Śmierć Stalina istalinizacja

ŚMIERĆ STALINA I DESTALINIZACJA

5 III 1953 – śmierć Stalina → kryzys władzy w ZSRR i państwach satelickich

9 III 1953 – pogrzeb Stalina → nowy premier: G. Malenkow

po śmierci Stalina rozpoczęły się zmagania o władzę → zbiegło się to z oznakami kryzysu gospodarczego (skutek nadmiernych obciążeń zbrojeniami), więc w zmaganiach o władzę pojawiały się różnice w kwestii polityki gospodarczej i taktyki międzynarodowej

główni kandydaci w walce o władzę: Malenkow (sekretarz Stalina, został premierem), Beria (szef tajnych służb, realizował politykę Stalina na Ukrainie), Chruszczow (od IX 1953 stał na czele KC KPZR), Mołotow (szef dyplomacji), Kaganowicz, Bułganin, Woroszyłow (przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR) → konkurenci przyjmowali różne koncepcje kontynuacji rządów komunistycznych: Mołotow i Kaganowicz (terror), Malendowski i Beria (modernizacja i racjonalizacja systemu), Chruszczow (kierunek pośredni)

początkowo zwyciężyły koncepcje Malenkowa → zaczęto zmniejszać terror (zachęciło do niektórych więźniów do oporu – dwa powstania ostro stłumiono), przesunięto akcenty w polityce gospodarczej na produkcję dóbr konsumpcyjnych (wykorzystywano słabą sytuację gospodarczą ZSRR)

Beria wydawał się być najbardziej niebezpieczny (dysponował aparatem bezpieczeństwa) i dlatego pozostali rywale uzgodnili wspólną akcję przeciwko niemu → aresztowano go, pozbawiono funkcji, usunięto z partii i oskarżono o antypaństwową działalność → nowym szefem MWD (dawnego NKWD) został Krugłow → dalej trwała walka o władzę głównie między Malenkowem, Mołotowem i Chruszczowem

pierwsze lata po śmierci Stalina – trudne dla ZSRR: mimo liczebności armii i przewagi w siłach konwencjonalnych, ZSRR nie dorównywało możliwościom USA (bomba wodorowa); antykomunizm staje się oficjalną ideologią amerykańską (1952 – wybory wygrywa Eisenhower, przeciwnik komunizmu; 1953 – sekretarz stanu Dulles oświadcza, że USA nie wejdzie w żaden porozumienie zatwierdzające władzę komunizmu); słaba koniunktura w porównaniu z Zachodem; spadała stopa życia ludzi; gospodarka nie wytrzymywała obciążenia zbrojeniami; zła sytuacja ekonomiczna ZSRR i państw satelickich

27 V 1953, plenum KC KPZR – konflikt między dwoma stanowiskami: kontynuacja polityki konfrontacji (Mołotow) / bardziej pragmatyczne podejście, nawet kosztem ustępstw (Beria – szef NKWD, gruziński komunista, w głównej mierze odpowiedzialny za czystki) → Beria był gotów poświęcić NRD dla zjednoczenia Niemiec i obniżenia kosztów zewnętrznych radzieckiego imperium, ale pomysł ten odrzuciło kierownictwo KPZR → skutek: usunięcie Berii;

ustępstwa ZSRR: decyzja o obronie socjalizmu w NRD przy jednoczesnym pokojowym współistnieniu; porzucenie roszczeń terytorialnych wobec Turcji; przywrócenie stosunków dyplomatycznych z Jugosławią i Izraelem; nakłonienie Chin i Korei Północnej do pojednawczej postawy w rokowaniach pokojowych w Korei → ugodowy ton kierownictwa ZSRR

reakcja Zachodu: 16 IV 1953 – prezydent Eisenhower zaproponował podjęcie rozmów rozbrojeniowych, licząc, że za deklaracjami ZSRR pójdą czyny; 11 V 1953 – Churchill sugerował możliwość zaspokojenia radzieckich potrzeb bezpieczeństwa bez naruszania interesów Zachodu i zaproponował spotkanie przywódców mocarstw → ZSRR ostrożnie przyjmowało te propozycję, bo bało się, że Zachód chce wykorzystać chwilową słabość Rosji

kwestia Korei: 27 VII 1953 – podpisanie rozejmu, ustalenie linii demarkacyjnej; zawieszenie broni

strategia USA: Stany Zjednoczone nie wykorzystywały swojej przewagi jako środek nacisku na blok komunistyczny (bo szybko rozciągał się front konfrontacji z komunizmem, słabi partnerzy USA) → obowiązywała doktryna odpychania wpływów komunistycznych i zmasowanego odwetu w razie ataku na ZSRR → przywódcy Zachodu uroczyście opowiadali się przeciwko zniewoleniu Europy (były to wyłącznie deklaracje, nie podejmowano działań), ale w rzeczywistości możliwość ograniczonego ataku jądrowego (od VIII 1953) wywoływała większe zaniepokojenie w USA, niż ogólna przewaga USA w ZSRR

25 I-18 II 1954 – konferencja MSZ mocarstw w Berlinie → plany zjednoczenia Niemiec: Eden (WB): wolne wybory w całych Niemczech, konstytucja zjednoczonych Niemiec, podpisanie traktatu pokojowego przez Zachód, ZSRR i rząd ogólno berliński / Mołotow (ZSRR): układ o bezpieczeństwie zbiorowym w Europie z udziałem dwóch zneutralizowanych państw niemieckich, ale bez USA, niedopuszczenie do udziału Niemiec w sojuszu wojskowym → ostatecznie nic nie uchwalono

powoli na pierwszy plan zaczął wysuwać się Chruszczow → 1954: Malenkow stwierdził, że wojna atomowa oznaczać będzie zagładę ludzkości, Chruszczow z Mołotowem powiedzieli, że atak atomowy Zachodu będzie odparty tymi samymi środkami, co doprowadzi do załamania kapitalizmu (ZSRR miało już broń wodorową)

14 III 1954 – z MWD wyłoniono KGB z gen. Sierowem na czele → popierał on Chruszczowa

Chruszczow oparł się przejściowo na neostalinowcach Mołotowa i doprowadził do odsunięcia Malenkowa → 8 II 1955 nowym premierem zostaje związany z Chruszczowem Bułganin → skutek: osłabienie reformatorskich prądów, przywrócenie priorytetu inwestycyjnego przemysłu ciężkiego (Chruszczow osłabił wpływy reformistów, ale przejął część ich rozwiązań) → Chruszczow (pragmatycy) / Mołotow (stalinowcy) → Chruszczow dążył do łagodzeniu terroru, szukał kompromisów, propaganda stawała się lżejsza – dążono do pokojowego współistnienia z Zachodem (skuteczność Chruszczowa)

trudniej było z destalinizacją w krajach satelickich, bo ciężko było ustalić granicę reform, które zaspokoiłyby potrzeby społeczeństw tych państw i jednocześnie byłby do zaakceptowania przez ZSRR → o rozwoju sytuacji decydowało kierownictwo partii w poszczególnych partiach (zwykle ostrożność w przeprowadzaniu zmian, gdyż głównie kierownictwa opierały się na poglądach Mołotowa)

1954 – ZSRR proponuje wejście do NATO → propozycję odrzucono ze względu na brak zaufania do ZSRR

ZSRR obawiało się wejścia RFN do NATO, dlatego proponowali kolejną konferencję i nasilali kampanię pokojową i rozbrojeniową dla podminowania opinii publicznej na Zachodzie (Mołotow zapowiedział wspólną akcję w przypadku wejścia armii zachodnioeuropejskiej do NATO) → 1954, Londyn: spotkanie przedstawicieli NATO i RFN → podjęto decyzję o wejściu RFN do NATO (oficjalne wejście: 9 V 1955)

w odpowiedzi na wejście RFN do NATO, ZSRR anulowało sojusze wojskowe z mocarstwami zachodnimi z okresu wojny → 14 V 1955, Warszawa: podpisanie paktu o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy (Układ Warszawski); pakt usprawiedliwiał obecność wojsk radzieckich w NRD, Polsce, Rumunii i na Węgrzech; układ miał obowiązywać 20 lat z automatycznym przedłużeniem na 10 kolejnych, jeśli żadna strona go nie wypowie → Układ Warszawski niejako wypełnił lukę po Kominformie; był to sposób na wzmocnienie kontroli przez ZSRR nad państwami satelickimi bez zwiększania bezpośredniego zaangażowania

Austria: w trakcie rozmów o wejściu RFN do NATO, ZSRR wystąpiło z propozycją podpisania traktatu pokojowego z Austrią (przywrócenie suwerenności Austrii za cenę jej neutralności) – ZSRR liczyło, że później Zachód zrobi z Niemcami → 15 V 1955: cztery mocarstwa podpisują traktat państwowy z Austrią uznający ją za państwo niepodległe i demokratyczne

1955 – Nikita Chruszczow (szef partii) i Nikołaj Bułganin (premier) wykonali kilka gestów odprężeniowych → pojechali do Jugosławii, by załagodzić spór (normalizacja stosunków); przekazano Finlandii bazę morską w Porkkala Udd; ZSRR zgodziło się na wejście Finlandii do ONZ → dzięki tym krokom w Europie rozszerzyła się strefa neutralności (ZSRR chciało w ten sposób przeczekać kłopoty gospodarcze i okres walk o władzę)

obie strony konfliktu umacniały swoje szeregi, tworząc jednocześnie klimat porozumienia

17-23 VII 1955 – konferencja w Genewie (materializacja spotkania przywódców wielkiej czwórki zaproponowanego przez Churchilla) → skutek: fiasko – Zachód przedstawił warunki zjednoczenia Niemiec, ale Bułganin je odrzucił i chciał podpisania 50-letniego układu bezpieczeństwa zbrojeniowego z NRD i RFN

12 IX 1955 – wizyta Adenauera w Moskwie: podpisano układ ustanawiający stosunki dyplomatyczne między ZSRR a RFN; ZSRR zgodziło się wypuścić 10 tys. jeńców niemieckich przebywających w głębi Rosji (wyjątek od doktryny Hallsteina – RFN miało zrywać stosunki ze wszystkim państwami uznającymi NRD)

ZSRR jednocześnie umacniało swoją pozycję w Trzecim Świecie (umowa wojskowa z Egipcie, wizyty w Indiach i Birmie)

XII 1955 – przyjęcie do ONZ 16 państw, z których część była satelitami ZSRR (kompromis z Zachodem)

II 1956, zjazd KPZR – umocnienie się reformatorskich i pojednawczych tendencji w kierownictwie radzieckim → erozja rządów totalitarnych w krajach satelickich

wygłoszony został wówczas referat przez Chruszczowa, który mówił o tym, że socjalizm można osiągnąć metodami parlamentarnymi, a nie tylko przez rewolucję; skrytykowano kult jednostki → później Chruszczow wygłosił jeszcze tajny referat (przełom): negatywnie ocenił Stalina i jego system (szok w świecie komunistycznym) → ujawniono zbrodnie Stalina, by skompromitować jego metody rządzenia → zmieniono też sposoby rządzenia: nie zabijano już usuniętych przywódców → umiarkowany reformizm Chruszczowa zwyciężał (choć atakowali go konserwatyści)

z więzień i obozów koncentracyjnych zwolniono miliony więźniów, zlikwidowano GUŁagi, terror był bardziej umiarkowany → polityka liberalizacji i dopuszczenie różnych modeli socjalizmu wywołało ferment w krajach satelickich (głównie PRL – nasiliło się po śmierci Bieruta i objęciu przez Ochaba szefostwa w partii)

Polska – „odwilż”: VI 1956, Poznań – strajk → rozwijał się w tym czasie konflikt w partii między dogmatykami a reformatorami → X 1956: przywództwo w PZSPR obejmuje Gomułka (mimo mobilizacji sił radzieckich w Polsce, ZSRR uznaje tę zmianę) → wywołuje to nadzieję an liberalizację systemu na Węgrzech: demonstracje i strajki uliczne (interwencja wojsk ZSRR)

1953-1956: w bloku wschodnim zachodziły niewielkie zmiany, ale terror pozostawał → zmiany widać zwłaszcza w kierownictwach partii krajów komunistycznych: przywódcy ZSRR chcieli w krajach satelickich wprowadzać kolektywne kierownictwo, więc podkopywano interesy lokalnych „Stalinów”


Wyszukiwarka