Oświecenie
Ramy czasowe: 1650/80 – 1800 ( w Polsce 1740- 1820)
Okres w dziejach myśli i kultury zachodniej cechujący się dramatycznymi rewolucjami w nauce, filozofii, wizji społeczeństwa i polityce. Zastąpiły one światopogląd średniowieczny i rozpoczęły nowożytny zachodni świat. Oświeceniowa myśl, kulminację polityczną osiągnęła w rewolucji francuskiej.
Prądy intelektualne: racjonalizm, empiryzm, sensualizm, krytycyzm, deizm, libertynizm, utylitaryzm
Prądy artystyczne i kulturowe: klasycyzm, Sentymentalizm, rokoko
Podłoże społeczne, ekonomiczne, polityczne:
W okresie wczesnego oświecenia kapitalizm (w postaci merkantylizmu) stopniowo wypierał feudalizm jako zasadniczą postać ekonomii, przynajmniej w europie zachodniej.
Ekspansja kolonializmu skutkowała rewolucją handlową.
Okres ten odznaczał się rozwojem nowych gałęzi nauk i aplikacją jej odkryć do rozwoju technologicznego, co znalazło wyraz w rewolucji przemysłowej.
Rewolucja burżuazyjna w Anglii i zaawansowany kapitalizm sprzyjały rozprzestrzenianiu się tam nowych idei. Oświecenie krytykowało absolutyzm, przywileje duchowieństwa i szlachty.
JOHN LOCKE – „Dwa traktaty o rządzie” Uważał, że własność prywatna rozwinęła się w skutek luźnej pracy, a państwo powinno ją chronić.
MONTESKIUSZ – „ O duchu praw” istnieją trzy dziedziny władzy: wykonawcza, ustawodawcza, sądownicza. Dobrym przykładem systemu politycznego jest monarchia parlamentarna w Anglii. Był zwolennikiem demokratyzacji i przeciwnikiem absolutyzmu.
JAN JAKUB ROUSSEAU – „Umowa społeczna” każdy człowiek winien posiadać wolności osobiste i być równy z innymi. Wolnym jest się, gdy nie podlega się żadnej władzy, oprócz prawa. Proces tworzenia prawa powinien być dziełem całego społeczeństwa.
Oświecenie rozpoczęło się rewolucją przemysłową XVI i XVII w.
Promowało filozofię w szerokim tj. obejmującym nauki naturalne sensie słowa, uwalnia ją też od „ służebnicy teologii” uczyniono z niej niezależną gałąź poznania z własną siłą i autorytetem. D’ Alembert charakteryzuje XVIII w. jako stulecie filozofii z uwagi na ogromny postęp intelektualny rozwój nauk i entuzjazm towarzyszący tym postępom.
Francuskie oświecenie- Wolter, Monteskiusz, Diderot, D’ Alembert
Szkockie oświecenie: Hume, Reid, Smith,
Niemieckie oświecenie: Wolff, Kant, Lessing
Polskie oświecenie : Stanisław August Poniatowski „epoka stanisławowska – 1764-1795
Instytucje propagujące reformy: szkoła rycerska, teatr narodowy, biblioteka załuskich itd.
Pod koniec okresu nurt stał się „auto-refleksyjny” postawiono pytanie: czym jest oświecenie? Odpowiedz: wyjście ludzkości z okresu zawinionej niedojrzałości. Jest procesem w którym zaczyna się samodzielnie myśleć
Filozofia wyraża głębokie zaufanie do jednej z ludzkich naturalnych władz jakim jest rozum i do jego naturalnych możliwości poznawczych z drugiej strony podejrzliwość lub nawet wrogość do innych postaci władzy.
Relacja do Religi jest raczej napięta. Wiara jest proces usamodzielnienia się w myśleniu i działaniu przez rozbudzenie swoich własnych intelektualnych możliwości, ma on prowadzić do bardziej ludziej egzystencji.
Znakomitym przykładem ludzkiego postępu jest rozwój nauk ścisłych. Issak Newton dzieło z 1687r.- epokowe osiągnięcie. Polegało ono na zrozumieniu zróżnicowanych zjawisk świata fizycznego, w szczególności ruchu ciał i matematycznych praw.
Dzieło to stało się silnym impulsem do aktywności intelektualnej XVIII w.
Racjonalizm
RENE DESKARTES (zm.1650) –wniósł podstawy dla oświeceniowej koncepcji racjonalistycznej. Descartes podjął się znalezienia dla nauki solidnych metafizycznych fundamentów. Jego metoda kładzie cień nieufności na zmysły jako podstawy źródła poznania.
BARUCH SPINOZA –system racjonalistycznej metafizyki. Spinoza w odróżnieniu od dualizmu Kartezjusza rozwija antologiczny monizm. Istnieje tylko jedna substancja, o różnych wprawdzie atrybutach, odpowiadających ciału i umysłowi. Spinoza w oparciu o ściśle racjonalne myślenie, odrzuca istnienie transcendentalnego najwyższego bytu, identyfikuje Boga z naturą.
LEIBLINTZ – (zm. 1716) –racjonalistyczna metafizyka, zasada racji dostatecznej stwierdza, że wszystko co istnieje ma wystarczający powód by istnieć. Wyraża ona wiarę, że świat jest w pełni inteligentny za sprawą naturalnych narządów poznawczych. Filozofowie racjonalistyczni XVIII w. poprzez koncepcje nauki jako pewnego ideału obejmującego wszystkie naturalne dziedziny życia i istnienia wywarli wielki wpływ na myśl oświecenia.
Empiryzm
Mimo zaufania pokładanego w rozumie, rozwój empiryzmu tak w praktyce nauki jak i teorii wiedzy jest charakterystyczny dla epoki
FRANCIS BACON – ojciec filozofii eksperymentalnej, pojmuje nowe nauki jako :
Osadzone na empirycznej obserwacji i eksperymencie
Osiągane przez metodę indukcyjną
Ukierunkowane na cele praktyczne
GEORGE BERKLEY – Filozof empiryczny rozwija metafizykę idealistyczną i przedmioty poznania, pozornie materialne nie są niczym innym jak ideami umysłu.
THOMAS REID – obrońca zbiorowego rozsądku i skojarzonej idei, że rezultaty filozoficznego poznania winny być pożyteczne dla zwykłych ludzi- idea charakterystyczna dla oświecenia.
Sceptycyzm
Myśliciele są sceptyczni i krytyczni wobec tradycyjnych dogmatów, w nauce, metafizyce i religii. Zastępują autorytet tradycji i religijnych dogmatów autorytetem rozumu, zasadowo epoka przeżywa kryzys autorytetów.
DAVID HUME – sceptycyzm skierowany wobec zmysłów kształtowany jest przez jego epistemologię. Pisał: „ wszelka wiedza zmienia się w prawdopodobieństwo” Chciał być „ newtonem umysłu” i ustalić podstawowe prawa rządzące ludzkim poznaniem.
Subiektywizm i wizja człowieka
ALEXANDER POPE – poznawaj samego siebie, nie zakładaj, że przejrzysz Boga. Właściwym podmiotem dla ludzkości jest człowiek. Człowiek wypiera Boga jako centrum ludzkiej świadomości.
J.O DE LA METTRIE – osłabia ludzkie pojęcie o samych sobie również typowe stanowisko
Z drugiej jednak strony w niektórych pracach nie brakuje wyrazów ludzkiej pewności siebie. zasadniczo jednak naukowym aspiracjom towarzyszy dramatycznie obniżony samo- wizerunek ludzkości, tradycyjny autoportret ludzi, jako zajmujących uprzywilejowane miejsce w naturze należy do przeszłości.
Nauki i encyklopedia
Do rozwoju nauk prowadziło wykształcenie się metody indukcyjnej w wyjaśnianiu zjawisk, ich staranna obserwacja.
Niektóre z nauk nabrały w tym okresie tożsamości: historia, ekonomia, socjologia, psychologia, estetyka
Encyklopedia – systematyczny słownik nauk, sztuki i rzemiosła – dzieło wyjątkowe 28 tomów ponad 21 lat ( do 1772)
Cel: dostarczenie kompendium dostępnej ludzkiej wiedzy, przymnożenie postępu i rozpowszechnienie wiedzy, pozytywna przemiana społeczna.
Encyklopedia jest z założenia świecka i przeczy tradycyjnym autorytetom.
Teorie polityczne
Osiągnięcia w dziedzinie myśli i praktyki politycznej są znaczące : trzy rewolucje polityczne dały podstawy nowoczesnej republikańskiej, konstytucyjnej demokracji.
Angielska Chwalebna rewolucja – 1688
Rewolucja Amerykańska – 1775-1783
Rewolucja francuska 1789-1799
W tym okresie sformułowano:
Podstawowy model rządu oparty na zgodzie rządzonych
Polityczne ideały wolności i równości
Lista podstawowych praw człowieka
Tolerancja dla różnorodności religijnej
Koncepcje podstawowych władz politycznych jako zorganizowanych w systemie mechanizmu, gwarantujących zachowanie równowagi politycznej. Prekursorzy Hobbes & Spiznoza.
THOMAS HOBBES – Broni absolutnej władzy politycznej suwerena. Fundamentalne dzieło oświeceniowej myśli politycznej- lewiatan. Praca zawiera zapis: zgodnie z umową społeczną władza polityczna opiera się na zgodzie pomiędzy jednostkami.
JOHN LOCKE – klasyka liberalizmu politycznego: z natury żyjemy w stanie równości, a także w stanie wolności, choć w ramach podstawowych praw natury.
Prawo cywilne budowane na zgodzie rządzonych nie eliminuje prawa naturalnego, ale służy temu by je przybliżyć. Gdy więc stanowiona władza polityczna narusza to prawo, ludzie są uprawnieni do obalania jej. Co do własności osobistej, każdy uzyskuje słuszną własność w posiadaniu zewnętrznych rzeczy które pierwotne były dane nam przez Boga.
ADAM SMITH – broni wolnego handlu i wzywa do jak najmniejszej ingerencji ze strony państwa w zasady rządzące rynkiem.
JAN JAKUB ROUSSEAU – Przeciwieństwo liberalnego modelu Locke’a. Wg. Rousseau czysta, bezpośrednia demokracja jest jedyna formą rządu, w której ludzka wolność może być zrealizowana. Wolność możliwa jest jedynie za sprawą rządów „woli ogółu” – ciało polityczne ją wyrażające powstaje na podstawie pierwotnej umowy i jest zgromadzeniem wszystkich obywateli.
MONTESKIUSZ- trzy formy rządu – republika (demokratyczna lub arystokratyczna), monarchia i despotyzm. Działanie demokracji wymaga od obywateli posiadania cnót.
Etyka
Koncentrowała się początkowo wokół Boga i życia wiecznego. Jednak wraz z rozwojem procesu industrializacji, urbanizacji i rozpowszechnienia się edukacji to szczęście doczesne staje się celem ostatecznym.;
Hobbes o tym co jest dobre a co złe:
Cokolwiek jest przedmiotem ludzkiego pragnienia albo ochoty-jest dobre
Utylitaryzm Jeremy Bentham – jest konsekwencją racjonalistycznego podejścia do etyki i mierzenia dobroci czynów przydatnością w poprawie ludzkiej kondycji. Szczęście rozumiane było jako cnota społeczna cel- harmonia życia społecznego.
Utylitaryzm rozwinął się i upowszechnił w świecie anglojęzycznym w następnym pokoleniu jedin Stuart Hill.
Religia
Oświecenie jest krytyczne wobec niektórych przejawów religijności jak: przesądy, entuzjazm, fanatyzm i nadprzyrodzoność.
Cztery postacie religijności oświecenia:
Deizm
Ateizm
Religia serca
Fideizm
DEIZM
za pomocą naturalnego światła rozumu możemy poznać, że świat został stworzony i jest kierowany przez najwyższą inteligencję.
Choć najwyższa istota ma plan dla swych stworzeń od samego początku, to jednak nie ingeruje w losy świata
Jest formą religii dopasowaną do oświecenia
Deizm pojawia się najpierw w Anglii, stąd Wolter sprowadził do Francji, jako wielki obrońca idei.
Robbespiere – instytucjonalizuje deizm w postaci kultu najwyższej istoty
Moralność wymaga istnienia religii, w tym sensie, że moralność wymaga istnienia transcendentalnego prawodawcy do życia wiecznego.
FIDEIZM
Wiara religijna może utrzymać swoje przekonania nawet pomimo racjonalnego filozoficznego rozumowania.
ATEIZM
Bóg nie istnieje, pogląd często występujący z materializmem. Wg Diderota – powinniśmy poszukiwać
RELIGIA SERCA
Rousseau naucza o naturalnej religii serca, odrzuca religie objawione i religijne objawienia. Boga można poznać sercem.
Oświecenie a idea postępu
Twórcy wierzą w trwały postęp ludzkości i cywilizacji aż do doskonałości każda kolejna faza ma być lepsza niż wcześniejsza. Natura nie ustaliła żadnych ograniczeń dla ludzkiego doskonalenia się.
KANT – ludzkość osiągnęła dojrzałość i wzięła swój los we własne ręce
LEIBLINTZ – żyjemy w najlepszym z możliwych światów
1755r. – tragiczne i wielkie trzęsienie ziemi w Lizbonie –wstrząsa naiwna wiarą w postęp
VOLTER- może nie najlepszy ze światów, ale nadający się do życia.
ROUSSEAU – Krytyczny wobec postępu. Usuńcie ten niszczący postęp, zabierzcie wasze błędy, nałogi. Zabierzcie wytwory cywilizacji a wszystko będzie dobrze.
Wszystko co było dobre było już na początku w stanie natury, postęp przynosi rozczarowania i zepsucie.
Wszystko jest dobre gdy wychodzi z rąk stworzyciela, wszystko się psuje w rękach człowieka
Po-oświeceniowe, dzisiejsze rozumowanie postępu:
DAWSON – idea postępu to robocza wiara naszej cywilizacji
NISBET- przez niemal 3 tys. lat nie było zachodniej cywilizacji i idei ważniejszej a nawet równie ważnej, jak postęp
NISBET, SZTOMPKA – Definicja postępu „idea wg której ludzkość powoli, stopniowo i nieprzerywalnie przechodzi od pierwotnego ubóstwa kulturowego ignorancji i poczucia zagłębienia na ciągle wyższe poziomy cywilizacyjne.
Nieodwracalność – liniowe trwanie od przeszłości przez teraźniejszość ku przyszłości; postęp to pozytywnie ujęta różnica między przeszłością a teraźniejszością
Kierunkowy ruch w którym żadna z faz nie powtarza się, a każda kolejna zbliża się do stanu końca
Kumulatywny proces dokonujący się krok po kroku i stopniowo lub rewolucyjnie przez skoki
Daje się też dostrzec stadia, fazy epoki
Zauważa się endogenne, wewnętrzne przyczyny procesu, które są auto-dynamiczne tj. rozwijają wewnętrzny potencjał
Istnieje nieuchronność i konieczność naturalnego procesu, nie da się go zatrzymać
Proces podlega ponownie ulepszeniu kolejna faza jest lepsza niż poprzednia, bliższa osiągnięcia takich wartości jest prawdziwość, równość i szczęście.
Rozwój teorii prawnych, sprawy kryminalne, obyczajowe i religijne.
Dawniej celem kary był odwet i odstraszenie a nie resocjalizacja.
W europie nowożytnej funkcjonował katalog 10 głównych przestępstw ściganych bezwzględnie i ściągających karę śmierci, rozbój z użyciem przemocy i rabunek, zabójstwo rodziców i dzieci, kazirodztwo, morderstwa i podpalenie, czary i herezja.
W XVI w. złodziei wieszano, zabójców ćwiartowano, śmiercią karano też fałszerzy monet. W średniowieczu wrzucano ich do kotła z wrzątkiem lub wylewano ołów do gardeł.
W wiekach XVI i XVII – w większych miastach europejskich rocznie wykonywano od kilku do kilkudziesięciu wyroków śmierci.
Kary dla Heretyków:
Palenie na stosie, ścinanie heretyków i inne należy rozpatrywać m.in. w świetle ówczesnego prawodawstwa, które we wszelkich wyrokach było niepomiernie surowe co do winy.
Ze zdobyczy oświeceniowej tolerancji religijnej wynikały później inne dobra i swobody natury publicznej i politycznej.
Z walki o wolność odbywanie nabożeństwa- wyrosła wolność zgromadzeń i zebrań
Z walki o możliwość publikacji dzieł teologicznych, przyszła wolność druku
Postulat wolności słowa przyszedł za realizacją prawa do głoszenia poglądów religijnych
W Polsce tolerancja religijna sprzyjała rozwinięciu się postawy otwartości na nowinki kulturowe z zachodu, nowe mody i obyczaje, nowe idee i coraz powszechniejsze podróżowanie za granicę.