się świętą, chrześcijanką. Zharmonizo-wanie istoty ziemskiej z wysublimowaną postacią nadziemską stanowi jedną z tajemnic ge-niuszu poetyckiego Dantego.

• dzięki Beatrice poeta uwolni się od więzów grzechu, wzniesie się na najwyższy poziom dos-konałości. „Z niewolnika grzechu pociągnęłaś mnie do wolności” (Raj XXXI, 85). Obecność Beatrice nadaje „Boskiej komedii” wielkie walory poetyckie. Poemat stał się historią duszy lu-dzkiej, która osiąga najwyższy stopień uduchowienia dzięki pomocy kobiety, opiekunki i prze-wodniczki w niezwykłej podróży w zaświaty.

• Niebiańska Beatrice zachowała urok kobiety ziemskiej, jej uśmiech i spojrzenie odznaczają się niezwykłym pięknem. Zachowała swe imię, ziemskie cechy: pobłażliwość dla ukochanego, ironię i jakby przebłyski kobiecej zazdrości. Beatrice jest więc oryginalnym tworem wyobraźni poetyckiej Dantego.

1. Wergiliusz.

• na prośbę Beatrice przeprowadza Dantego przez Piekło i Czyściec, aż do granic Raju.

• reprezentuje on mądrość i poezję świata starożytnego. Wzlot w zaświaty jest dziełem poety. Jest to możliwe tylko dzięki fantazji oraz intuicji. Oczytanie w „Eneidzie” umożliwi Dantemu wzniesienie się na wyższy poziom sztuki poetyckiej, wpłynie decydująco na „dolce stil nuovo” do „Boskiej komedii”.

• Wergiliusz stał się tu rzecznikiem szlachetnych aspiracji moralnych, kulturalnych, religijnych i politycznych, które swe źródło mają w rozumie ludzkim.

• Wergiliusz staje się wzorem dostępnej człowiekowi doskonałości. Spełnia on w poemacie fun-kcję drogowskazu, chroni wędrowca przez niebezpieczeństwami, stara się ułatwić mu podróż, udziela wskazówek i wyjaśnień stając się żywym komentarzem wrażeń i myśli ucznia.

• żegna Dantego słowami: „Nie oczekuj więcej mych słów i myśli, wskazówek, twój umysł stał się wolny, prosty i zdrowy, byłoby więc błędem nie postępować zgodnie z nim, dlatego teraz koronuję cię i nakładam ci mitrę władcy samego siebie” (Czyściec XXX 48-51).

1. Realność, alegoria, wizja.

• „Boska komedia” liczy 14 233 wierszy. Jej istotna treść i znaczenie zamykają się w trzech ele-mentach:

1. realność – realny człowiek odbywa podróż w zaświaty, kierowany realną, choć wyidealizowa-ną, miłością do realnej kobiety i realnym pragnieniem znalezienia skutecznego lekarstwa na realne zjawisko panoszenia się zła.

2. alegoria – opisywanych faktów i postaci w życiu pozagrobowym, porównań i innych figur reto-rycznych zaczerpniętych z życia realnego, ziemskiego, w przeciwnym wypadku bowiem poe-ta byłby zmuszony zamknąć się w kręgu abstrakcji.

3. wizja – ramy zewnętrzne poematu stanowi wizja zaświatów.

• postać Dantego stanowi główny motyw łączący w jedną całość luźne epizody. Zamiast scho-lastycznych portretów autor stworzył postaci oryginalne, mające własne życie, na które rzuto-wała przeszłość w sposób decydujący.

• każdy grzech pociąga za sobą specjalną karę, każda cnota jest wynagradzana w sposób da-leki od szablonów.

• żywy człowiek, a nie alegoria, nadaje specjalny ton poematowi, decyduje o swoistej atmosfe-rze zaświatów.

1. Język.

• literacki oraz dialekty.

1. Mistycyzm.

• zaznacza on związek wizji z realnym bytem ludzkości. Dante pokonał zasadniczą trudność, jaką stanowiło wtłoczenie w ramy wizji treści realnej, co było rzadkością w wizjach średnio-wiecznych. Są one przeciążone symbolami, alegorią i fikcją. Ekstaza i wizja zaznaczają się najsilniej w Raju.

• Dante ucieka się do personifikacji pojęć abstrakcyjnych. Obok sensu dosłownego odnajduje-my sens ukryty mnie lub bardziej dokładnie.

• alegoria posługuje się chętnie mitologią. Dante wprowadza w tym celu postaci mitologiczne, zaczerpnięte z dzieł Owidiusza, Stacjusza, Lukana i Wergiliusza.

• według Dantego dzieło literackie posiada 4 znaczenia: sens dosłowny, alegoryczny, moralny i analogiczny.

• sens dosłowny to człowiek obdarzony wolną wolą i ponoszącego konsekwencje swych czy-nów. Tajemnicą geniuszu Dantego będzie wysunięcie na plan pierwszy znaczenia dosłowne-go, ono decyduje o wartości poematu i przykuwa uwagę czytelnika.

• znaczenie alegoryczne schodzi na dalszy plan. Nie należy doszukiwać się alegorii w każdej postaci czy epizodzie.

• w ostatnich 3 pieśniach Raju Beatrice przestaje być przewodniczką Dantego, jej miejsce zaj-muje św. Bernard z Clairvaux i to on doprowadzi poetę przed oblicze Boga.

1. Źródła literackie.

• dzieła zakonników, opatów, filozofów, myślicieli, m.in. Bernarda z Clairvaux, św. Bonawentu-ry, Dionizego Pseudoareopagity.

1. Inne możliwe źródła „Boskiej komedii”.

• źródła literackie – różny charakter.

• głównie „Eneida” (ks. VI – zejście Eneasza do podziemi).

• mniej: dzieła Horacego i Owidiusza, legendy i wizje średniowieczne, Stary i Nowy Testament.

• poeci głównie XIII w/

• źródła arabskie: „Mirag” (o cudownej podróży Mahometa w zaświaty).

1. Struktura „Boskie komedii”, etapy wędrówki przez zaświaty.

• pisząc swój poemat Dante kierował się dwoma zasadniczymi przesłaniami:

• oddać hołd ukochanej kobiecie, uwiecznić swą miłość, mówiąc o Beatrice to, czego dotąd nie powiedziano o żadnej kobiecie.

• chęć służenia zbłąkanej ludzkości – pokazać ogrom zła, żeby wstrząsnąć sumieniem grzeszników, przypomnienie o obowiązku pokuty, skierować pragnienia i dążenia ludzko-ści na właściwą drogę, by umożliwić jej osiągnięcie pełni trwałego i najwyższego szczęś-cia.

• nie znamy dokładnych lat powstawania poszczególnych części, przyjmuje się, że Dante pisał „Piekło” ok. 1307-1312, „Czyściec” 1313, ostatnie lata życia poświęcił pracy nad „Rajem”.

PIEKŁO

• Podróż Dantego w zaświaty zaczyna się w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek, czyli 7 kwietnia 1300 r.

• Piekło znajduje się pod ziemią i ma kształt zwężającego się ku dołowi stożka, Lucyfer strąco-ny z nieba, spadając zrobił dziurę w ziemi i sam utknął w jej środku. Do piekła prowadzi bra-ma, za którą znajduje się Przedpiekle, oddzielone od właściwego piekła rzeką – Acherontem. Dusze zmarłych przewozi Charon. Piekło właściwe dzieli się na górne i dolne. Jest podzielo-ne na kręgi, z których 6 przypada na górne piekło.

1. krąg: zwany Limbo; dusze wielkich ludzi, nie ochrzczonych, dlatego nie dostąpili zbawienia, np. wielcy poeci starożytności.

2. krąg: stróżem jest Minos; miejsce pokuty tych, którzy nie potrafili opanować zmysłowości.

3. krąg: grzesznicy winni obżarstwa.

4. krąg: skąpcy i rozrzutni.

5. krąg: bagno Styksu; ci, którzy zgrzeszyli nieopanowanym gniewem.

6. krąg: na podobieństwo miasta, bronią je złośliwe demony, wobec których Wergiliusz jest bez-silny, drogę toruje im interwencja nieba; heretycy, spotkanie Dantego z przywódcą florenckich gi-belinów.

Piekło dolne:

1. krąg: podzielony na trzy rejony; gwałciciele prawa natury: mordercy, samobójcy, bluźniercy i lichwiarze, pieczę nad kręgiem sprawuje Minotaur.

2. krąg: rzeka, Flegeton; podzielony na 10 czeluści:

1. ci, którzy nadużyli zaufania innych ludzi; oszuści, stręczyciele do nierządu, uwodzicie-le (Jazon).

2. pochlebcy.

3. symoniści.

4. wróżbici.

5. oszuści, pilnują ich szatani wyjątkowo agresywnie wobec poetów.

6. hipokryci.

7. złodzieje kąsani przez węże, zamieniają się w ludzi i w węże na zmianę.

8. fałszywi doradcy (Odyseusz).

9. schizmatycy, podżegacze do sporów, fałszerze własnej osoby (Mahomet), prawdy i metali.

1. krąg: podzielony na 4 podkręgi:

1. zwany Kaina; zdrajcy osób bliskich.

2. zwany Antenora; zdrajcy swego kraju lub stronnictwa.

3. zwany Tolomea; ci, którzy naduzywali zaufania innych.

4. zwany Giudecca; najgorszy zdrajca – Lucyfer.

• w nocy poeci opuścili Piekło i podziemnym tunelem, biegnącym wzdłuż drugiej półkuli ziem-skiej, dotarli na powierzchnię ziemi, oglądając niebo i słońce. Strażnikami Piekła są postaci mitologiczne, uważane za demony lub szatany; przedstawieni zgodnie z wierzeniami średnio-wiecznymi. Krajobraz fantastyczny przypomina góry z czeluściami i skalistymi urwiskami. Pa-nuje tu stały mrok, przerywany sporadycznie płomieniami, stanowiącymi narzędzia kary. Bu-rze, wiatry, deszcze, podziemne rzeki i jeziora uzupełniają fantastyczny krajobraz, nigdzie na-tomiast nie spotykamy śladów normalnego życia. System kar jest dostosowany do rodzaju grzechów. Jest on częściowo oryginalnym pomysłem Dantego, częściowo zaś oparty na nau-ce św. Tomasza i teologii. Grzesznicy są zrozpaczeni, ale uporczywie trwają w grzechach. Piekło jest teatrem ziemskich namiętności, które trwają nadal po śmierci.

CZYŚCIEC

• znajduje się na drugiej półkuli ziemskiej. Jest to góra powstała z materiału, który wypchnął Lucyfer spadając z nieba. Ma kształt piramidy, na szczycie której jest Raj Ziemski. Czyściec stanowi paradoks, jest to królestwo pokuty i cierpienia, a jednocześnie radości i nadziei. Grzesznicy wierzą, że ich cierpienia skończą się prędzej czy później i że przypadnie im w udziale wieczne szczęście.

• wędrówka przez Czyściec trwa 3 dni i 3 noce.

• dusze pokutujących grzeszyły przez to, że albo wybierały zły obiekt miłości, albo grzeszyły nadmiarem miłości, czasem zaś jej zbyt słabym nasileniem.

• Piekło oznacza zniweczenie człowieczeństwa, Czyściec natomiast jest powrotem do uczuć ludzkich:

• krajobrazy pozbawione są goryczy, burze i zakłócenia atmosferyczne występują rzadko.

• jest miejscem pobytu ludzi, którzy czynią właściwy użytek z rozumu.

• ton rozmów jest serdeczny, często nacechowany wzruszeniem.

RAJ

• Dante w towarzystwie Beatrice wznosi się do Raju umieszczonego na planetach. Droga pro-wadzić będzie przez 9 niebios systemu Ptolemeusza do Empireum – siedziby Boga.

• poezja przeżyć trudnych do ujęcia w formy konkretne (symbole).

• całkowite zdematerializowanie cechuje ostatnią część utworu, wszystko staje się grą dźwię-ków i kolorów. Muzyka, światło, wrażenia optyczne i akustyczne wybijają się na pierwszy plan. Węch, dotyk, które odzywały ważną rolę w Piekle i Czyśćcu, stają się nieistotne.

• Dante zastępuje materię – kontemplację i ekstazę. wszystko sprowadza się do intelektualnej wizji skąpanej w olśniewającym blasku światła. Miłość osiąga punkt kulminacyjny. Piękno Beatrice staje się coraz bardziej wysublimowane, miłość kobiety prowadzi do miłości Boga.

• Raj jest także okazją do uprzytomnienia umysłowi ludzkiemu podstawowych prawd wiary.

• w Empireum Beatrice opuszcza Dantego, przewodnictwo obejmuje Bernard z Clairvaux. Poe-ta dociera do celu wędrówki i ogląda w ekstazie oblicze Boga.

1. Walory artystyczne.

• utwór stanowi jedno z najwyższych osiągnięć literatury światowej, dzięki swemu pięknu poe-tyckiemu.

• Croce dzielił „Boską komedię” na 2 części składowe: poezję i część dydaktyczną, której nadał nazwę opowieści teologicznej.

• w centrum poematu jest sam Dante.

• połączenie realności i fantastyki, np. straszliwa metamorfoza złodziei, przemieniających się kolejno z ludzi w gady i odwrotnie, czyni wrażenie czegoś niezwykłego, niespotykanego w ży-ciu.

• ogólną tendencją jest stopniowa dematerializacja pierwiastka fantastycznego i realnego, aż do wizji w Raju.

• Dante kładzie nacisk na znaczenie wizji optycznej, powtórzenia wyrazów: „widzieć”, „spoglą-dać”…

• Dante po mistrzowsku odtwarza kształt i zachowania zewnętrzne napotkanych postaci, jak i introspekcję wewnętrzną.

• umiejętność odtwarzania tragedii dusz ludzkich uzupełnia dar koncentrowania uwagi na rze-czach istotnych przy jednoczesnym sugestywnym stylu.

• dialogi, monologi, szczegółowe opisy, dynamika.

• czasami zwięzłość powoduje tajemniczość czy wręcz zagadkowość.

• Dante stara się przezwyciężyć dualizm ducha i materii. Materia w rozumieniu poety ma wiel-kie znaczenie jako siedziba piękna ziemskiego i jako środek umożliwiający przedstawienie pojęć abstrakcyjnych w sposób dla wszystkich dostępny.

• poezja obfituje w elementy epickie, liryczne, tragiczne i komiczne.

• Dante jest szczególnie wrażliwy na tragedie ludzkie spowodowane szlachetnymi uczuciami.

• zmienia atmosferę opowiadań lub opisów.

• umiejętnie posługuje się alegorią. Poeta jest przekonany, że mniej wnikliwy czytelnik może poprzestać tylko na podziwianiu zewnętrznego piękna zawartego w formie wypowiedzi.

• często stosowany dialog przyczynia się do ożywienia akcji poematu (najważniejsza rozmowa z Wergiliuszem).

• bogactwo i różnorodność obrazów; Dante zapożycza niektóre pomysły obrazów ze źródeł lite-rackich (Biblia, Wergiliusz, poeci prowansalscy).

• metafory: Dante posługuje się motywami dostarczonymi przez świat ludzi, zwierząt, zjawisk atmosferycznych, przenosząc znamiona jednej kategorii na drugą i otrzymując tą drugą nie-oczekiwane nieraz efekty.

• peryfrazy: tworzy się je przy użyciu słów oznaczających charakterystyczne cechy omawiane-go zjawiska. Nadają one różne zabarwienie wypowiedzi poetyckiej.

• różnice i kontrasty: poeta sławi czasem obok siebie dwa pozornie podobne zjawiska, by wy-kazać, jaka zachodzi między nimi różnica (absolutne piękno, Beatrice, i absolutna brzydota, Lucyfer).

• utwór ma charakter ponadczasowy, uniwersalny.

• oglądanie majestatu Boga – ostatecznym triumfem miłości.

• „Miłość, która porusza słońce i insze gwiazdy”. Składa hołd miłości i rozbija się ku najwyż-szym ideałom moralnym, intelektualnym i artystycznym.

1. Recepcja Dantego w Polsce.

• już w 1416 r. „De Monarchia” na Uniwersytecie Krakowskim.

• XVI-XVII w. mało znany.

• mimochodem w XVIII w. Adam Kazimierz Czartoryski i Ignacy Krasicki.

• zainteresowanie w romantyzmie – kilka nieopublikowanych do końca przekładów.

• XIX w. pojawiają się prace naukowe o „Boskiej komedii”, później o Dantem, kilka większych rozpraw napisał Julian Klaczko.

• w utworach aluzje do Dantego i jego utworu: Słowacki, Mickiewicz, Krasiński, Norwid, Konop-nicka, Gombrowicz, Staff i Kasprowicz.

TEKST

PIEKŁO

1. pieśń.

• jest alegorycznym wprowadzeniem do poematu.

• zbłądziwszy w ciemnym lesie, Dante dociera do podnóża świetlanej góry, na którą bronią mu wstępu trzy dzikie zwierzęta: Pantera, Lew i Wilczyca.

• zrozpaczonemu poecie ukazuje się Wergili i proponuje wspólną wędrówkę przez piekło i czyściec zaznaczając, że po raju oprowadzi Dantego bardziej godna osoba.

• „W życia wędrówce, na połowie czasu”, czyli w wieku 35 lat.

• ciemny las to mrok grzechu, w którym człowiek gubi prostą drogę cnoty; senność określa stan pogrążenia w bezwładzie woli; góra okryta promieniami słońca jest symbolem wysokich war-tości moralnych, osiąganych dzięki Łasce Boskiej.

• Pantera symbolizuje rozwiązłość, Lew pychę, Wiczyca chciwość.

1. pieśń.

• Dante, niepewny, czy zasłużył na łaskę oglądania zaświatów, wypowiada swoje wątpliwości wobec Wergilego.

• poeta dodaje mu otuchy wyjaśniając, że sama Matka Boska za pośrednictwem św. Łucji i Beatrycze wzywa go do tej wędrówki.

1. pieśń.

• Dante i Wergili przekraczają bramę piekieł i zatrzymują się w przedsionku, gdzie cierpią du-sze ludzi, którym na ziemi dobro i zło było równie obojętne.

• następnie docierają do brzegów Acherontu i obserwują Charona przewożącego dusze potę-pione.

• oślepiony błyskawicą Dante pada – „jako pada człowiek senny” i w tym omdleniu zostaje przeniesiony na drugi brzeg rzeki.

1. pieśń.

• Dante budząc się z omdlenia w pierwszym kręgu piekła, gdzie pokutują dusze dzieci zmar-łych bez chrztu i ludzi szlachetnych, którzy żyjąc przed narodzeniem Chrystusa nie znali pra-wdziwej wiary: przebywają tu poeci, bohaterowie i filozofowie starożytności, np. Homer, Lu-kan, Owidiusz, Horacy, Hektor, Eneasz, Lukrecja, Julia, Marcja…

1. pieśń.

• przy wejściu do drugiego kręgu Dante i Wergili spotykają Minosa, który wyznacza każdej du-szy karę i miejsce w piekle.

• w drugim kręgu cierpią, smagane wichrem, dusze ludzi zmysłowych, np. Semiramida, Kleo-patra, Helena, Achilles, Trystan, Parys.

• tutaj Franceska da Rimini opowiada poetom historię swej miłości: ze względów politycznych zmuszona do poślubienia szpetnego Gianciotta Malatesty, zakochała się w szwagrze, gdy jej mąż zastał ich na czułej scenie, zabił i żonę, i brata.

1. pieśń.

• w trzecim kręgu piekła poeci spotykają Cerbera (nie tylko stróż, ale także symbol łakomstwa) strzegącego wejścia i dusze pokutujące za obżarstwo.

• Florentczyk Ciacco kreśli im obraz przyszłych walk bratobójczych, które rozgorzeją we Flo-rencji.

1. pieśń.

• powitani tajemniczymi słowami Plutona, Dante i Wergili wchodzą do czwartego kręgu piekła, w którym cierpią dusze ludzi chciwych i rozrzutnych.

• w piątym kręgu poeci spotykają potępionych za gniew, zazdrość, pychę i pesymistów.

1. pieśń.

• poeci wsiadają do barki Flegiasza i w niej kontynuują podróż po bagnie piątego kręgu.

• wśród potępionych za gniew spotykają florentczyka Filipa Argenti.

• na koniec docierają do drzwi grodu Disa, które szatani zatrzaskują przed nimi.

1. pieśń.

• na murach grodu Disa ukazują się trzy Furie, które starają się odstraszyć poetów.

• wkrótce jednak zjawia się Anioł, otwiera bramę grodu i wędrowcy wchodzą do szóstego krę-gu.

• tutaj cierpią zamknięci w grobach heretycy.

1. pieśń.

• wędrując ze swoim przewodnikiem pośród grobowców Dante spotyka dwóch florentczyków: Farinatę degli Uberti²¹, który przepowiada mu wygnanie z Florencji, i Cavalcante Cavalcantie-go, ojca przyjaciela Dantego.

• duchy znają przyszłość, ale teraźniejszość jest przed nimi zakryta.

1. pieśń.

• przed wejściem do siódmego kręgu wergili objaśnia Dantemu rozmieszczenie dusz potępio-nych w ostatnich trzech kręgach piekła i tłumaczy, dlaczego lichwa jest tak wielki przestęps-twem wobec Boga.

1. pieśń.

• po wejściu do siódmego kręgu poeci mijają stojącego na straży Minotaura i podchodzą do rzeki wrzącej krwi.

• cierpią w niej ludzie, którzy używali przemocy wobec bliźnich.

• strzegą ich centaurowie, z których jeden oprowadza poetów wymieniając nazwiska potępio-nych, np. Aleksander z Fery w Tesalii, Dionizy, tyran Syrakuz, Atylla…

1. pieśń.

• schodząc niżej poeci napotykają dusze samobójców zamienione w drzewa, których liście i ko-ra służą za pożywienie harpiom.

• wśród nich spotykają Pietra della Vigna, kanclerza i najbliższego powiernika cesarza Frydery-ka II, został oskarżony przez zazdrosnych dworaków o zdradę, uwięziony i oślepiony z rozpa-czy popełnił samobójstwo.

• samobójcy-rozrzutnicy cierpią pędzeni i szarpani przez rozwścieczone wilki, np. Lano de Sie-na (nie chcąc żyć w nędzy po roztrwonieniu majątku, dał się zabić w bitwie między florentczy-kami i mieszkańcami Arezzo).

1. pieśń.

• na pustynnej równinie trzeciego jaru siódmego kręgu cierpią smagani ognistym deszczem bluźniercy przeciw Bogu.

• wśród nich poeci spotykają Kapaneosa, króla greckiego.

• kontynuując wędrówkę Wergili wyjaśnia Dantemu pochodzenie rzek piekielnych.

1. pieśń.

• idąc w dalszym ciągu trzecim jarem poeci spotykają dusze sodomitów.

• Dante rozpoznaje wśród nich Brunetto Latiniego, swojego ukochanego mistrza, który przepo-wiada mu przyszłość i rozprawia o losie swoich towarzyszy niedoli: Prisciana, Francesca d’Accorso i Andrea de’Mozzi.

• w usta Latiniego Dante wkłada jedną z gwałtownych i ostrych inwektyw wygnańca przeciw mieszkańcom Florencji.

1. pieśń.

• Dante i Wergili napotykają nową grupę sodomitów.

• Jacopo Rusticucci²² opowiada im o karze, jaka spotkała go wraz z towarzyszami.

• na krańcu siódmego kręgu poeci obserwują rzekę piekielną, która z hukiem przelewa się do następnego kręgu.

1. pieśń.

• poetom ukazuje się potwór Gerion, symbol obłudy.

• zanim przewiezie ich na grzbiecie do ósmego kręgu, Dante zatrzymuje się nad miejscem kaź-ni lichwiarzy (sieczeni ognistym deszczem, z oczyma utkwionymi w mieszki zawieszone na szyi i przyozdobione herbami ich rodzin).

1. pieśń.

• poeci zaczynają wędrówkę po mostach przewieszonych nad dziesięcioma jarami, na które dzieli się ósmy krąg.

• w pierwszym z nich, wśród pokutujących stręczycieli, spotykają Venedicia Caccianemico, a wśród uwodzicieli Jazona.

• w drugim jarze widzą tłum rozpustników, nierządnic, a między nimi Alessia Interminelli i Taidę

1. pieśń.

• w trzecim jarze cierpią dusze tych, którzy splamili się symonią.

• pokutują oni w głębokich jamach głową na dół, a ich wystające nogi chłoszcze ogień.

1. pieśń.

• z mostu nad czwartym jarem Dante i Wergili obserwują magów i wróżbitów, którzy idą mozol-nie przed siebie mając głowy przekręcone do tyłu.

• wśród nich rozpoznają Amfiareusa, Tyrezjasza, Arontasa i Manto.

1. pieśń.

• w jarze piątym poeci obserwują oszustów zanurzonych we wrzącej smole, których pilnują dia-bły uzbrojone w harpuny.

• widzą także ducha mieszkańca Lukki świeżo przybyłego do piekła.

• Zły Chwost, przywódca diabłów, daje poetom eskortę, która ich poprowadzi bezpiecznie brzegami jaru.

1. pieśń.

• wędrując krawędziami jaru poeci obserwują w dole oszustów, a między nimi Ciampolo di Na-varra, który opowiada swoje losy, a także brata Gomitę i Michela Zanche.

1. pieśń.

• w szóstym jarze cierpią hipokryci, którzy wędrują okryci płaszczami z ołowiu, pozłacanymi z wierzchu – symbol ich dwulicowości.

• poeci znajdują wśród nich Bolończyków Catalano dei Catalani i Loderingo degli Andalo.

1. pieśń.

• Wergili i Dante wspinają się ostrożnie po wewnętrznym stoku szóstego jaru i dochodzą do łańcucha skał, które przebiegają przez pozostałe jary.

• w głębi siódmego jaru oglądają złodziei, których ciała gryzione przez straszliwe węże, rozsy-pują się w proch, aby znowu się odrodzić.

• jeden z potępionych, Vanni Fucci, osławiony okrutnik, przepowiada Dantemu walki bratobój-cze, które będą miały miejsce we Florencji.

1. pieśń.

• wśród potępionych siódmego jaru poeci rozpoznają olbrzyma Caco (syn Wulkana, słynny zło-dziej), a także florentczyków: Agnello Bruneleschi, Buoso Abati, Puccio Galigai, Cianfa Dona-ti, Francesco Cavalcanti, których pokuta polega na kolejnej przemianie z ludzi na węże i z węży na ludzi.

1. pieśń.

• z mostu ponad ósmym jarem poeci obserwują płomyki okrywające dusze fałszywych dorad-ców.

• w jednym z nich cierpią wspólnie Diomedes i Ulisses, którzy opowiadają o okolicznościach swojej śmierci.

1. pieśń.

• do poetów zbliża się książę Guido di Montefeltro.

• Dante opowiada mu o obecnym stanie Romanii, a w zamian za to słyszy z ust księcia historię jego życia.

1. pieśń.

• w dziewiątym jarze poeci obserwują tłum podżegaczy do zamieszek społecznych i religijnych.

• wśród nich spotykają Mahometa, Pietro da Medicina, Mosca Lamberti, Bertranda de Born i słuchają ich opowieści o towarzyszach niedoli.

1. pieśń.

• poeci dochodzą do dziewiątego jaru rozmawiając o Geri del Bello, krewnym Dantego, którego zauważyli w dziewiątym jarze, został zamordowany za sianie niesnasek i jeszcze nie pomsz-czony, dlatego tak wrogo przyjął Dantego.

• aby lepiej przypatrzyć się potępionym, poeci idą po zrębie jaru, który dzieli Złe Doły od Studni Gigantów.

• w jarze tym pokutują fałszerze Griffolina d’Arezzo (za uprawianie alchemii) i Capocchio da Siena (także alchemik, spalony żywcem).

1. pieśń.

• wśród potępionych za podszywanie się pod cudze nazwiska (gryzą się w szale) poeci spoty-kają Gianniego Schicchi i Mirrę.

• pomiędzy fałszerzami pieniędzy, cierpiącymi na wodną puchlinę i pragnienie, Adamo da Bre-scia, a między kłamcami żonę Putyfara i Greka Sinone.

1. pieśń.

• poeci przechodzą po ostatnim stoku między ósmym a dziewiątym kręgiem i zatrzymują się nad studnią strzeżoną przez gigantów.

• jest tam Nembrotte, Efialt i Anteusz, który przenosi wędrowców do ostatniego kręgu.

1. pieśń.

• w pierwszym kole dziewiątego kręgu, zwanym Kainą, Dante i wergili spotykają pomiędzy zdrajcami własnych rodzin Camincione dei Pazzi.

• w drugim kole, tzw. Antenorze, pośród zdrajców ojczyzny Bocca degli Abati.

• w ostatnim, które nosi miano Giudeki – Ugolina della Gherardesca i Ruggieri degli Ubaldini.

1. pieśń.

• książę Ugolina opowiada historię głodowej śmierci swoich dzieci.

• gwałtowna inwektywa Dantego przeciwko Pizie, „zakale kraju”.

• następnie poeci przechodzą do trzeciego koła kręgu, gdzie pokutują zdrajcy przyjaciół.

• tu znajdują się Alberigo dei Manfredi, Branca d’Oria, a także dusze ludzi żywych, którzy cho-dząc po świecie mają dusze w piekle.

1. pieśń.

• w czwartym kole, zwanym Giudeką, poeci obserwują zdrajców dobroczyńców.

• na samym dole piekła w trzech paszczach Lucyfera pokutują trzej najwięksi zdrajcy ludzkości: zdrajca Chrystusa – Judasz oraz zdrajcy Juliusza Cezara – Brutus i Kasjusz.

• wędrówka poetów po piekle dobiega kresu.

• udają się obaj w kierunku góry czyśćcowej.

• „Tędyśmy na świat wyszli, witać gwiazdy…”

Anonim tzw. Gall, Kronika polska,

przeł. Roman Grodecki, oprac. Marian Plezia,

wyd. 7, BN I 59, 1997.²³

WSTĘP

• „Kronika polska” uchodzi za pierwsze dzieło polskiej literatury narodowej, mimo że została napisana w języku łacińskim i przez cudzoziemca, Autor napisał ją zachęcony przez Polaków, zwłaszcza przez kanclerza księcia Bolesława Krzywoustego. Utwór traktuje o dziejach królów i książąt polskich.

• znane są utwory w języku łacińskim powstałe wcześniej, lecz nie wyszły spod polskiego pióra lub też były tworzone z dala od Polski, np. „Pasja z Tegernsee”, Żywot rzymski”.

• w Polsce pisał w pierwszym dziesięcioleciu XI w. życzliwy Polsce Niemiec, Bruno z Kwerfur-tu, napisał m.in. „Żywot pięciu braci Polaków” i „Żywot św. Wojciecha”, z którego korzystał autor „Kroniki”. Były to jednak utwory krótkie, nie dorównujące „Kronice”.

• istniały także roczniki polskie, z których żaden nie dotrwał w oryginale do naszych czasów, lecz fragmentarycznie zachowane są: „Rocznik kapitulny krakowski” i „Rocznik świętokrzy-ski”.

• zasada prowidencjonalizmu – przekonanie, że zdarzenia dziejowe mieszczą się w planie Opatrzności.

1. Autor „Kroniki” i czas jej powstania.

• przez pewien czas część rękopisu znajdowała się w ręku Marcina Kromera, który dodał notę, że autorem dzieła jest Gall, zapewne mnich, żyjący w czasach Bolesława III.

• dochodzenie, kim był autor, drogą eliminacji:

• nie Niemcem i Czechem – negatywne nastawienie.

• nie z Rusi, Litwy, Prus, Pomorza, nie z plemion słowiańskich pomiędzy dolną Odrą a Łabą – pisałby w języku słowiańskim, nie łacińskim, gdyż nie dotarło tam chrześcijań-stwo.

• mógłby być Węgrem, ale tam kultura języka łacińskiego była słabo rozwinięta, gdyż istniała dopiero 100 lat.

• możemy sądzić, że pochodził z jednego z krajów romańskich: z Francji lub z Włoch (raczej z Francji), z St. Gilles, przebywał w węgierskim klasztorze w Samogyuar.²⁴

• kronika prawdopodobnie została napisana w latach 1112-1116.

• „Kronika” była pisana na zamówienie.

1. Historyczna treść i wartość „Kroniki”.

• część I – opowieść o dziejach dynastii Piastów do narodzin głównego bohatera – Bolesława Krzywoustego, wypełnia ją przeważnie opis panowania Bolesława Chrobrego i Śmiałego.

• źródła pisane: „Żywot św. Wojciecha”, prawdopodobnie jakiś rocznik, zapiski o charakterze kalendarzowym (dzieło zawiera również daty dzienne).

1. Literacka forma i stylistyczna szata „Kroniki”.

• gatunek średniowieczny: kronika, rocznik, gesta („dzieje”), chansons de geste.

• Gall Anonim nazywa swój utwór „gesta”, w istocie to gesta świeckie, rycerskie dzieje królów i książąt.

• kształt artystyczny:

• I księga: wiersz o cudownych narodzinach Bolesława Krzywoustego, koniec księgi – w formie prozaicznej.

• II księga: młode lata Krzywoustego aż do chwili wygnania brata i zostania niepodziel-nym władcą.

• III księga: obejmuje lata 1109-1113, odparcie najazdu niemieckiego w 1109 r., działa-nia zaczepne na terenie Czech, wydarcie Pomorzu Nakła; zwycięstwo pod Nakłem opisane wierszem i prozą na początku księgi i na końcu (4 lata późniejsza).

• wstawki wierszowane na początku każdej księgi, nazwane epilogiem (w sensie skrótu, stresz-czenia), takiemu skrótowi odpowiada wierszowany ustęp wewnątrz księgi, np. w I tren żałob-ny na śmierć Bolesława Chrobrego, w II pieśń śpiewana przez rycerzy pod Kołobrzegiem, w III pieśń straży strzegących obozu niemieckiego.

• epizodyczność; każdy epizod stanowi zamkniętą całość.

• rzadko odautorskie sądy o bohaterach i wydarzeniach.

• łacina średniowieczna wzorowana na:

• Piśmie Św. (św. Hieronim „Wulgata”), język potoczny, nieliteracki.

• naśladowcach klasyków rzymskich.

• „Kronika to „łączona łacina”.

• „Kronika” jest nasycona elementami rymu i rytmu, czasem proza przechodzi w regularny wiersz o podobnej strukturze, tzn. oparty na liczbie zgłosek i na rymie dwuzgłoskowym.

1. Dzieje „Kroniki” w ciągu wieków.

• przechowywana w Krakowie.

• korzystał z niej Kadłubek, nie obca była Janowi Długoszowi.

• po Kadłubku straciła na znaczeniu.

• druk: Gdańsk 1749 r. przez Gotfryda Lengnicha (częściowo).

• pełną wersję znalazł Czacki.

• wydrukowana dzięki Joachimowi Lelewelowi w 1821 r. przez Bandkiego.

• odnaleziony w Bibliotece Zamoyskich w 1848 r. najstarszy i najlepszy przekład „Kroniki” – wy-dany w 1851 r.

TEKST

1. część.

wstęp.

• list: zwrot do biskupów: Szymona, Pawła, Maura, Żyrosława; arcybiskupa Marcina i kanclerza Michała.

• wierszowana historia o narodzinach Bolesława za sprawą św. Idziego.

część właściwa.

• podanie o Popielu.

• podanie o Piaście, Rzepce i Siemowicie, cuda na postrzyżynach (dostatek piwa i jedzenia).

• Siemowit wybrany przez Boga księciem Polski, po nim władzę objął jego syn Lestek, następ-nie Siemomysł i Mieszko (przez pierwszych 7 lat był niewidomy, odzyskał wzrok i zmazał hańbę).

• małżeństwo Mieszka i Dąbrówki, przyjęcie chrześcijaństwa.

• syn Mieszka, Bolesław Chrobry (Sławny): ujarzmił Morawy, Czechy, wielekroć pokonał Węg-rów, wykupił ciało św. Wojciecha, za jego czasów przybył do Gniezna Otto Rudy, który dał Bolesławowi gwóźdź z Krzyża Pańskiego oraz włócznię św. Maurycego, Bolesław zrewan-żował się ramieniem św. Wojciecha, Otto przekazał mu władzę kościelną.

• Bolesław Chrobry uderzył na Ruś, zdobył Kijów, gdyż odmówiono mu wydania siostry króla za żonę.

• Bolesław był bardzo religijny i sprawiedliwy, budował kościoły, ustanawiał biskupstwa, był łas-kawy wobec ludu i dostojników.

• wstąpienie na tron Mieszka II, syna Bolesława Chrobrego, który ożenił się z Rychezą, sios-trzenicą Ottona III (w „Kronice” – „siostrą”); urodził im się syn Kazimierz (Karol), późniejszy Odnowiciel.

• Mieszko II nie był tak wspaniały jak jego ojciec.

• Czesi go schwytali i rzemieniami skrępowali mu genitalia tak, że nie mógł już płodzić potom-stwa.

• Mieszko umiera.

• Kazimierz wygnany na Węgry przez „niegodziwców”, później udał się do Niemiec.

• walki wewnętrzne w Polsce, Kazimierz powrócił i zaprowadził w kraju porządek, odzyskał utraconą ziemię, ożenił się z córką kijowskiego księcia Włodzimierza I, Marią-Dobroniegą, mieli dzieci: Bolesława (II Śmiały), Władysława (Hermana), Mieszka, Ottona i Świętosławę.

• Kazimierz walczy z Miecławem-buntownikiem o Mazowsze, zwycięża.

• kolejne zwycięstwo w walkach z Pomorzanami, idącymi na pomoc Miecławowi.

• śmierć Kazimierza, na tronie zasiada jego syn Bolesław, który traci Pomorze, zawiera przy-mierze z księciem Rusi (płaci grzywnę).

• podstęp czechów – uciekli z pola bitwy.

• zwycięstwo nad Pomorzanami okupione wielkimi stratami (przeprawa przez rzekę).

• Bolesław Szczodry obdarowuje kleryka.

• wygnanie Bolesława Śmiałego na Węgry za skazanie biskupa (św. Stanisława).

• śmierć na wygnaniu, jego syn Mieszko III wychowany na Węgrzech, wrócił do Polski, gdzie został otruty.

• panowanie Władysława, ślub z Judytą, córką króla Czech, bezdzietność, biskup Franko naka-zuje małżonkom wytopić ze złota posąg dziecka i wysłać wraz z darami do kościoła św. Idzie-go, do Prowansji (Francja), tam opat i bracia odprawili trzydniowy post, narodziny Bolesława Krzywoustego.

1. część.

wstęp.

• list: zwrot do biskupa Pawła i kanclerza Michała.

część właściwa.

• Bolesław Krzywousty urodził się w dzień św. Stefana (02,09,1085 lub 1086), jego matka zmarła w Boże Narodzenie, Władysław Herman ożenił się powtórnie, z siostrą cesarza Hen-ryka III, Judytą-Marią.

• Władysław walczy z Pomorzanami, wojna domowa z synem, Zbigniewem.

• cud św. Wojciecha – ocalenie grodu gnieźnieńskiego przed Pomorzanami (widmo rycerza na białym koniu).

• Władysław za życia rozdzielił królestwo między Bolesława i Zbigniewa.

• Bolesław Krzywousty już jako dziecko starał się naśladować rycerzy, był bardzo odważny – zabił dzika i niedźwiedzia.

• Sieciech spiskuje i zastawia zasadzki na Bolesława i Zbigniewa.

• Zbigniew oddalony przez Władysława, nieporozumienie, gdyż Władysław zdradził swoich sy-nów, konflikt zażegnał arcybiskup Marcin, Sieciech wygnany.

• Bolesław pasowany na rycerza.

• śmierć Władysława.

• ślub Bolesława i Zbysławy, córki wielkiego księcia kijowskiego, Świętopełka II.

• Zbigniew spiskuje z Pomorzanami i Czechami przeciwko Bolesławowi.

• Bolesław pustoszy Morawy, najeżdża na Kołobrzeg, przepędza Czechów, ujarzmia Pomo-rzan.

• panuje niezgoda między Bolesławem i Zbigniewem, Zbigniew przysięga wierność Polsce, lecz złamał przysięgę, gdyż nie pomógł Bolesławowi w walce z Pomorzanami, mimo to Bole-sław zwycięża.

• Zbigniew zostaje wygnany.

• cud w kościele.

1. część.

wstęp.

• list: zwrot ku „czcigodnym kapelanom książęcym i innym (…) duchownym”.

część właściwa.

• walki o Nakło (dzień św. Wawrzyńca) – zwycięstwo Bolesława.

• list od cesarza Henryka IV – albo Bolesław przyjmie brata, odda my połowę królestwa, zapłaci trybut lub dostarczy 300 rycerzy, albo będzie wojna.

• wojna.

• walki pod Głogowem i Wrocławiem; cesarz, widząc swoją powolną klęskę, zagroził Bolesła-wowi, że ruszy na Kraków, jeśli ten nie zapłaci mu grzywny; Bolesław się nie zgodził i cesarz odszedł zhańbiony.

• Bolesław ruszył na Pomorze, gdzie zrównał z ziemią trzy grody, zabrał jeńców i łupy, po czym wrócił od Polski, gdzie umocnił grody zaatakowane przez cesarza.

• wojna z Czechami: Polacy nie mogli przeprawić się przez rzekę (wojska czeskie), odwrót, pa-lenie i grabienie miast, Polacy zaatakowani przez Czechów w lesie, zwycięstwo Bolesława, który zmusza księcia czeskiego, Borzywoja, do przyjęcia najmłodszego brata, Sobiesława, i do podzielenia się z nim królestwem.

• najazd Polaków na Prusy – krainę jezior i bagien, pustoszą ją.

• Zbigniew prosi brata o przebaczenie, Bolesław darowuje mu grody (w okolicy Sieradza).

• Bolesław słucha „złych doradców”, którzy wmawiają mu, że Zbigniew chce go zabić i spiskuje przeciwko niemu, Bolesław oślepił brata (który wkrótce po tym zmarł – o tym „Kronika” nie in-formuje).

• Bolesław odbywa pielgrzymkę pokutną do św. Idziego i św. Stefana, 40-dniowy post.

• zdrajca Świętopełk, osadzony przez Bolesława w grodzie Nakieł (Nakło), nie dopuszcza Pola-ków, walczy przeciwko Bolesławowi, Bolesław zdobywa Wyszegrad (Wyszogród), a następ-nie Nakieł.

Polska poezja świecka XV w.,

oprac. Maciej Włodarski, BN I 60, 1997.²⁵

WSTĘP

1. Rozwój poezji w Polsce do XV w.

• tzw. poezja „ludowa” – przedchrześcijański folklor, niegodny uwiecznienia (brak znajomości języka polskiego u piśmiennych duchownych; pogaństwo), pieśni obrzędowe (weselne, żałob-ne, związane z cyklem przyrodniczym, dziewczęce, biesiadne), wykonywane przy ich wyko-nywaniu rytmiczne klaskanie w dłonie zawierało w sobie element magiczny; poezja meliczna (przeznaczona do śpiewu; konieczny rytm, rzadziej rym i akompaniament instrumentalny); kronikarze wspominają o pieśniach pochwalnych (opiewających np. wydarzenia państwowe), prawdopodobnie tworzono także ballady, pozostaje to jednak w sferze domysłów, nie są zali-czane do dziejów literatury polskiej.

• poezja polsko-łacińska – głównie działalność duchownych; w Polsce pojawia się najpierw pro-za: rocznik biskupa misyjnego Jordana (od ok. 970 r.), żywot św. Wojciecha napisany przez Brunona z Kwerfurtu w 1004 r.; dopiero później poezja: sekwencja (tekst poetycki utworzony na podłożu melodii śpiewów liturgicznych) o św. Wojciechu (ok. 1090 r.), wcześniej występo-wały wierszowane napisy nagrobne, epigrafy (wiersze ryte na budowlach i przedmiotach użyt-kowych; Anonim tzw. Gall wplótł w prozę „Kroniki” (pisana w latach 1112-1116) poezję zróżni-cowaną gatunkowo i opartą na nowych zasadach wersyfikacji (oprócz antycznego metrum – leoniny, czyli heksametry z rymami na średniówce i na końcu, także wiersze rytmiczne oparte na akcencie wyrazowym, wyrównanie liczby zgłosek w wersach i na rymach); mistrz Win-centy tzw. Kadłubek w „Kronice” (pocz. XIII w.) zastosował dialog postaci alegorycznych wy-rażających żal po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego (zm. 1194 r.); w XIII w. rozwija się liry-ka religijna poświęcona polskim świętym: św. Wojciechowi, św. Stanisławowi i św. Jadwidze Śląskiej; dominikanin Wincenty z Kielczy, autor „Gaude, mater Polonia”, został kanonizowany w 1253 r.; w XIV w. 8 utworów poświęconych polskim patronom, św. Pawłowi, św. Janowi, Męczennicy i Matce Boskiej, hymny, antyfony; dzieła poświęcone prognozom pogody, walce o władzę, przybyciu zakonników, traktaty dydaktyczno-satyryczne; więcej tematów świeckich pojawia się po 1400 r. (odnowienie Akademii Krakowskiej), także rozkwit liryki religijnej.

• poezja polska – „Bogurodzica” ok. XIII w., wierszowane spolszczenia Dekalogu (XII/XIII w.), tropy rezurekcyjne „Krystus z martwych wstał je” XV w., pieśni pasyjne i maryjne XIV/XV w., zachowało się ok. 10 utworów sprzed XV w. o tematyce religijnej; kolędy, pieśni o świętych, utwory związane z nabożeństwami roku liturgicznego.

1. Polska poezja świecka w XV w.

• problem „świeckości” – kłopoty z rozróżnieniem poezji świeckiej i religijnej.

• zasób i charakter polskiej poezji świeckiej – zacofanie kulturalne w stosunku do Zachodu, brak rozwiniętego rycerska (Francja, Niemcy, Czechy – rozkwit liryki miłosnej i epiki przygo-dowo-miłosnej); przekaz ustny, teksty nie zostały zapisane (według biskupów – niewiele zna-czące), utracone na skutek wojen, pożarów, łupieskich najazdów i rabunków zaborców; cha-rakter moralizatorski, dydaktyczny, użytkowy, poezja odzwierciedla rzeczywistość, zawiera elementy humorystyczne, anonimowe, spisywane z pamięci (dlatego wybrakowane), pozo-stały w manuskryptach nawet do XIX w., gatunki: pieśń, satyra, dialog, „spór” postaci alego-rycznych, epigramat, wierszowany list miłosny.

1. Poezja obyczajowa.

• Słoty tzw. „Wiersz o chlebowym stole” – autor związany z dworem Tomka z Węgleszyna (podczaszego krakowskiego) oraz Jadwigi i Jagiełły, opisuje obyczaje rycerskie późnego średniowiecza i realia dworu feudalnego (hierarchia); rozpoczyna się inwokacją do Boga (pro-śba o natchnienie i łaski), pochwała stołu, krytyka niewłaściwego zachowania, wskazówki, hołd złożony płci pięknej; wyszydza błędy (karykatura i satyra): nieumycie rąk, łapczywość, przepychanie się do misy, milczenie, nadmierna gadatliwość, zajmowanie nienależnego miej-sca; hołd dla niewiast spowodowany kultem maryjnym, prawno-obyczajową naturą (dobre imię matki); styl prosty, środki ekspresji (np. dosadne i praktyczne porównania), brak jedności zgłoskowej (od 6 do 11 sylab, najczęściej 8) i rymowej.

• tzw. „Wiersz o wybieraniu żony” – piosenka ludowa przytoczona w kazaniu dotyczącym we-sela w Kanie Galilejskiej, mniej ważna uroda i posag niż dobre obyczaje; lata 50.XV w., Piotr z Miłosławia i w rękopisie Jana ze Słupcy.

1. Wiersze satyryczne.

• „Satyra na chytrych kmieciów” („Satyra na leniwych chłopów”) – ok. 1483, wzrastający konflikt społeczny – coraz większe folwarki wymagające tanią siłę roboczą, wymagania wobec za-możnych kmieci (pańszczyzna sprzężajna – jeszcze w XIV w. tylko kilka dni w roku, w XV w. 1-2 dni tygodniowo), sabotaże; autor proponuje zwiększenie nadzoru nad pańszczyzną; uka-zuje wieśniaka w kilku sytuacjach i odkrywa jego obłudę; brak znaczących środków ekspresji.

• drobne wiersze:

• „Satyra na księży” 1414 – krytyka zepsucia obyczajów duchowieństwa: nadużycie tru-nków, sianie zgorszenia, obniżenie prestiżu kapłaństwa; wpływ krytyki Husa

• „Na Strzeleckiego” 1483

• „Dworak szkoda” 1495 lub 6 „Kalendarz astronomiczny” – charakterystyka 9 stanów (według płci, wieku, sytuacji rodzinnej…): chłop do zwady, żebrak obłudny, mnich roz-pustny… jedynie panny i mężatki źródłem radości, pociechy i szacunku.

• „Kolęda się z Allelują zwadziła” – 2. połowa XV w., „świecki” spór świąt o pierwszeństwo; autor pochodzi ze środowiska zakonnego; bogate słownictwo, czasem wyrażenia dosadne, żarty słowne.

1. Utwory okolicznościowe i polemiczne.

• „Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku” – tematem utworu wydarzenia życia pu-blicznego, Zygmunt prowadził krucjaty antyhusyckie (1420-1424); drwina z króla; wyrażenia dosadne i przysłowiowe, obelżywe epitety.

• Andrzeja Gałki z Dobczyna tzw. „Pieśń o Wiklefie” – autor był profesorem, wykładał na Aka-demii Krakowskiej, zainteresował się nauką Wiklefa, a następnie Husa; dzieło napisane w 1449 r.; 3 części: 1. pochwała angielskiego reformatora i zalecenie jego nauki tym, którzy szukają prawdy; 2. historia Kościoła, zmaganie się „czystej” nauki Chrystusowej z „wymysła-mi” papieża i duchowieństwa; 3. pokonanie antychrystów będzie oznaczało osiągnięcie wew-nętrznego spokoju.

• „Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego” – pamflet polityczno-społeczny; relację z tego wy-darzenia zawarł też Długosz w swoich „Rocznikach”; 16,07,1461, antagonizm stanowy mię-dzy szlachtą (mającą pieniądze i władzę) a mieszczaństwem (dużo pieniędzy, niewiele praw); autor opowiada się o stronie Tęczyńskich; kieruje obelżywe określenia w stronę pospólstwa i rajców krakowskich; odpowiednio naświetla wydarzenia (przychylnie dla szlachty), „dorabia” fakty, wyraża współczucie i pochwały dla zamordowanego, podkreśla zwłaszcza jego zalety; brak relacji z całego zdarzenia (zwłaszcza przyczyn); rymy zewnętrzne i wewnętrzne.

1. W kręgu śmierci – poezja dydaktyczna.

• XIV i XV w. – nasilenie klęsk żywiołowych (m.in. epidemie chorób zakaźnych, głód i wojny); kilka podstawowych grup utworów:

1. teksty „contemptus mundi” („wzgarda świata”) – gł. XI i XII w., tematyka: marność rozkoszy i nieubłagana śmierć.

2. skargi i żale – tematyka: oczekiwanie na nadejście śmierci, refleksje i prze-życia.

3. dialogi – spotkanie osoby żywej z martwą lub upersonifikowaną śmiercią, XII i XIII w.

4. dance macabre – XIV w., tematyka: porwanie do tańca 24 przedstawicieli wszystkich stanów, godności i wieku.

5. traktaty – „sztuka dobrego umierania” („ars bene moriendi”), pocz. XV w., m.in. Mateusza z Krakowa (walka diabła i aniołów o duszę człowieka, po-kusy i ich zwalczanie, wiele ilustracji)

• „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” – ok. poł. XV w., najobszerniejszy zachowany ut-wór (498 wersów), autorem zakonnik z Mazowsza, postawę tworzył łaciński wiersz, przekład bardzo swobodny, autor wykazał się dużą oryginalnością; utwór zawiera dwie apostrofy (do Boga – charakter użytkowy – i do wszystkich ludzi); Polikarp jest uczonym, jednak umysł nie liczy się wobec śmierci, mądry jest bezradny; autor przytacza wszystkie szczegóły dotyczące jej wyglądu i zachowania, to ona jest tutaj mistrzynią, władczynią, kaznodziejką oraz katem; posiada rajski rodowód – znajdowała się w jabłku nadgryzionym przez Adama i Ewę; Polikarp podejmuje próbę udobruchania Śmierci kołaczem; Śmierć roztacza przed swoim słuchaczem obraz mocy i tańca ze wszystkimi ludźmi; w łacińskim tekście pierwszy w szeregu szedł pa-pież, w polskim – mędrzec, a papież wędruje dalej razem z żebrakiem; podkreślony egalita-ryzm i niezależność Śmierci, ukazany „ideał dobrej śmierci”, zaznaczona jej powszechność; to ona będzie asystować przy mękach na końcu świata (brak możliwości wybawienia); Śmierć jest straszna i groteskowa, popędliwa, nerwowa, jest to postać bardzo ruchliwa i energiczna, co podkreśla jej język (wyrażenia obrazowe, dobitne i rubaszne); Mistrz odnosi się do niej z wielkim szacunkiem i respektem; „Rozmowa…” jest satyrą na duchowieństwo, złych mni-chów, karczmarzy… widoczny duży realizm w gromadzeniu szczegółów, wiele przenośni, ob-razowe porównania, synonimy (zwłaszcza odnoszące się do śmierci); przeważa 8-zgłosko-wiec i rymy dokładne.

• tzw. „Skarga umierającego” – ok. XV w., pieśń zawiera 22 zwrotki 4 wersowe, abecedariusz (czyli każda zwrotka zaczyna się od innej litery alfabetu) lub akrostych alfabetyczny charakte-rystyczny dla średniowiecznych „skarg”; człowiek na łożu śmierci czuje strach przed niezna-nym (nie zapewnił sobie podczas życia zbawienia), wyraża żal z powodu opuszczenia dóbr doczesnych oraz rozgoryczenie (fałszywe współczucie krewnych); robi rachunek sumienia: zgrzeszył chciwością, rozpustą, zaniedbaniem obowiązków religijnych), przeżywa męki fizy-czne i duchowe doprowadzają go do spowiedzi, skruchy, przyjęcia Komunii Świętej i ostatnie-go namaszczenia, sporządza sprawiedliwy testament (czyli wspiera Kościół), w jego duszy rozgrywa się walka pomiędzy dobrem a złem (psychomachia); umierający przestrzega przed podobnymi błędami.

• „Oto usta już zamkniona” – dokończenie „Skargi umierającego”, relacja z sytuacji w domu po śmierci męża i ojca, spór o spadek, udany lament żony i dzieci (wypada rozpaczać), podkreś-lenie marności spraw ziemskich, zmarły znajduje się na marginesie tej krzątaniny.

• tzw. „Pieśni Sandomierzanina” – dwie pieśni o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim (reli-gia + świeckość):

1. „Mękę Bożą spominajmy” – wykład moralny lub alegoryczny dotyczący każdego z ostatnich siedmiu słów Chrystusa; exemplum (przykład), je-den epitet o silnym zabarwieniu emocjonalnym: w potrzebach należy uciekać się do Boga, a nie do czarownic „przeklętych”.

2. „mamy wszyćcy k temu się dziś brać” („Pieśń o gniewie Pańskim”) – cechy modlitwy, kazania (exempla) i apelu moralno-politycznego; te-matem lęk przed gniewem Boga; napiętnowanie hazardu; przykłady wojen i rzezi (m.in. Troja, Sandomierz); wezwanie do poprawy i podję-cia walki z poganami; rozważania zamyka prośba o zmiłowanie i przy-jęcie do Królestwa Niebieskiego; występują tu motywy antyczne; ostat-nia zwrotka to poetycki podpis (Chrystusowy kapłan).

1. Poezja miłosna.

• miłość nie odgrywała dużej roli w poezji, którą spisywali duchowni; autorami wierszy miłos-nych byli głównie żacy.

• „Chcy ja na pannu żałować” – ok. XIV w., „cantilena inhonesta” (piosenka nieprzyzwoita), opis zalotów: od niechęci przez igraszki do złamania oporu panny; topika aluzyjna (odwołania do realiów ludowych); brak obfitości środków stylistycznych: tylko jedno porównanie, jeden epi-tet, liczne zdrobnienia i zwroty do panny, dwuznaczniki i symbole (zwłaszcza o podtekście erotycznym – wieniec pierzyna).

• ułamki erotyków – wplecione w dysputy i traktaty religijne (najważniejszą zasadą przy przepi-sywaniu było nie marnować pergaminu!); krótkie „westchnienia”: „Ach, miły Boże, toć boli” i „Ach, miłość, coś mi uczyniła”, przypowieści i zaklęcia „Miłuj, miła, miłuj wiernie”.

• wierszowane listy miłosne – ok. XV w., siedem łacińskich i sześć polskich; „Dawnom zwiedził cudze strony” – odnaleziony ideał kobiety, przysięga wierności, lojalności… liczne powtórze-nia („żałość”), dwa epitety: „śliczna” i „wszech śliczna”; „W jedności, stałości serca mego” – bogatszy niż poprzedni, pisany według średniowiecznych podręczników epistolografii (artes dictaminis), rozpoczyna się zapewnieniem o ochronie i poufności wyznań, pozdrowieniem i wyznaniem miłości (świadkiem Bóg), opis siły uczucia, tęsknoty (pragnienie spotkania) i mąk miłosnych, autor prosi o odpowiedź, znów zapewnia o stałości, zaufaniu i życzliwości, opis stanu psychicznego zakochanego, kończy dwukrotnym powierzeniem ukochanej Bogu, brak podpisu (dla bezpieczeństwa), P.S. do posłańca o pozdrowienie, zaniesienie listu i przeczyta-nie jej; wiele zwrotów, epitetów, liczne synonimy, sytuacje nieprawdopodobne i paradoksy.

1. Eksplicity i marginalia.

• eksplicit – formuła na końcu utworu, oznajmiająca zakończenie całości lub części, najczęś-ciej: „Tu kończy się”

• marginalia – hasła, tytuliki odpowiednich ustępów tekstu, czasem drobne wierszyki zawierają-ce myśli przepisywaczy i czytelników, np.: o jedzeniu, pieniądzach, aforyzmy, przysłowia, za-gadki, zaklęcia, podziękowania do Boga, prośby o błogosławieństwo i szczęście, czas i miej-sce zrobienia kopii, podpis kopistów.

1. Wiersze mnemotechniczne.

• wokabuły wierszowane – sprawują funkcje poezji (dydaktyczna i mnemotechniczna, czyli uła-twiająca zapamiętywanie), ważny rym i rytm, słowniki (wokabularze łacińsko-polskie).

• cyzjojany – wierszowane kalendarze (oznaczanie dat świąt nieruchomych i dni poszczegól-nych świętych w ciągu roku), na jeden miesiąc przypadają dwa wersy (tyle sylab, ile dni w miesiącu, święto przypada na ten dzień, gdzie pada imię patrona); XIII w. w Niemczech; pol-skie najstarsze z początku XV w.: cyzjojany płockie i wrocławski, zawierają treści religijne; cy-zjojan kłobucki – tekst gospodarczy (zawiera wskazówki i dotyczy spraw wiejskich), wymienia nazwy miesiąca; „Wiersz o miesiącach” ok. 1455 – nazwy miesięcy i ich charakterystyka.

• Jakub Parkoszowic i „Obiecadło” – pierwsza połowa XV w., pierwszy w dziejach traktat o or-tografii polskiej; wstęp anonimowy; inspiracją dla Parkoszowica była praca Husa o reformie ortografii czeskiej; niepraktyczność i niekonsekwencja; wiersz mnemotechniczny – zasady je-go pisowni.

1. Wersyfikacja.

• na przełomie antyku i średniowiecza zanika iloczas, ale nadal układane są wiersz metryczne na starych zasadach, potem stopniowo stała liczba sylab, akcenty i rymy, na literaturę polska oddziałuje czeska; kilka systemów wersyfikacji: asylabizm (najczęściej 8- lub 13-zgłoskowiec), sylabizm względny i sylabizm ścisły.

• rymowanie – zjawisko niestałe, paroksytony z oksytonami (wielozgłoskowe i monosylaby); przestrzeń współdźwięczności (półtorazgłoskowa do jednozgłoskowej) lub jednej samogłoski, asonanse, rymy gramatyczne (od rzymskiej retoryki; przeklęknął – stęknął), rym styczny, parzysty, czasem potrójny, rym tylko dodatek; rzadko pojawia się przerzutnia; w pieśniach równa liczba sylab.

TEKST

1. Poezja obyczajowa.

• Słoty „Wiersz o chlebowym stole”.

• Wiersz o wybieraniu żony.

1. Wiersze satyryczne.

• Satyra na chytrych kmieciów.

• Satyra na księży.

• Na Strzeleckiego. – satyryczna trawestacja popularnej pieśni kościelnej z XIV w., zapisana w aktach sądów kościelnych. W r. 1483 pleban kościoła w Lubiniu (Wielkopolska), Wincenty, zarzucając dziedzicowi Bielewa, Mikołajowi Strzeleckiemu, oszustwo, odśpiewał publicznie tak przekształconą pieśń, za co został oskarżony o bluźnierstwo i obrazę szlachcica.

• [Dworak szkoda].

• [Kolęda się z Allelują zwadziła]

1. Utwory okolicznościowe i polemiczne.

• Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku.

• Andrzeja Gałki z Dobczyna „Pieśń o Wiklefie”.

• Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego.

1. W kręgu śmierci – poezja dydaktyczna.

• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią.

• Skarga umierającego.

1. przekaz płocki.

2. przekaz wrocławski.

• [Oto usta już zamkniona].

• Pieśni Sandomierzanina.

Pierwsza pieśń Sandomierzanina [Mękę Bożą spominajmy].

Druga pieśń Sandomierzanina [Mamy wszyćcy k temu się dziś brać].

1. Poezja miłosna.

• Cantilena inhonesta [Chcy ja na pannu żałować].

• Ułamki erotyków

[Ach, miłość, coś mi uczyniła].

[Ach, miły Boże, toć boli].

[Miłuj, miła, miłuj wiernie].

[Nigdym temu wierzyć nie chciał].

• Wierszowane listy miłosne

[Dawnom zwiedził cudze strony].

[W jedności, stałości serca mego].

1. Eksplicity i marginalia.

• Explicit hoc totum,/ Infunde, da mihi potum;/ Dum bibo piwo,/ Stat mihi kolano krzywo. (Kończy się to wszystko,/ Nalej, daj mi trunku;/ Gdy piję piwo,/ Stoi mi kolano krzywo.)

• Przeto²⁶ źle napisano,/ Eże²⁷ mało piwa we dzbanie imiano²⁸./ Kto nie umie niczs²⁹ pisać, ten mnima³⁰,/ Aby mała była robota,/ Boże miły, pofalon³¹ bądź!/ Nie weźmiesz tych ksiąg,/ Aliż³² mi trzy wierdunki³³ dasz.

• Panno Maryja, prosi³⁴ Syna t[w]ego,/ Jezu Krysta, Pana naszego,/ Azali³⁵ uzdrowi niedostatki³⁶ ciała mojego./ Amen.

• [Panie Boże, Krolu Wszechmogący].

• [Datum in³⁷ Medyka³⁸].

• [Miły Boże, daj mi pokój, mir³⁹].

• [Laudate księżą!⁴⁰].

• Libro finito⁴¹,/ Zapłać ty mnie moje myto⁴².

• [Toc tak jest koniec].

• [Przyszedł dobry do złego].

• Jan, sługa wasz – / We wszyćkich rzeczach chcę być wasz.

• Miły miłą miłuje,/ Chłop⁴³ się temu dziwuje.

• Anna, Kachna, Machna⁴⁴ – wszyćki mnie⁴⁵,/ A chłopu prze gowno⁴⁶ a⁴⁷ i dwie.

• [Ileś tu miał złych lubości⁴⁸].

• [O ganiebna⁴⁹ lubości].

• To mój rym⁵⁰:/ Ciepły chleb a masło w nim.

• Gorze⁵¹ temu na dworze,/ Komu się leczyć, gorze!

• Mam ja męża puchnacza⁵²:/ Ja mu dawam grochu, a on chce kołacza.

• [Zarze⁵³, zarzyce, trzy siestrzyce⁵⁴!]

1. Wiersze mnemotechniczne.

• Wokabuły wierszowane.

• Cyzjojany

Cyzjojan płocki.

Cyzjojan wrocławski.

Cyzjojan kłobucki.

Wiersz o miesiącach.

Wiersz dotyczący „suchedni”.

• Jakuba Parkoszowica „Obiecadło” czyli „Wierszowany alfabet polski”.

Średniowieczna pieśń religijna polska,

oprac. Mirosław Korolko, wyd. 2 zm., BN I 65, 1980.⁵⁵

WSTĘP

1. Geneza pieśni religijnych w językach narodowych.

• wierszowane utwory słowno-muzyczne wyrażające treści religijne od początku chrześcijań-stwa (przejęte z innych kultur) ściśle związane z obrzędami i liturgią.

• podstawowym gatunkiem – hymn (uroczysta i podniosła pieśń pochwalna).

• Hilary z Poitiers (IV w.), Ambroży (IV w.), Aureliusz Prudencjusz Klemens (IV/V w.).

• pieśniarstwo kościelne: liturgiczne i pozaliturgiczne (paraliturgiczne).

• u ludów romańskich małe zapotrzebowanie na pieśni w językach narodowych (zbliżenie do łaciny).

• tropy we Francji i Germanii.

• w Niemczech: Kirleis, Leise i Rufe.

• na Słowiańszczyźnie – Kyrie eleison krlesu, do Polski „kierlesz”.

1. U źródeł pieśni religijnej w języku polskim.

• pierwszy śpiew w Polsce łaciński śpiew gregoriański.

• mały udział ludności w nabożeństwach.

• raczej kultura ustna, tylko wyjątkowo spisywano dokumenty.

• dopiero w XII w. udokumentowane istnienie utworów religijnych w języku polskim.

• przed XIV w. recytowane modlitwy śpiew.

1. Społeczno-kulturowe uwarunkowania rozwoju średniowiecznej pieśni religijnej w języku polskim.

• XII i XIII w. dochodzi do głosu religijność masowa.

• duży wkład zakonu franciszkańskiego w rozwój pieśni ludowych (zwłaszcza upodobanie so-bie obrazu Matki pod krzyżem).

• XVI w. bł. Ładysław z Gielniowa („Żołtarz”, szereg pieśni o Męce Pańskiej i Matce Boskiej).

• śpiewanie pieśni po kazaniu zamiast psalmów łacińskich.

• działalność tercjarzy i świeckich bractw kościelnych.

• XIV i XV w. zmiany ekonomiczno-społeczne: wojny (np. 100-letnia), konflikt chłopów i panów, epidemie, głód ( biczownicy, doloryzm – klęski społeczne ujmowane w kategorii religijnej + patos.

• waganci XIII w. (trubadurzy, w Polsce przeważnie zubożali żacy).

• dramat liturgiczny i misteria religijne (największy rozwój XII i XIII w.).

1. Główne formy gatunkowe średniowiecznej pieśni religijnej w języku polskim.

• tropy: uzupełniają główne teksty liturgiczne.

• Bogurodzica – konglomerat tropów pochodzących z różnych czasów, trzy części – 1. najstarsza XIII w., 2. pieśń wielkanocna, 3. pieśń pasyjna, hymn państwowy (1 i 2 część w XIV w., a 3. przez XV i XVI w., modlitwa za króla).

• tropy wielkanocne:

• Chrystus z martwych wstał jest – ok. XIII w., pod wpływem pieśni niemieckiej, od-działywanie czeskiego, od połowy XV w. dodano 2. i następne zwrotki, ruchomy zestaw tropów, dostosowany do zwyczajów i praktyk poszczególnych regionów, ostatnia, 7., zwrotka na wzór łaciński, wykonywane na przemian.

• Przez twe z martwy wstanie – XIV w., brak wzorów łacińskich, niemieckich i czes-kich, równocześnie z pieśnią wielkanocną Bogurodzicy lub wcześniej, wymienny człon „z martwy wstanie” na „Wniebowstąpienie” i „Ducha zesłanie”.

• Wesoły nam dzień nastał – parafraza łacińskiego tropu i XIV-wiecznej pieśni nie-mieckiej i czeskiej, ok. XV w.

• sekwencje: najbardziej rozwinięty rodzaj tropów, samodzielne utwory, pieśni pochwalne na cześć święta, wezwanie do uczczenia ( modlitwa), zachowanych 6 z setek.

• Żale Matki Boskiej pod krzyżem – wywodzi się z wielkopiątkowych dramatów liturgicz-nych i misteriów pasyjnych, prawdopodobnie fragment widowiska pasyjnego, kunsztowna kompozycja i ludowa prostota, najwybitniejszy utwór polskiej liryki średniowiecznej.

• Posłał przez anjoły – łacińska XII w., polska połowa XV w. na święto Zwiastowania do mszy roratniej, bracia „roratyści” śpiewali ją przez cały rok.

• łacińska „Grates nunc omnes” – niedokładny polski przekład, rozszerzony ok. XV w. „Dziękujmy wszyćcy” i dokładny krótki „Dzięki już wszytcy oddajmy Panu Bogu” XVI w.

• Przydzi, Duchu Święty, k nam – XVI w., przekład łacińskiej sekwencji z XII w., na Zie-lone Świątki.

• hymny procesyjne: pieśni na cześć Boga, według ustalonych wzorów metrycznych, z trady-cji antycznej, ścisłe kanony stylistyczno-językowe, najczęściej fragmenty dramatów liturgicznych.

• Chwała, sława, wszelka cześć – łaciński IX w. na Niedzielę Palmową, bezpośrednie przemówienie Chrystusa Króla do Jerozolimy.

• Idą krolewskie proporce – na Niedzielę Męki Pańskiej, prototyp wielu pieśni pasyjnych – symbolika krzyża, pieśniowe odpowiedniki kulminacyjnego punktu adoracji krzyża w li-turgii Wielkiego Piątku – ostatnia strofa „O crux ave”, czyli „Bądź pozdrowion, krzyżu święty” (swobodny przekład, 2. połowa XV w.).

• Mękę Bożą spominajmy – 1. pieśń Sandomierzanina.

• Duchu Śięty, raczyż przyjdź k nam – najbardziej znany hymn, przekład „Veni, Creator Spiritus”, śpiewany podczas wielu uroczystości kościelnych.

• pieśni godzinkowe: małe oficjum (skrócony brewiarz, zawierający modlitwy dla osób świe-ckich) z godzinkami o Męce Pańskiej i o Najświętszej Maryi Pannie.

• Jezus Chrystus, Bóg człowiek mądrość Oćca swego” – początek XV w., najstarsza pieśń, osobliwa kompozycja: wykorzystanie „czasowych” etapów Męki Pańskiej zgodnych z Ewangelią (jutrznia – pojmanie w Ogrójcu, pryma – sąd u Piłata…, aż do komplety – złożenia do grobu), rozważania pasyjne, pieśń – opanowanie pamięciowe tekstu.

• Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne – 1488 r., czysto ludowy charakter, auto-rem błogosławiony Władysław (Ładysław) z Gielniowa, 15 tematów do „rozmyślań”, odpo-wiednie modlitwy i polskie pacierz.

• Witaj gwiazdo morska – hymn maryjny, początkowo w tzw. małym oficjum o Najświęt-szej Maryi Pannie, potem się usamodzielnił, przekład z łacińskiego wczesnośredniowiecz-nego „Ave maris stella”, pierwszy przekład niedokładny „Zdawać, gwiazdo morska”, drugi dokładny.

• wierszowane historie biblijne i apokryficzne: traktaty teologiczne, symbioza metod rozumo-wania i odczuwania.

• Kwiatek czysty, smutnego serca – wymyślne alegorie, nazwy z zielników i bestiariu-szy.

• historie mające skłonić do rozważań nad Męką Pańską, współczucia i naśladowania, np. Rozmyślania przemyskie (XV w.), Żywot Pana Jezu Krysta, Rozmyślania dominikań-skie (XVI w.);

• ich odpowiednikiem w muzyce były pieśni wielkopostno-pokutne:

• „Daj nam, Chryste, wspomożenie” i „Płaczy dzisia, duszo wszelka” – dolo-ryzm.

• Wspominając Boże słowa – akcent na szczególną rolę Maryi.

• Anna, niewiasta niepłodna – zdarzenia z życia Matki Boskiej, częściowo wy-myślone, abecedariusz, Błogosławiony Ładysław z Gielniowa.

• Nasz Zbawiciel, Pan Bóg Wszechmogący – pieśń misteryjna w widowiskach religijnych, zstąpienie Jezusa do otchłani po zmartwychwstaniu, pomieszanie wąt-ków apokryficznych z ewangelicznymi, motyw rozmowy Chrystusa z Marią Mag-daleną i innymi pobożnymi niewiastami, tzw. Chrystofania (spotkanie z Matką), charakter ludowy.

• wierszowane legendy o świętych: z hagiografii, pieśni-legendy, upowszechnianie wzorów świętości i charakterystycznych dla tego okresu celów i ideałów.

• Legenda o świętym Aleksym – polska z 1454 r., syryjska V lub VI w., Rzym X w., Ale-ksy patronem ubogich, pielgrzymów, pątników i żebraków, w Polsce związany ze świętym Wojciechem, głównymi ośrodkami kultu Łęczyca i Płock.

• Legenda o świętej Dorocie – język polsko-czeski (nieumiejętność uzależnienia tłuma-czenia od czeskiego pierwowzoru).

• Pieśń-legenda o świętym Stanisławie – XV w. 3 zwrotki (całość z XVII w.), opowieść o dziejach zatargu z królem, poćwiartowaniu biskupa i jego kanonizacji, nowość dla kopisty, krótko po 1456 r. „ultra non habeo”.

• Legenda o świętym Krzysztofie.

• Legenda o świętym Jopie.

• Legenda o świętej Katarzynie – z początku XVII w.

• kolędy: z pogańskiej tradycji noworocznej (życzenia, powinszowania), w chrześcijaństwie kolęda – danina zbierana w Boże Narodzenie (XIII w.), potem pieśń na Boże Narodzenie i podar-ki za pieśni (XVI w.); powstawały w 1. połowie XV w., tłumaczenia lub przeróbki łacińskich lub czeskich; dialogi na Boże Narodzenie i misteria bożonarodzeniowe; franciszkanie jasełka (w Pol-sce od XIV w.), najstarsze kolędy to:

• Zdrow bądź, krolu anjelski – 1424 r.

• Chrystus się nam narodził – 1435 r.

• Zstałać się rzecz wielmi dziwna – przekład z czeskiego 1442 r.

• pieśni katechizmowe: wierszowane dekalogi.

• Pirzwa kaźń Tworca naszego – XV w., lekcje na niedziele i święta.

• Nie miej Boga jinego – połowa XV w., kazania niedzielne i na świętego Piotra z Miło-sławia.

• Słuchaj tego wszelika głowo – początek XVI w., franciszkanie, Ładysław z Gielniowa, przykazanie + przykład.

• wierszowane modlitwy: na przełomie XV i XVI w..

• Anjelski chlebie, powitaj – z tzw. Modlitewniku Nawojki z końca XV w., na Boże Ciało, popularne modlitwy do Matki Boskiej Bolesnej (proza rymowana, kult pięciu, siedmiu lub więcej boleści).

• pozdrowienia – np. Wszystkich członków Pana Jezusowych z 1533 r.

• pieśni do czytania: wprawki do poezji religijnej i pozakościelnej (od Odrodzenia).

1. Wersyfikacja i strofika.

• na wzorach łacińskich, nie na iloczasie (antyk).

• względna ilość zgłosek, jednostki wierszowe, sylaby, akcenty, przedziały międzywyrazowe, kombinacje barw brzmień końcówek wyrazów.

• rym zarówno w poezji, jak i w prozie.

• stopniowo wyodrębnia się refren (na początku „Alleluja” lub „Kyrie eleison”).

• najczęściej 4-wersowa strofka.

• fundament pod poezję Odrodzenia.

1. Uwagi końcowe.

• dorobek ilościowo nie imponuje.

• materiał fragmentaryczny, w późnych odpisach, twórczość anonimowa.

TEKST (wybór)

1. Pieśni pasyjne.

• Jezu Kryste krzyżowany – odpis z początku XVI w.

• Śmierć Krystowę, śmierć swą zawżdy – przekład popularnego dwuwiersza umoralnia-jącego, autorem Jan Sandecki, 6 wersów.

• Krzyżu wierny i wyborny – przekład hymnu łacińskiego „Sław języku”, niezbyt dokład-ny.

• Wszechmogący nasz Panie, dziwnoś swój świat sprawił – o życiu Jezusa, zwiastowa-nie, narodzeniu, wjazd do Jerozolimy, zdrada Judasza, modlitwa w Ogrójcu, sąd, bi-czowanie, Droga Krzyżowa, zmartwychwstanie.

1. Pieśni wielkanocne i o Duchu Świętym.

• Bog Wszechmogący wstał z martwy <zaducy> - przekład fragmentu czeskiej pieśni wielkanocnej tłumaczonej z łaciny, zakończenie kazania wielkanocnego.

• Z śmierci wstał ninie Chrystus Pan i Chrystus Pan dzisiaj z martwych wstał – 2 prze-kłady łacińskiego tropu z XIV w., w pierwszym „Hallelujah” – jako refren, dystych.

• Anjeli słodko śpiewali – anonimowa pieśń na Wniebowstąpienie Pańskie, „Alleluja” dwa razy, cały wers refrenem.

1. Kolędy.

• Panna, panna porodziła – tzw. „Rotuła kolędowa”, czyli zbiorek łacińskich i polskich pieśni na Boże Narodzenie powstały w połowie XV w.

• Nuż wy, bielscy panowie – „Druga rotuła kolędowa”, dwie wersje, 2. z połowy XVI w.

• Zstała się nam nowina – „Trzecia rotuła kolędowa”.

• Mesyjasz, wierny Chrystus nasz – „Czwarta rotuła kolędowa”.

• Maryja, panno czysta – „Piąta rotuła kolędowa”, zakończenie całości.

• Jezu Chryste, nasza radość – prawdopodobnie na wzór czeski.

• Augustus kiedy krolował – Ładysław z Gielniowa, abecedariusz, Józef i Maryja idą do Betlejem.

• Kiedy krol Herod krolował – z zaginionego kancjonału z 1521 r., niepełny utwór, uzu-pełniony z redakcji późniejszych; o mędrcach, rzezi niewiniątek.

• Wesoły nam dzień nastał, Narodzenia – przekład łacińskiej, już na początku XV w.

• Zdrow bądź, Jezu maluśki, jużeś krol niebieski – z „Nabożnej rozmowy świętego Bier-nata – Bernarda – z Panem Jezusem, nowo narodzonym Dzieciątkiem”.

• Dziecię namilejsze, proszę cie, nie płaczy.

• Z Bożego Narodzenia – rozszerzona parafraza łacińskiej, 3-wersowy refren.

• Kolęda się z Allelują zwadziła.

1. Pieśni Maryjne.

• Maryja, czyste dziewice – tzw. tekst preambuliczny – rymowane wezwanie do modlit-wy podczas kazania, zachęcenie do odmówienia „Zdrowaś Maria”, 1. połowa XV w.

• Radości wam powiedam – o Zwiastowaniu Najświętszej Maryi Panny, ok. 1420 r., dwie wersje.

• Mocne Boskie tajemniczości – Zwiastowanie i Nawiedzenie Najświętszej Maryi Pan-ny, w 1. połowie XV w., dwie wersje.

• Zdrowaś, krolewno wyborna – wierszowana parafraza łacińskiej antyfony „Salve Regi-na” z XI w., prawdopodobnie autorem Ładysław z Gielniowa.

• Pozdrowienie to jest pirwe – 7 radości Najświętszej Maryi Panny, XV w.: zwiastowa-nie, narodzenie Jezusa, odwiedzenie Trzech króli, szczęście ze zmartwychwstania i odwiedzin po śmierci, zesłanie Ducha Św., wniebowzięcie.

• O przenajsławniejsza panno czsyta – 2. połowa XV w., w oryginale brak podziału na wersy.

• Już się anjeli wiesielą – na Wniebowzięcie, Ładysław z Gielniowa, ukonorowanie.

• Świebodność Boga żywego – Wniebowzięcie, franciszkanin autorem.

1. Pieśni o świętych (Legendy).

2. Pieśni różne.

• O ciało Boga żywego – na Boże Ciało, XV w., dwie wersje o różnej ilości zwrotek.

• Witaj, miły Jezu Kryste – 1. połowa XV w., przekład z czeskiej.

• Witaj, miłe, święte ciało – o Ciele Pańskim, dwie wierszowane modlitwy na Podniesie-nie.

• Jezu, Zbawicielu ludzki – Ładysław z Gielniowa, XV w., podobna do „Jezusa Judasz przedał…”, każda zwrotka zaczyna się od „Jezu”.

• Jasne Krystowo oblicze – Ładysław z Gielniowa, XV w., 27 zwrotek.

• Racz ukazać mieły Panie – XVI w., prośba o zmiłowanie.

• Jezu miły, oto ja dziś – 1501 r.

• Ten ci jest syn mój, krześcijani mili – Maryja, pieśń do czytania, Hieronim Wietor XV/XVI w., drukarz i księgarz krakowski.

• Owszejki człowiecze, posłuchaj upominania mego – Jezus, to, co w poprzednim utwo-rze, autorem może być też być bliżej nieznany Hieronim Spiczyński, który występuje w podtytule.

• Anno, matko Matki Bożej – rymowana modlitwa do św. Anny, 18 zwrotek 4-wersowych.

• Świata wszego Stworzycielu – rymowana modlitwa do 15 świętych pomocników, tj. do patronów w szczególnych potrzebach, zwanych wspomożycielami, kult piętnastu lub czternastu był bardzo popularny -–obrzędy i praktyki.

• Ma w to wierzyć człek wszelaki 0 rymowana modlitwa do Trójcy Świętej XVI w., 3 części.

1. Dodatek. Modlitwy pisane prozą rymowaną (wybór).

• Panie miły, Boże mocny – modlitwa eucharystyczna z 2. połowy XV w., brak podziału na wersy w oryginale, od wydawcy podzielone, by uwypuklić rymy gramatyczne.

• O święty Krzyżu, bądź pozdrowion – modlitwa pasyjna z 2. połowy XV w.

• Przez twą, Najświętsza Maria, pięć boleści – późnośredniowieczny kult pasyjny, pięć boleści: 1. przepowiednia Szymona, ucieczka do Egiptu i prześladowanie Heroda; 2. zagubienie Jezusa w świątyni, gdy miał 12 lat; 3. zdrada, są, biczowanie, Droga Krzyżowa; 4. śmierć; 5. zdjęcie z krzyża; prośba o szczęście i błogosławieństwo; 7 boleści ustaliło się w XVII w.

• Maryja, Matko Boża, Panno miłościwa – początek XVI w.

Średniowieczna proza polska,

oprac. Stefan Vrtel-Wierczyński, wyd. 2 zm., BN I 68, 1959.

WSTĘP

• polska średniowieczna proza ma niemal wyłącznie charakter religijny.

• związana z dominującą rolą Kościoła, literatura tworzona przez duchowieństwo, początkowo w języku łacińskim.

• wpływy czeskie i niemieckie.

Glosy polskie w tekstach łacińskich.

• głównie materiał onomastyczny, nazwy przedmiotów, czynności, podatków, miesięcy etc.

• bulla gnieźnieńska z 1136 r. – wyobrażenie o polszczyźnie czasów Krzywoustego, ponad 400 polskich wyrazów, imiona, nazwy miejscowości, rzek, potoków, danin i powinności; słowa sta-ropolskie bliskie brzmieniem.

• wiele innych źródeł słownictwa staropolskiego: zebrane m.in. w „Monumenta Poloniae Histo-rica”, „Monumenta Medii Aevi”, „Monumenta Poloniae Vaticana” i in; ciekawy materiał w ra-chunkach dworu Władysława Jagiełły i Jadwigi – wymieniono tam np. osoby przebywające na dworze, służbę, nazwy związane ze stołem królewskim, broni, zbroi, ubioru itd.

• pierwsze polskie zdanie w „Księdze henrykowskiej” z 1270 r.: „day ut ia pobrussa a ti poziwaj”.

• glosy polskie, tj. przekłady i objaśnienia wyrazów i zwrotów w różnych tekstach łacińskich i polskich, przekształcające się nieraz w całe zdania i dłuższe prozaiczne ustępy (np. w „Kaza-niach gnieźnieńskich”), znaczenie głównie językowe i historyczno-kulturowe.

• przyczyny opóźnienia i hamowania powstawania literatury w języku polskim:

• trudności niedostatecznej grafiki (powolność procesu dostosowania alfabetu łacińskie-go do brzmień i cech języka polskiego).

• postawa Kościoła wobec twórczości w języku polskim (wpływy pogańskie).

• potrzeby praktyczne – zmiana stosunku Kościoła.

1. Modlitwy.

• 1248 r. legat papieski: odmawianie publicznie po ewangelii „in Vulgari” Modlitwy pańskiej i Składu Apostolskiego.

• 1285 r. arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka – odmawianie z ludem Składu Apostolskiego, Modlitwy Pańskiej, Pozdrowienia Anielskiego i spowiedzi powszechnej i objaśnianie ich; w miarę możliwości objaśnianie po polsku ewangelii.

• teksty modlitewne przekazywane ustnie, zachowane odpisy późne – prawie wyłącznie z XV wieku (starsze – XIV-wieczne – niektóre teksty: „Wierzę w Boga”, „Spowiedź powszechna” oraz prozaiczny Dekalog w 7. kazaniu gnieźnieńskim).

• modlitewniki polskie.

• tzw. Modlitewnik Nawojki (zwany dawniej Modlitewnikiem Jadwigi) – mała książeczka per-gaminowa z końca XV wieku, dziś zaginiona, nieznane autorstwo i pierwszy właściciel, prawdopodobnie przeznaczona dla kobiety – Nanafki (Natalii), imię powtarza się kilkakrot-nie, nie jest oryginalne, kompilacja z różnych wzorów łacińskich, niemieckich i czeskich, tendencja do stosowania środków artystycznych (paralelizm, antyteza, epitety), prostota wyrazu, zręczność stylistyczna kompilatora.

• XVI wiek, Modlitewnik siostry Konstancji – 1527 r., modlitwy, medytacje, przestrogi i wskazówki życiowe.

• Modlitewnik krakowski.

• Modlitewnik Ptaszyckiego.

• Szczyt duszy, czyli Książka do nabożeństwa króla Zygmunta I.

• modlitwy i modlitewniki – schematyczne ujęcie materiału treściowego, opartego najczęściej na wzorcach obcych, rzadka nuta uczuciowości, formalny początek literatury w języku pol-skim dały kazania (konieczna bezpośredniość wyrazu).

1. Kazania.

• rozwój kazań do końca XIV wieku – słaby.

• łacińskie kazania wygłaszane rzadko wobec duchowieństwa i dygnitarzy – bez wpływu na ludność.

• od XIII wieku pojawiły się kazania w języku polskim dla ludu (brak odpowiednio wykształcone-go duchowieństwa – mało powszechne); pierwsze próby głównie franciszkanie i dominikanie.

• wzmianki w XIII wieku – księża „przed ludem kazali”, więc chyba po polsku; w XIV wieku wy-mienia się „kaznodzieję polskiego”; w XV wieku już częste wzmianki o „znakomitym głosicielu Słowa Bożego”.

• najwcześniejszych kazań nie znamy – nie spisywane lub zaginęły, często spisywane po łaci-nie, a wygłaszane po polsku (glosy polskie).

• Kazania świętokrzyskie.

• najstarszy zabytek polski późnego średniowiecza.

• XIII wiek, czasy Łokietka, o takim pochodzeniu świadczą stare formy, rzadkie (imperfe-ctum i aoryst), starodawny język i ortografia.

• odkrycie: 1890 r., Aleksander Brückner, Cesarska Biblioteka w Petersburgu, 13 pasków pergaminowych, użytych do wzmocnienia oprawy łacińskiego Kodeksu teologicznego z XV wieku, dawniej należały do biblioteki klasztoru benedyktynów Św. Krzyża na Łysej Górze.

• zabytek niekompletny: pasków było więcej, w tekst polski wpleciono łacińskie cytaty, w dochowanym urywku 6 kazań, jedno w całości (na św. Katarzynę), inne fragmentarycznie.

• styl pisma – charakter minuskuły, gatunek w XIV wieku – zbite, pełne skrótów, bez wiel-kich liter, ozdób, inicjałów; prawdopodobnie oryginał – pierwowzoru nie odnaleziono.

• znaczenie językowe:

• obok Bogurodzicy najdawniejszy zabytek językowy.

• liczne cechy starodawnej pisowni (np. „Ch” oznacza „c”, „cz”, „ć” – przypomina spo-sób pisania w Bulli gnieźnieńskiej, nieoznaczanie miękkości spółgłosek, oznaczanie dzisiejszego „rz” przez „r”), niezwykła konsekwencja, stałość pisowni.

• staropolskie słownictwo i formy, stosowane swobodnie i naturalnie (oryginalność); uni-katy – archaiczne „wrzemię” (od starego polsko-słowiańskiego rzeczownika „wrzemie-nny” = doczesny) – tu żywotne, a niejasne w epoce Psałterza floriańskiego (przeksz-tałca się w bezsensowne „brzemię”); zachowały się formy imperfektu i aorystu: bie-sze, siedziesze, widziech…

• znaczenie literackie:

• dość długo niedoceniane.

• Brückner: język prosty, przezroczysty, płynny.

• Julian Krzyżanowski: „O artyzmie Kazań świętokrzyskich”: staranny dobór słownictwa, swobodne posługiwanie się synonimami, celowe powtórzenia – spotęgowanie wraże-nia, rytmiczny układ zdań; rymy, misterna budowa – stosunek scholastycznych po-działów i schematów liczebnych, dialektyczne precyzowanie pojęć (opis, uzasadnie-nie, wykład alegoryczny), staranna kompozycja w wewnętrznym układzie – podział trójkowy i czwórkowy, giętkość i poprawność w budowaniu zdań.

• staranne opracowanie tekstu – waga słowa – osiągnięto „efekt retoryczny”.

• Kazania gnieźnieńskie.

• zbiór kazań z końca XIV wieku, Biblioteka Kapitulna w Gnieźnie, w języku łacińskim – 103 i polskim – 10.

• liczne glosy polskie w kazaniach łacińskich (wygłaszane po polsku); kazania polskie znaj-dują się na początku i na końcu kodeksu – nierówne co do rozpiętości.

• wiele błędów, opuszczeń, przekreśleń – mało staranna kopia?; raczej pomyłki autora – żywa, bezpośrednia praca pisarska przy formułowaniu brzmienia i postaci kazań.

• budowa – niejednolita; krótsze – jakby szkice, dłuższe – rozwinięte; oparcie na schema-tach scholastycznych: temat, treść kazania, podział zawartości na punkty, zakończenie; chętnie stosowanie trójkowego systemu liczbowego (np. w kazaniu na Boże Narodzenie).

• grafika na ogół jednolita; pisarz stosuje często skróty (abrewiacje) oraz ideogramy, jak np.: xc, xpa, xpovi = Kryst, Krysta, Krystowi.

• zabytek wielkopolski.

• język i styl: codzienny, pospólstwa, żywy, bezpośredni, przeładowany retorycznością oraz nadużywanie formuł i ozdób (porównania, epitety, pytania, alegorie) – rozwiązłość wywo-du; pewne cechy charakterystyczne (indywidualne), np. częste używanie w celu wzrusze-nia uczuciowości i wyobraźni elementów legendarnych, apokryficznych: opowieść o Sybi-lli i o jednorożcu.

• wydane po raz pierwszy w Poznaniu w połowie XIX wieku.

• inne zabytki kaznodziejstwa polskiego:

• Kazanie na Dzień Wszech Świętych (tzw. Kazanie praskie):

• połowa XV wieku, obszerne, przypomina uczony traktat; osnute na tle Ewangelii św. Mateusza o rozmaitych rodzajach błogosławieństwa.

• dobre opanowanie tematu, uczoność i siła wyrazu, rzeczowa i spokojna argumenta-cja.

• interesujące słownictwo, brak ozdób, styl poważny, uroczysty, dla urozmaicenia – przypowieści (np. o bogaczu), schematy liczbowe (o pokorze).

• dwa kazania augustiańskie:

• koniec XV wieku lub początek XVI wieku, wpisane w postaci glos w kazanie łacińskie; brak konwencjonalnych podziałów trójkowych.

• Kazanie husyty polskiego:

• łacińskie, połowa XV wieku; postylle niedzielne = objaśnienia lekcji ewangelicznych + uwagi, napomnienia, przestrogi; wygłoszone po polsku – liczne glosy.

• elementy husyckie – potępienie przesadnego kultu świętych, zabobonów, rozwiązło-ści obyczajów – zwłaszcza u duchownych.

• znaczenie dla folkloru – fragmenty o zabobonach – gromnice, które grad rozpędzają, „dyngus”, nocnice – zmory, które nie dają spać dzieciom, obchody Zielonych Świąt, pogańskie pieśni dziewcząt.

• ciekawy materiał historyczno-kulturowy, językowy, polityczno-społeczny.

1. Psałterze.

• w XIII wieku przekład sporządzony dla św. Kingi i jej poświęcony, nie zachował się.

• Psałterz floriański.

• pochodzi z XIV wieku.

• potężny rękopis pergaminowy, prawie 300 kart, pierwsza dochowana księga polska.

• nazwa: biblioteka klasztorna kanoników laterańskich w St. Florian koło Linzu w Austrii; odkryty w 1827 r.; nabyty przez rząd polski w 1931 r., przekazany do Biblioteki Narodowej w Warszawie; w sierpniu 1939 r. złożony w skarbcu Banku Gospodarstwa Krajowego, we wrześniu wywieziony za granicę, niedawno⁵⁶ powrócił do kraju.

• psałterz trójjęzyczny (psalterium trilingue): łacińsko-polsko-niemiecki.

• wiele zagadek, m.in.:

• ogromny nakład pracy, ozdoby – przeznaczony dla osoby z polskiej rodziny panującej lub pozostającej z nią w związku dynastycznym; ornamentyka zabytku (herb Anjou, powtarzająca się plecionka z 2 minuskułowych gotyckich liter m) domysł przezna-czony dla kobiety z rodu Andegawenów (dla kogo?, większość przypisuje go królowej Jadwidze – brak pewności).

• tajemnicza plecionka – monogram Marii, siostry Jadwigi.

• Mater Maria.

• „muserere mei”.

• hasło rodowe Andegawenów: „Montjoie, Sainte Marie”.

• Bernacki: „Psałterz” powstał na Śląsku, w klasztorze kanoników w Kłodzku – mono-gram klasztoru Mons Moniae (brak dowodów).

• Maria i Marta – dewiza życiowa Jadwigi – życie czynne + kontemplacyjne.

• jedna z dewiz dewocyjnych, np. memento mori.

• pochodzenie: język zabytek małopolski (Kraków?) – odpada hipoteza Bernackiego.

• brak jednolitości: 3 części – praca 3 pisarzy (kopistów-kaligrafów) + niejednolita chronolo-gia, tylko pierwsza część pochodzi z końca XIV wieku, druga i trzecia – początek XV wie-ku; niedokończony.

• pisownia na ogół prosta, jednolita i konsekwentna (zwłaszcza pierwsza część pozbawio-na błędów).

• oparcie się na danym wzorze tekstu polskiego („Psałterz Kingi”?).

• mechaniczność przekładu, dosłowny, np. wpływy łacińskie w składni (ważna wierność wobec oryginału).

• bogaty zasób materiału do badań językowych.

• wpływy czeskie, zwłaszcza w drugiej i trzeciej części.

• Psałterz pułaski.

• kopia z drugiej połowy XV wieku albo początku XVI wieku.

• nazwa: Biblioteka Czartoryskich w Puławach.

• ornamentyka skromniejsza niż w „Psałterzu floriańskim”; charakterystyczne ujęcie redak-cyjne.

• większe wpływy czeskie niż w „Psałterzu floriańskim”, pismo gotyckie.

• psalmy poprzedzone krótkimi „argumentami” – zawierają tytuły psalmów, tłumaczenie ale-gorycznej treści.

• geneza, czas i miejsce powstania, przeznaczenie – nie ustalone; przeważają opinie o środkowo-małopolskim pochodzeniu (ortografia – sieradzkie?) i o drugiej połowie XV w.

• najprawdopodobniej dla kobiety.

• dwie tezy:

• Psałterz opiera się na tym samym tłumaczeniu, co „Psałterz floriański”, lecz później-szym.

• wpływ psałterzy czeskich na redakcję polską.

• znaczenie: głównie językowe.

• mieszanina form dawnych z nowszymi, ciekawe zjawisko ortografii, oznaczenia zmięk-czeń, odróżnianie „ą” i „ę”.

1. Biblia.

• początkowo – niechęć duchowieństwa do tłumaczeń niebezpieczeństwo szerzenia się hu-sytyzmu.

• powszechna znajomość Starego i Nowego Testamentu, w Polsce krążyły Biblie czeskie.

• praca nad polskim przekładem rozpoczyna się w XIV wieku, Długosz wspomina, że królowa Jadwiga posiadała w swej bibliotece polski przekład Biblii (głosy sceptyczne), nie dochowała się.

• Biblia szaroszpatacka (tzw. Biblia królowej Zofii – ostatniej żony Jagiełły).

• przełożył ksiądz Andrzej z Jaszowic, kapelan królowej.

• defekty: wiele kart wyrwanych, drugi tom całkowicie zniszczony.

• nazwa: gimnazjum w Szarosz Patak.

• zaginął w czasie wojny.

• wydany po raz pierwszy – lata 70. XIX wieku, drugie wydanie – 1930 r. – podobizna świa-tłodrukowa.

• pismo gotyckie, 2 kolumny, bez ornamentyki i iluminacji, prawdopodobnie niewykończo-na.

• przekład niesamodzielny, dosłowny, z czeskiego, czasami wręcz transkrypcja lub prze-róbka ze staroczeskiego, czechizmy, zależności w zakresie słownictwa, frazeologii i składni; wiele błędów niejasność myśli; większa swoboda przekładu dopiero na końcu.

• znaczenie tylko językowe.

• drobne fragmenty przekładu Starego Testamentu z XV wieku i urywki Nowego Testamentu.

1. Legendy o świętych.

• próbka staropolskiej legendy prozaicznej – urywkowy Żywot św. Błażeja:

• kopia z połowy XV wieku, choć język starszy, nawiązuje do czasów „Ps. floriańskiego”.

• dwa pasy pergaminowe tworzą in folio, zapisane obustronnie w dwie kolumny (zapewne wyjęte z oprawy kodeksu średniowiecznego).

• słownictwo końca XIV wieku i początku XV wieku, pismo gotyckie.

• przekład wierny, lecz swobodny, przeróbka czy parafraza „Legenda aurea” Jakuba de Vo-ragine.

1. Apokryfy.

• niekanoniczne opowieści: człowiekowi średniowiecza nie wystarczały księgi „Pisma”, chciał poznać szczegóły życia Zbawiciela, życia codziennego, stosunku do Matki, wiedzieć, jak wy-glądał, jakie cuda sprawił, jakie były jego stosunki z ojcem (Józefem) i innymi ludźmi.

• uzupełnienie luk i niedomówień zwięzłych pism religijnych, tajemnice, opowieści.

• gr. apokryfos = zakryty, tajemniczy.

• Rozmyślanie przemyskie, czyli Żywot Najświętszej Rodziny.

• 852 strony.

• tekst z XV wieku, spisany na początku XVI wieku.

• nazwa: przed II wojną światową przechowywany w Bibliotece Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu, od 1946 r. w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie.

• liczne omyłki, przekreślenia, opuszczenia, poprawki, bez ozdób i miniatur, w zakresie du-żych liter duża swoboda (iesus, maria).

• język i pisownia niejednolite: formy nowsze zmieszane ze starszymi, dowolność i niekon-sekwencja; słowa rzadkie.

• jedyny polski zabytek średniowieczny wart „czytania”, pierwszy polski romans duchowny.

• znaczenie: walory literackie, językowe i dokumentalne polskiej kultury średniowiecznej (charakter i umysłowość epoki, psychologia ówczesnego czytelnika, jego poglądy na świat, tęsknoty etc.), duża samodzielność kompozycji, zalety narracyjne; elementy innych ksiąg.

• brak średniowiecznych schematyzmów i alegoryzmów – księga naiwna i prosta, żywa i sugestywna, obrazowa i bardzo ludzka.

• opowiadane sprawy modelowane według człowieka i według życia – wzór życia bierze górę nad wzorami literackimi, antropomorfizm i humanizm, polegający na transponowaniu stosunków i spraw autorowi współczesnych na stosunki ludzkie w czasach Zbawiciela żywy, bliski i swojski charakter.

• istnieje wzór literacki „Rozmyślań”, ale polskie mówią o uczuciach, przeżyciach człowie-ka, np. obrazki z życia Maryi i Józefa, dorastanie Jezusa.

• wzorce: „Vita metrica”, Comestor (Manducator – Pożeracz ksiąg), ewangelie kanoniczne, pasje.

• nowy, wręcz realistyczny sposób ujęcia tematu: np. reakcja Józefa, zmęczonego pocho-dem, na słowa Maryi mówiącej mu o swojej wizji.

• Józef i Maryja utrzymywali się z pracy rąk; zarobiwszy ciesiołką nieco grosza, Józef kupił zagon, orał i siał.

• opisy wyglądu Maryi i Jezusa – bardzo szczegółowe, pełne porównań.

• opowiadanie o cudach Jezusa (w czasie ucieczki do Egiptu – studnia, uzdrowienia…).

• po raz pierwszy pojawia się przyroda – nie ujęta schematycznie, lecz jako tło związane z człowiekiem i jego sprawami (np. znaki przy narodzeniu Chrystusa i Marii); często przyro-da łączy się w cudownością.

• wspaniała w bogatej zawartości treściowej i kompozycyjnej fikcja literacka: bywa bujna, pełna rozmachu, zwłaszcza w częściach początkowych, słabsze w części dalszej, pasyj-nej (więcej schematyczności, alegoryzmu, dogmatyzmu, narracja przeistacza się nieraz w traktaty i dysputy teologiczne).

• dobra, czysta, wolna niemal zupełnie od obcych domieszek polszczyzna; styl oryginalny; umiejętność żywego, obrazowego przedstawiania rzeczy; zmysł kompozycyjny – zdol-ność samodzielnego układania całości z różnych źródeł kanonicznych i apokryficznych.

• włączenie całych ustępów ewangelicznych – cenne: zastępują zaginione przekłady ewan-gelii z XV wieku.

• znany i rozpowszechniony tekst.

• inne apokryfy:

• List Lentulusa do senatu rzymskiego z opisem postaci Chrystusa – rozpowszechniony w różnych literaturach europejskich, połowa XV wieku.

• Wyrok Piłata – koniec XV wieku.

• Widzenie św. Pawła – początek XVI wieku.

• List ręką Boga pisany – 1521r.

• Kazania Magistra Jana z Szamotuł Paterka.

• Jan Paterek – studia w Krakowie, został bakałarzem, magistrem artystów i doktorem pra-wa kanonicznego; krótki pobyt w zakonie bernardynów (stąd przydomek Paterek), praca nauczycielska i duszpasterska, w 1519 r. na tle sporu o dziesięciny zabity przez szlachci-ca Rusockiego.

• idealny obraz Matki Boskiej, bardzo szczegółowy i wielostronny (wzrost, oczy, brwi, nos, włosy, czoło, usta, wargi, zęby, ręce, chód i usposobienie).

• spisane między 1506 a 1518 r., zachowane w Toruniu.

• opracowanie w duchu średniowiecznym, w dużym stopniu – charakter traktatów budują-cych i polemicznych, przypominają pobożne medytacje, przeniknięte żywiołem apokryfi-cznym.

• język czysty, gładki, swobodny, giętki, brak obcych naleciałości; styl poważny, harmonizu-je z treścią; figury retoryczne rzadkie, częste przykłady historyczne i anegdoty ożywiające wykład.

• kult maryjny.

• Kodeks Wawrzyńca z Łaska.

• rękopis z 1544 r., obecnie w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie.

• Wawrzyniec to tylko kopista, nie autor.

• błędy (wynikające z niezrozumienia), omyłki.

• kompilacja, źródła łacińskie, niejednolity język, pismo duże, wyraźne, staranne, jednym ciągiem, uczuciowość, fantazja.

• w skład kodeksu wchodzą trzy oddzielne dzieła:

• Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej – pasja polska, opowieść o Męce Pań-skiej splata się z nabożnym rozmyślaniem, modlitwami, licznymi wywodami teologicz-nymi; pierwiastek legendowy i apokryficzny, w pewnych partiach – żywioł liryczny (płacz i skargi Matki Boskiej); opowieść prosta i naiwna, niekiedy rozwlekła i nużąca (powtórzenia szczegółów); wyczuwalna łacina (źródło, w budowie zdań, frazeologii, słownictwie); najlepsze partie – skargi i żale Matki Boskiej – szczerość i siła uczucia; realizm, prawda ogólnoludzka, rzewność nastroju (niepokój Marii, oczekującej Syna; ból na widok Jego udręczeń, rozpacz u stóp krzyża), analogia wobec „Rozmyślań przemyskich” (tożsamość materiału i podobne źródła – może nawet wspólne, zaginio-ne źródło staropolskie?).

• Ewangelia Nikodema (obejmuje Akty Piłatowe i Zstąpienie do piekieł) – źródłem inku-nabuł łaciński (niemal dosłowna zgodność; skróty); bardzo popularna w średniowie-czu.

• Historia Trzech Króli – polski przekład łacińskiej, bardzo popularnej, legendy średnio-wiecznej, „Historia Trium Regum”; mechaniczność przekładu (wyrazy łacińskie), błędy w zakresie języka i składni, kakografia kopisty – bez łaciny niekiedy nie1zrozumiałe, rozwlekłość opowiadania, brak samodzielności i swobody, brak poczucia językowego, temat ciekawy, egzotyczny, a polskie ciężkie ujęcie, zawiłość, niepoczytność.

Piśmiennictwo świeckie.

1. Powieść historyczna.

• „Dzieje rzymskie” (Gesta Romanorum) – znane w całej Europie, w Polsce – początkowo od-pisy łacińskie, potem polskie; księga dla kaznodziejów nieoceniona – przykłady i anegdoty, ożywienie wykładu.

• Historia Aleksandra (Aleksandreida) – słynna w całej Europie, zachowana w wersji polskiej w rękopisie spisanym w 1510 r., przekład niewolniczy, dosłowny, niedbały i mechaniczny, bez pomocy tekstu łacińskiego niezrozumiały, mimo ciekawej tematyki nieczytany (wykonanie), rękopis zalegał w bibliotece, „Historia” ożyła dopiero w druku.

1. Pisma historyczne i polityczne.

• Pamiętniki Janczara (Kronika turecka).

• XV wiek.

• autor Serb Konstanty Michałowicz z Ostrowicy, Bośniak, janczar w wojsku tureckim, w czasie walk dostał się w niewolę chrześcijan, spisał pamiętnik.

• utwór jednolity w koncepcji, konsekwentny w wykonaniu i budowie, interesujący i barwny obraz ówczesnych wydarzeń, wiadomości o Turkach, ich organizacji państwowej i wojs-kowej, sztuce wojennej i obyczajach.

• oryginał serbski zaginął, dzieło zachowało się w licznych i wczesnych przekładach na ję-zyki: polski, czeski i łaciński.

• lektura polityczna, hetmanów, dyplomatów, po wyjściu z druku – szerokie kręgi czytelni-cze.

• dzieło żywe w języku polskim, uchronione od zapomnienia.

1. Zabytki prawne.

• znaczenie nie literackie, lecz językowe, prawnicze i obyczajowe.

• najstarsze: roty sądowe – formuły przysiąg, wpisywane po polsku do łacińskich ksiąg praw-niczych (przysięga to dowód podstawowy, nie chciano zniekształcać na łacinę), zeznania stron, etc.

• najdawniejsze znajdują się w rękopisie wielkopolskim z XIV wieku: poznańskie i sieradz-kie (późniejsze małopolskie i mazowieckie-warszawskie).

• za formułami kryją się dawne stosunki międzyludzkie: „Mirosław zabił Jana, iż mu odpo-wiadał i kradł ji”; Maciek „nie ukradł Wojnowy krowy, ale ją znalazł”.

• ustawy i statuty – najstarsze przekłady rękopiśmiennych łacińskich kodeksów (spisane za Kazimierza Wielkiego):

• Kodeks świętosławowy.

• Kodeks Działyńskich.

• Kodeks dzikowski…

• tzw. ortyle magdeburskie⁵⁷ - orzeczenia, porady, wyjaśnienia prawne, po które miasta pol-skie, osadzone na prawie niemieckim, zwracały się do sądu w Magdeburgu; spisane w języku niemieckim, zbierane w osobne całości, w miarę polszczenia się miast – tłumaczone w XV wieku na język łaciński i polski.

1. Proza okolicznościowa.

• listy miłosne – niewiele zachowanych, odmienne warunki niż na zachodzie Europy (brak in-stytucji rycerstwa w pojęciu zachodnim).

• prozaiczne listy z XV wieku – charakter raczej wzorów i schematycznie ułożonych ćwi-czeń żakowskich niż listów oryginalnych.

• najstarszy – „Ad dilectam” (tj. „Do ukochanej”), „dany w Szamotulech we jśrodę”; zapisa-ny w retoryce łacińskiej Marcina z Międzyrzecza z lat 1426-1429 (rękopis Biblioteki Jagie-llońskiej); rozpoczyna się deklaracją wstępną i zapewnieniem panny o służbie „ustawicz-nej, doskonałej”; list pożegnalny: młodzieniec, zmuszony „precz jechać”, wspomina roz-stanie, prosi o pamięć i miłość; dowód wierności: miał okazję miłować „krasną pannę”, ale pamiętał o ukochanej; prośba o dyskrecję; pozdrowienia dla matki, prawdopodobnie list rzeczywisty, który potem stał się wzorem i formułą, w odpisie został dołączony do rękopi-su retoryki; list ma charakter odmienny od ustalonych wzorów: list pożegnalny, nie – jak zazwyczaj – oświadczynowy.

• krótki list młodzieńca do kochanki z 1444 r. – „Serdeczne pokłonienie…”; forma retorycz-nej prozy rymowanej, schematyczna budowa: na początku pozdrowienie, na końcu ste-reotypowa formuła z zapewnieniem „wiernej służby”.

• list panny (rzekomo) z połowy XV wieku; schemat, elementy treściowe, styl, układ – po-krywają się z formułą listów pisanych przez kochanków do kochanek, np. ustęp opisujący urodę ideału („Ach, mój kwiatku narozkoszniejszy”, porównanie lic do białej lilii z czerwo-ną różą w środku) bardziej pasuje do opisywania kobiety, ale superlatywne zalety i po-chwały – obraz idealnego kochanka; dostosowanie listu do zbioru.

• krótki list „do Kachniczki” (ok. 1480 r.) – charakterystyczne właściwości teorii listów miłos-nych, m.in. tendencje do rymowania (eżci – boleści, udręczyła – zgasiła), urywkowy cha-rakter brak zasadniczych elementów schematu epistolografii miłosnej.

• niemal wyłącznie treści kościelno-religijne, brak świeckiej, zaskakujące, bo u Czechów powstawała literatura zarówno duchowna, jak i świecka; brak w Polsce instytucji rycerstwa, twórcami prawie wyłącznie księża, literatura dla Boga.

* * *

TEKST⁵⁸

1. Modlitwy.

1. Modlitwy codzienne.

• Ojcze naszs – „Otcze nasz, jenżeś na niebiesiech, oświęć sie twe [ji]mię, przydzi twe kroles-two, bądź twa wola jako na niebie tako na ziemi, daj nam dzisia chleb nasz wszedni, otpuści nam nasze winy, jako mu otpuszczamy naszym winowatcem, a nie wodzi nas na pokuszenie, ale nas zbaw ote wszego złego. Amen”.

• Zdrowaśs – „Zdrowa Maryja, miłości pełna, Bog z tobą, błogosławiona jeś miedzy wszemi nie-wiastami, błog[o]sławion owoc żywota twego, Jezus Krystus. Amen”.

• Wierzęs – „Wierzę w Bog Otca wszemogącego, tworzyciela nieba i ziemie i we Jezu Krysta, w j[e]go syna jedynego, jen sie począł [z] Ducha Świętego, narodził sie z dziewice Maryje, mę-czon pod Poncskim Piłatem, krzyżowan, umarł, pogrzebion, szedł do piekła, wstąpił na nie-biosa, siedzi u Boga Otca na prawicy, skądże przydzie sędzić żywe i martwe. Wierzę w Świę-tego Ducha, w świętą cyrkiew i w święte obcowanie, grzechow mych rozdrzeszenie, ciała me-go s martwych wstanie a potem w ony wiekui żywot. Amen”.

1. Spowiedź powszechna.

• przeproszenie za zgrzeszenie:

• pięcioma zmysłami: „weźrzenim, słyszenim, ukuszenim, pomy-ślenim, przemówienim”.

• siedmioma grzechami: „w pyszności, w pijaństwie, w łakomstwie, w gniewie, w żarze, w zawiści, w nienawiści, nieczystotą mego żywota i we śnie, i na jawie, w lenistwie, dopu-szczenim złego, opuszczenim dobrego”.

• nie uczyniwszy miłosierdzia: „ubogiego łacznego nie nakarmił ani napoił”…

• wystąpieniem przeciwko Dekalogowi.

1. Salve Regina.

• „Zdrowa, krolewno, matko miłosierdzia, żywot, słodkości i nadzieja nasza zdrowa! K Tobie wołamy wypowiednicy, synowie Jewini”…

1. Książeczka Nawojki.

• prośba o błogosławieństwo i pomoc w ustrzeżeniu się od zła i grzechów.

1. Kazania.

1. Kazania świętokrzyskie.

• Kazanie 1. Na dzień św. Michała – o aniołach Bożych.

• Kazanie 2. Na dzień św. Katarzynys – Bóg wzywa do siebie ludzi, każe im wstać i iść za nim, woła każdego: grzesznego, siedzącego, umarłego, leżącego…

• Kazanie 3. Na dzień św. Mikołaja – całość: „[…]Tymi słowy mędrzec fali świętego Nikołaja [z sk]utka dwojakiego barzo znamienitego i fali ji pirzwiej z jego […]”.

• Kazanie 4. Na dzień Bożego Narodzenias – o narodzeniu Jezusa, idzie Król Zbawiciel – zba-wić od śmierci, idzie ubogi – byś nie narzekała, idzie król pokorny – byś się nie pyszniła, idzie król prawdziwy – krzywdy nie wyrządził nikomu, idzie król – byś z nim na wieki królowała.

• Kazanie 5. Na święto Trzech Króli – cytat z Mt: Gdzie jest nowo narodzony król żydowski?

• Kazanie 6. Na Gromniczną – Symeon: widziały oczy moje zbawienie Twoje.

1. Kazania gnieźnieńskie.

• Kazanie 1. Na Boże Narodzenies – gdy królowi urodzi się syn, po państwie biegają posłowie, gdy narodził się Chrystus, aniołowie śpiewali, okoliczności narodzin, Chrystus światłością.

• Kazanie 3. O św. Janie Chrzcicielu – nie szukajmy na świecie chwały, lecz oddajmy cześć Bogu, okoliczności poczęcia i narodzin Jana Chrzciciela.

• Kazanie 5. O św. Wawrzyńcu – dla Boga bardziej liczy się wiara niż dary, gdy je stracimy, mamy się nie buntować, lecz starać się być świętymi.

• Kazanie 6. O św. Bartłomieju – abyśmy zrzucili z siebie odzienie = grzechy.

1. Kazanie na dzień Wszech Świętych (Kazanie praskie).

• Mat. V – fragment z Ewangelii, błogosławieni ubodzy, niewinni, oczyszczeni z grzechów, w Panu spokój i miłość, droga ku zbawieniu.

1. Psałterze.

1. Psałterz floriański.

• psalm 2s – próżne knowania czlowieka przeciw Bogu, od Boga dana królom władza, mają się bać i szanować Go.

• psalm 3 – Dawid zmuszony uciekać przed synem, Absalomem, zawsze, o cokolwiek Dawid prosił Boga, Ten mu to darował, teraz Dawid prosi o obronę.

• psalm 10 – prośba o wsparcie i odwrócenie niełaski, człowiek bez Boga nic nie znaczy.

• psalm 102 – prośba o pomoc i oddalenie gniewu.

• psalm 136s – wezwanie do wychwalania dobroci Pańskiej.

1. Psałterz puławski.

• psalm 4s – prośba do Boga o pomoc, do nieżyczliwych wezwanie do opamiętania się, ważne czyste sumienie, które znaczy więcej niż ofiary, pewność w Bożą opiekę.

• psalm 8 – opiewa wielkość Boga-Stworzyciela świata.

8 – 9. Psałterz floriański i puławski.

• psalm 1s – błogosławiony, który zwraca swe myśli ku Bogu, sprawiedliwi będą obronieni, źli ludzie potępieni.

• psalm 6 – prośba o zmiłowanie.

• psalm 50 – przymierze z Bogiem.

1. Biblia.

1. Biblia królowej Zofii.

• Genesiss – stworzenie świata i człowieka w ciągu sześciu dni.

• Exodus XII – plagi egipskie i wyjście Izraelitów do Kanaanu.

• Rut I – Noemi i jej synowe, Orfa i Rut, ta druga towarzyszy Noemi w powrocie do Izraelitów.

• Tobias XI – Tobiasz uzdrawia za pomocą Boga i aniołów niewidomego ojca.

1. Legendy.

1. Żywot św. Błażeja.

• Is – Błażej na prośbę Chrystusa składa Mu ofiarę, uzdrawia umierające dziecko.

• IIs – rozgniewawszy sędziego, Błażej zostaje zbity i wtrącony do ciemnicy.

• III – niewiasty udały, że chcą obmyć zabrudzone pogańskie obrazy, i utopiły je, sędzia skazać je na męki.

• IV – dalsze męki niewiast, skazanie ich na śmierć, modlitwy do Boga, przyprowadzenie przed sędziego Błażeja, który się nie boi.

1. Apokryfy.

1. Rozmyślanie przemyskie.

• Z księgi pierwszej. O życiu Maryi przy świątyni:

• 12s – o nabożnych dziewicach przebywających koło kościoła, w którym przebywała Mary-ja.

• spośród tych nabożnych dziewic cnotami wybiła się Maryja; „uciecha anielska” Maryi; opis urody Maryi; jej niechęć do małżeństwa; zdziwienie biskupów i książąt.

• Z księgi drugiej. Prolog – zwiastowanie – o młodości Zbawicielowej.

• o życiu Maryi.

• zwiastowanie; poczęcie Jezusa; „zakłopotanie” Józefa; dowód niewinności Maryi.

• narodzenie Jezusa; cuda przy Jego narodzinach; przybycie Trzech Króli.

• ucieczka do Egiptu; cuda; atak smoków; uczynienie studni palcem; oddanie chwały Jezu-sowi przez zwierzęta i drzewa; siedem lat spędzili w Egipcie.

• powrót do żydowskiej ziemi; śmierdzące ziele; naprawa rozbitych dzbanów; noszenie og-nia w ubraniu; wskrzeszenie „zdechłego” dziecięcia; przedłużenie drewna Józefowi; za-wieszanie dzbana na promieniu słonecznym.

• Jezus idzie do szkoły; uczynienie z gliny ptaszków; uratowanie osad przed lwami; wzra-stanie w nauce.

• wyprawa do Jeruzalem, gdy Jezus miał 12 lat; rozmowa z Matką (nauka katechetyczna).

• list króla Abagara do Jezu Krysta z prośbą o ozdrowienie; odpowiedź Jezusa.

• Nauki i cuda Jezusa.

• uzdrowienia w Galilei; sen w łodzi silnie „lelejącej” przez wiatr; Weronika i jej chusta; ura-towanie Piotra od utonięcia; nakarmienie ludzi chlebem i rybami; przypowieść o gospoda-rzu, robotnikach i winnicy.

• narada Żydów i biskupów o umęczeniu Jezusa; przybycie Jezusa do Jeruzalem, wygna-nie kupców ze świątyni; przypowieść o ojcu i dwóch synach, leniwym i pracowitym; Jezus ujęty przez służących księcia żydowskiego; Maria Magdalena prosi Jezusa, by pozostał w Betanii i nie szedł teraz do Jeruzalem; Maryja Go prosi trzykrotnie i trzykrotnie On jej od-powiada przecząco; apostołowie wstawiają się za Maryją u Jezusa; Jezus poleca Maryję Marii Magdalenie, Marcie i „jinem paniam”; zdrada Judasza; Wieczernik.

• Męka Pańska w Ogrojcu – ujęcie Jezusa.

• Jezus w Ogrójcu; Judasz poszukuje Jezusa w Jego domu; Jezus odprowadza na bok Piotra, Jakuba i Jana; modlitwa Jezusa; ukazanie się Gabriela; Jezus upomina aposto-łów; św. Biernat upomina, by się modlić przeciw złu; Bóg ukazuje się Jezusowi; zaśnięcie apostołów.

• Judasz przybywa do Ogrójca; jego pocałowanie; Piotr ucina ucho Malkuszowi; znieważe-nie Jezusa; ujęcie Jezusa; Jezus związany żelaznymi „wrzeciądzmi” (łańcuchami).

• Przed Annaszem, Kajifaszem i Piłatem.

• u Annasza.

• u Kajfasza.

• Żydzi żądają śmierci Jezusa; znieważanie i opluwanie Jezusa; biczowanie potajemne w kościele; list Jana do Marii Magdaleny; Maryja wypytuje Jana, co się dzieje z Jezusem; Maryja wraz z innymi paniami wybiera się do Jeruzalem; Maryja prosi Żydów, by nie mę-czyli jej syna.

• u Piłata; cierpienie Matki Boskiej; mieszczki pocieszają Maryję; Piłat pyta Żydów, kogo ma skazać; Piłat karze posłańca, który oddał cześć Jezusowi; Maryja widzi oplutego Je-zusa; Judasz zwraca pieniądze; samobójstwo Judasza; Piłat wypytuje Jezusa; Herod wy-pytuje Jezusa; Herod naśmiewa się z Jezusa; Barabasz puszczony wolno, Jezus skaza-ny.

• Jezus nago przed ludem; przywiązany „twardo ku słupowi”; biczowanie; Maryja widzi to i bardzo cierpi.

1. Kazania Jana z Szamotuł Paterka.

• opis urody Maryi.

1. Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej.

• przybycie na „Galgatę”; rozdzielone szaty Jezusa; przybicie Jezusa do krzyża, cierpienie i omdlenie Maryi; ofiarowanie Matki Janowi; dwaj łotrzy; śmierć Jezusa.

1. Historia Trzech Króli.

• przybycie królów z Indyjej, Parsyjej i Kaldejej.

1. Powieść historyczna.

1. Historia Aleksandra Wielkiego.

• I. List posłany Aleksandrowi od Daryjusza – Aleksander nigdy nie dorówna Persom, więc le-piej by było, żeby ich nie drażnił.

• II. Odpowiedzenie dał Aleksander Daryjuszowi – ostrzeżeni przed przyjściem Aleksandra, któremu pomagają bogowie.

• III. Jako gdy Aleksander przyszedł do ostatecznych indyskich, gdzie nalazł słonie, które uga-niał – Aleksander odstraszył słonie „skrzytaniem” wieprzów i trąbieniem.

• IV. Jako gdy Aleksander nalazł żonki brodate – żyją w lesie i żywią się zwierzętami.

• V. Jako gdy Aleksander nalazł ludzie i żonki nago chodząc – ciała mają kosmate jak zwierzę-ta, zabicie rinocefalusów (nosorożców), burza.

• VI. Jako gdy Aleksander nalazł ludzie wielkie jakoby obrzymowie – leśni ludzie uciekli, gdy usłyszeli ludzki głos, Aleksander i jego wojsko pobili ich.

• VII. Jako gdy Aleksander nalazł drzewa, które się rodzili z słońcem – i zachodziły wraz ze słońcem, zdechł rycerz, którego Aleksander posłał po gałązkę z takiego drzewa, nikt do roś-liny tej nie może się zbliżać.

1. Pisma historyczne i polityczne.

1. Kronika turecka Konstantego z Ostrowicy.

• rozdział XL: O bitwie i o szykowaniu tureckiem – cesarz walczy między dworzanami, piechota po prawej ręce cesarza, za nimi są wielbłądy i konni, chorągwie, bitwa z „krześcijanami”.

1. Zabytki prawne.

1. Roty przysiąg.

• roty poznańskie:

• 1386 – 1397.

• 1390 – „Ta krowa, czso Czestkowi ukradziona,tej Jakusz użytk[a] nie ma” (nie używa, nie ma użytkowania).

• roty krakowskie:

• 1398-1399.

• 1399 – „Jakosmy przy tem byli, gdzie Maciek dał Lenartowej dwa policzki i krwawił ją”.

• zapiski i roty polskie z ksiąg sądowych ziemi warszawskiej:

• 1417-1428.

• „Jako mnie Jan uranił samotrzeć” (we trzech).

• „Jako mnie Włodek winowat XX grosz”.

1. Statuty i ustawy.

• z kodeksu świętosławskiego. 1449 r.

• I. O głupiem braniu rzeczy cudzych – Jidzik zasnął na drodze, Falek zabrał mu miecz i to-bołę, w której były trzy skoćce groszow; miecz i tobołę oddał, ale bez pieniędzy, ukarany.

• II. O ukąszeniu psiem – Jidzik skarży, że pies Falka ugryzł go, bo Falek szczuł zwierzę, ale Jidzik nie mógł tego udowodnić.

• III. O przyczynie uranienia – Jidzik skarży Falka, że w czasie zwady zgasił świeczkę i Ji-dzik nie wie, kto go zranił.

• IV. Kostek nie mają jigrać na zakład.

• z kodeksu Działyńskich.

• V. Pożeżca (podpalacz) ma być spalon.

• z kodeksu dzikowskiego. 1501 r.

• VI. O mężobojstwie statut i o ochromieniu – gdy ktoś zabije rycerza, ma zapłacić 30 grzy-wien, gdy go zrani – 15…, za zabicie kmiecia płaci się 6 grzywien (3 dla żony, 3 dla pa-na)…

1. Proza okolicznościowa.

1. Listy miłosne.

• I. List z 1429 r.

• II. List z 1444 r.

• III. List panny z roku ok. 1450

• IV. List z 1480 r.

1. Testament o skarbie zakopanym z 1455 r.

• autor: Piotr Wydżga.

• z Torunia jedźcie do Krakowa, stamtąd do Nowego Sądcza, do Starego Miasta, do Rytra, pod tym grodem są karczma, młyn i rzeka Roztoka, trzeba pożeglować rzeka, dopłyniecie do łącz-ki, tam jest jaskinia, tam znajdziesz kaganiec i miskę, pomódl się do Boga, nie zapomnij o du-szy zmarłego, „jest dobro jako groch i jako siemię, a rzadko jako bob. A to Panu Bogu pole-cam”.

Pieśń o Rolandzie,

przeł. Tadeusz Żeleński (Boy), oprac. Anna Drzewicka,

BN II 233, 1991.⁵⁹

WSTĘP

1. „Pieśń o Rolandzie” na tle czasów swojego powstania.

• najstarsza wersja z rękopisu oksfordzkiego XI/XII w., ustny przekaz może już od VIII/IX w., Karol Wielki żył na przełomie VIII i IX w., w 800 r. koronowany na cesarza, krótkotrwała wspa-niałość i potęga Francji.

• niespokojne dla Francji wieki IX i X, XI w. panowanie Kapetyngów, południowa Francja koleb-ką kultury, krucjaty, rekonkwista w Hiszpanii w połowie XI w.

• wydarzenie historyczne: 778 r. klęska straży tylnej wojsk cesarskich w Pirenejach w drodze powrotnej z wyprawy do Hiszpanii, Karol nazwany cesarzem w utworze (22 lata wcześniej!), Roland wymienia ziemie zdobyte przez Karola.

• polityczna inspiracja: refleksja nad funkcją i zasięgiem władzy królewskiej, rzemiosło rycer-skie dla bohaterów znane i bliskie, walka – swoisty rytuał, etos rycerski, rycerstwo – służba, zapał i entuzjazm krucjat, groza i okrucieństwo, sposób życia ludzi i ich myślenia, świat wyłą-cznie męski (pojawiają się tylko Bramimonda i Oda).

1. Spory o genezę „Pieśni o Rolandzie”.

• wydarzenie historyczne a wersja poetycka: wiosną 778 r. walki w Pirenejach, napad górali, postaci znane z innych chansons de geste (Ogier Duńczyk, Gerard z Rusylonu…), Oliwier, Ganelon, emir Baligant – postaci fikcyjne.

• Joseph Bedier łączy powstanie „Pieśni o Rolandzie” z rolą dróg pielgrzymowych.

• Roland: w annale z bitwy, na monecie sprzed 781 r. Rodlan, 772 r. Rothlandus na dworze.

• biskup Turpin zginął wiele lat po bitwie.

• Karol (36 lat) ma więcej niż 200!

• zdrada ma usprawiedliwić klęskę.

• indywidualizm i tradycjonalizm.

1. Zagadnienia filologiczne.

• powszechnie przyjęty tytuł „Pieśni o Rolandzie” nie pojawia się w żadnym rękopisie, tekst wy-stępuje w 7 rękopisach, ponadto w wersjach obcojęzycznych.

• Turold – Norman, klerek, „spisał” opowieść.

1. Artyzm „Pieśni o Rolandzie”.

• jedność czasu (kilka dni) i miejsca (Pireneje, północno-wschodnia Hiszpania), koncepcja pos-taci, jedność kompozycji, dzieło przemyślane.

• złożony charakter Ganelona, sidła gry psychologicznej przeciwnika i logika charakteru Rolan-da, brak rozstrzygnięcia wyższości męstwa (Roland) lub roztropności (Oliwier), nadludzki ma-jestat i słabe człowieczeństwo Karola, postaci zindywidualizowane i zróżnicowane, schema-tyzm: dobry, zły, zdrajca; Francuzi – naród wybrany.

• fantazja: zatrzymane słońce, wiek Karola.

• epickość pieśni.

• laisa: rozpoczyna się od imienia, pochwały.

• zagęszczenie środków stylistycznych a napięcie emocjonalne, symboliczna troistość (3 laisy o śmierci Rolanda…).

• słowo-klucz Turolda „piękny”.

• jedno rozbudowane porównanie.

• chwyty retoryczne: przeciwstawienie („Karol śpi, nie obudził się”), hiperbola, apostrofa, pyta-nie retoryczne, stałe epitety, styl formularny, podobieństwa, stereotypy, toposy i motywy.

• subiektywny narrator – komentarze.

1. „Pieśń o Rolandzie” a gatunek „chansons de geste”.

• przed „Pieśnią o Rolandzie” utwory o tematyce religijnej (np. legenda o św. Aleksym).

• od IX w. „chansons de geste”, głównie XII/XIII w., mniejsza popularność w XIV w., poezja ust-na, śpiewana, jak żonglerka, półimprowizacja, tradycyjne wezwanie „oyez” – posłuchajcie.

• wczesna epoka – „Pieśń o Wilhelmie” i „Gormund i Izembard”.

1. „Pieśń o Rolandzie” w Polsce.

• czwarty przekład (po dwóch niemieckich i angielskim), Seweryna Duchińska w 1866, 10-zgło-skowiec (5+5, zamiast 4+6), różnice w stosunku do oryginału, bardziej romantyczna niż wer-sja średniowieczna, do tej pory nikt więcej wierszem.

• prozą w 1903 r. Kazimierz Król.

• 1935 (już 1932 r.) Tadeusz Boy-Żeleński, klasyczne, podstawą nowofrancuska wersja Bedie-ra, tekst-interpretacja.

TEKST

291 lais

• król Karol 7 lat przebywał w Hiszpanii, w tym czasie król Marsyl przebywał w Saragossie.

• informacja o zwycięstwach Karola.

• Marsyl i Blankandryn planują podstęp.

• posłowie u Karola, sprzeciw Rolanda, poparcie Ganelona, jego ojczyma, spór o to, kto pojedzie do Marsyla, wybrany Ganelon.

• Ganelon i Blankandryn o Karolu i o Rolandzie.

• Marsyl się zdenerwował, ale inni poganie przeszkodzili mu w zabiciu Ganelona.

• Marsyl i Ganelon o Karolu (200 lat), zdrada – król z darami do Francji, napad na tylną straż Rolanda i Oliwiera, obietnica „brak wojny”; ucałowania i 2 naszyjniki od królowej Bramimondy.

• Ganelon u Karola, mówi pozytywnie o swoim poselstwie.

• Roland ma jechać w tylnej straży.

• Karol ma widzenia, jedzie do Francji, martwi się o Rolanda, wie o zdradzie Ganelona.

• poganie szykują się do bitwy, przechwałki i marzenia: od zabicia Rolanda do złupienia Francji.

• 12 pogan + 100 tysięcy.

• Oliwier oskarża Ganelona o zdradę, Roland broni ojczyma.

• Oliwier trzy razy prosi Rolanda, by zadął w róg, Roland odmawia.

• przepowiednia Oliwiera.

• błogosławieństwo arcybiskupa.

• dwa razy Oliwier czyni wyrzuty Rolandowi.

• bitwa: Roland o zdradzie Ganelona.

• Roland zabija siostrzeńca Marsyla, Oliwier – brata Marsyla, opisy śmierci pogan (10 lais).

• skazanie Ganelona i trzydziestu jego krewnych na śmierć przez powieszenie w sądzie w Akwizgranie; wielka burza we Francji.

• wygrana potyczka ze 100 tysiącami, przybywa król Marsyl ze swoim wojskiem i Abisemem.

• poganie zabijają 8 znacznych Francuzów, pomszczeni, Roland stacza pojedynek z pogani-nem, zabitych 5 tysięcy, zostało 60 Francuzów.

• Roland chce zadąć w róg, Oliwier jest zły.

• Roland trzy razy dmie w róg, Karol słyszy, Ganelon odradza powrót, zawracają (3 laisy), (2 laisy) za późno.

• Marsyl zabija 4 znacznych Francuzów, Roland zabija jego syna.

• Oliwier raniony śmiertelnie, zabija swego zabójcę, Roland mdleje, Oliwier umiera, przed śmie-rcią modli się do Boga o raj, ojczyznę, Karola i Rolanda.

• przy życiu z ważniejszych Francuzów pozostają: Roland, arcybiskup Turpin rejmski i Gotier z Hum, dwaj ostatni zabici z oddali strzałami, Roland słabo dmie w róg, Karol słyszy, każe od-powiedzieć.

• poganie chcą zabić Rolanda, 400 w hełamch, ginie koń Francuza, poganie uciekają.

• Roland wędruje po polu walki, przenosi ciała druhów do arcybiskupa, odnajduje Oliwiera, mdleje, arcybiskup (jeszcze żyje) chce mu przynieść wody, umiera.

• Roland i jego śmierć na wzgórku, modlitwa za druhów i za siebie, Arab chce odebrać mu miecz, Roland o zabija, próba zniszczenia Durendala (miecza) tak, by żaden poganin nie mógł się chlubić jego posiadaniem, bezskutecznie, wzniesiona prawica w stronę nieba, anio-łowie zabierają jego duszę, twarz skierowana w stronę Hiszpanii, anioł Cherubin, św. Michał i św. Gabriel.

• Karol nadjeżdża, dopadają uciekających pogan, przedłużenie dnia, rozbicie obozu, opieka Gabriela nad snem Karola, widzenia króla.

• Marsyl w Saragossie, stracił prawą rękę.

• Karol pozostał w Hiszpanii 7 lat; Marsyl wzywa na pomoc emira z Babilonu, poganie chcą iść do Francji bić się z Karolem, ale król francuski jest tuż obok.

• emir chce wydać Karolowi bitwę, Marsyl oddaje mu całą Hiszpanię.

• Karol jedzie do Ronsewal zobaczyć rozmiar szkód, znajduje ciało Rolanda, mdleje.

• Francuzi grzebani są we wspólnym grobie, zabrane serca Rolanda, Oliwiera i arcybiskupa Turpina, zwłoki wiozą do Francji.

• posłowie emira przybywają do Karola, ten wydaje bitwę, 2 szyki Francuzów, po jednym z Ba-warii, z Alemanii, Normandii, Bretanii…, modlitwa Karola do Boga – zemsta za Rolanda.

• przegląd wojsk arabskich.

• Francuzi zabijają Arabów.

• „bitwa uparta i twarda”, Karol ratuje diuka Naima, „prawo jest z Karolem”, emir przegrywa, po-jedynek Karola i Baliganta, pomoc Gabriela, emir ginie, poganie „pierzchają”.

• Bramimonda o klęsce, Marsyl umiera, Karol zajmuje Saragossę, niszczy meczety i synagogi, chrzest pogan, innych zabijają, królowa zabrana do Francji jako branka.

• po powrocie do Francji sąd w Akwizgranie nad Ganelonem, Oda, siostra Oliwiera, umiera, gdy dowiaduje sią o śmierci narzeczonego, Rolanda, sędziowie chcą uniewinnić zdrajcę, po-jedynek Tierego i krewnego Ganelona, Pinabela, który przegrywa.

• krewni Ganelona giną przez powieszenie, Ganelon rozerwany przez konie.

• Bramimonda chce zostać chrześcijanką, otrzymuje imię „Julianna”.

• widzenie: kolejne bitwy (krucjaty).

• „Tu kończy się opowieść, którą Turold spisał…”.

---

1. opracowała Aleksandra Araszkiewicz↩

2. opracowała Aleksandra Araszkiewicz↩

3. tj. Perseusza, mieli wspólnego ojca – Jowisza.↩

4. matka Orfeusza, patronka poezji epickiej↩

5. kary śmiertelników za ich pychę.↩

6. nazwa pospolita, oznaczająca powiew, tchnienie wiatru.↩

7. gatunek ptaka morskiego↩

8. Owidiusz nie wymienia jej imienia↩

9. mimo że była drzewem, cierpiała jak kobieta↩

10. Gwiazdy porannej↩

11. przypominam, odporny na ciosy↩

12. Hipolit – Wirbiusz.↩

13. etruski↩

14. piorun↩

15. echa ody Horacego „Exegi monumentum” III 30.↩

16. opracowały Aleksandra Araszkiewicz i Katarzyna Wielbowicz↩

17. opracowały Aleksandra Araszkiewicz i Katarzyna Wielbowicz↩

18. treść ustalona i zamknięta w ramach szablonów, wszystko staje się konwencją.↩

19. Dante to skrót imienia Durante↩

20. chart albo 515.↩

21. przywódca gibelinów, wygnany w 1298 r. z Florencji przez zwycięskich gwelfów, ostry ton rozmowy↩

22. po rozejściu się z żoną miał znienawidzić kobiety i wpadł w grzech, za który pokutuje w piekle↩

23. opracowały Aleksandra Araszkiewicz i Kinga Wajszczak↩

24. najnowsze badania, sprzed kilku miesięcy, wykazały, że pochodził z Wenecji.↩

25. opracowała Aleksandra Araszkiewicz↩

26. dlatego↩

27. ponieważ↩

28. miano↩

29. nic↩

30. uważać, sądzić↩

31. pochwalony↩

32. dopóki↩

33. ćwierć grzywny (12 groszy)↩

34. proś↩

35. niech↩

36. wady, niedomogi↩

37. sporządzony w↩

38. wieś w powiecie przemyskim↩

39. bezpieczeństwo, pomyślność, szczęście↩

40. chwalcie księży↩

41. po skończeniu książki↩

42. wynagrodzenie, należność↩

43. tu: prostak↩

44. forma spieszczona od imienia Małgorzata↩

45. wszystkie dla mnie↩

46. wulg. na nic↩

47. tu: nawet↩

48. rozkosz, uciecha↩

49. haniebny, naganny, podły↩

50. wiersz↩

51. biada↩

52. grubas, łakomczuch↩

53. zorza↩

54. siostry↩

55. opracowała Aleksandra Araszkiewicz↩

56. wstęp pisany przed 1959 r.!↩

57. od niemieckiego Urteil = wyrok.↩

58. niektóre teksty przytoczone są w dwóch wersjach: w języku starodawnym i nowoczesnym; zaznaczam je przy tytule literą s.↩

59. opracowała Aleksandra Araszkiewicz↩