ZAGADNIENIA DO EGZAMINU MAGISTERSKIEGO

Dla studentów studiów magisterskich uzupełniających

w roku akademickim 2012/2013.

1. Socjologia a inne nauki społeczne.

Socjologia ma wiele punktów stycznych z innymi naukami. Na pierwszym miejscu znajduje się psychologia, a zwłaszcza psych. społ. Na pograniczu socjologii, psychologii, psychologii społecznej oraz psychoanalizy rozwinęły się dwie teorie szczególnie ważne dla socjologii: teoria zachowania się całych zbiorowości w różnych sytuacjach oraz zachowanie się jednostki w sytuacjach społ. Do opracowania tych teorii potrzebna była też historia, ekonomia, prawoznawstwo, etnografia i etnologia (antropologia kulturalna). Socjologia korzysta też z materiałów demografii, geografii społ. i gospodarczej, historii kultury, statystyki. Charakterystyczne tylko dla socjologii jest poszukiwanie praw, zjawisk zachodzących między ludźmi, badanie struktur, poszukiwanie sił społ. Socjologa interesuje to, co jest specyficznie społeczne tzn. wynikające z wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie.

Antropologia ma dwie główne gałęzie. Pierwsza, antropologia fizyczna zajmuje się istotami ludzkimi, jako organizmami biologicznymi. Badając nasze korzenie biologiczne, nasze związki z innymi gatunkami, a także biologiczne zróżnicowanie pomiędzy nami, koncentruje się na ludzkich skamieniałościach i wytworach. Druga gałąź, antropologia kulturowa, zajmowała się niegdyś naturą i ewolucją społeczeństw nieznających pisma. Ostatnio antropolodzy turowi skierowali zainteresowania również na współczesne społeczeństwa przemysłowe, szczególnie na kulturę i strukturę społeczną małych zbiorowości i grup sąsiedzkich.

Ekonomia zajmuje się głównie sposobami, w jakie produkujemy, rozdzie­lamy, nabywamy i konsumujemy niezbędne dobra. Choć koncentruje się na istocie pojęcia dobrobytu, bada również zasoby takie jak żywność czy energia. Ekonomiści studiują na przykład wpływ i efekty stopy bezrobocia, ceny pod­stawowych produktów i całkowitą wartość dóbr i usług wytwarzanych przez społeczeństwo, (czyli jego PNB - produkt narodowy brutto).

Nauki polityczne analizują kwestie związane ze źródłami, rozdziałem i wykorzystaniem władzy w społeczeństwie. Badają procesy polityczne zacho­dzące w różnych grupach i organizacjach. Nauki polityczne są szczególnie za­interesowane formami działania rządu.

Psychologia bada podstawy i konsekwencje zachowania jednostki, a szcze­gólnie interesuje ją, co prowadzi jednostkę do zachowywania się w taki, a nie inny sposób. Psychologia dzieli się na wiele gałęzi zajmujących się między in­nymi osobowością jednostek, rozwojem ich zdolności myślowych i biologiczny­mi podstawami ludzkiego zachowania.

Wszystkie wyżej wymienione dyscypliny naukowe nie mogą zostać oddzielone od socjologii.

1. Wiedza socjologiczna a wiedza potoczna.

Każdy człowiek rozporządza pewną wiedzą o tym, jak jest skonstruowany i jak funkcjonuje świat społeczny go otaczający. Na świat społeczny patrzymy z perspektywy małego wycinka rzeczywistości, z jakim mamy bezpośrednio do czynienia. Wiedza potoczna tworzy się poprzez wymianę doświadczeń (korzystamy z wiedzy pochodzącej z doświadczenia innych). Przesiąknięta stereotypami potoczna wiedza społeczna nie zniknęła wraz z powstaniem socjologii, a jej prawdy konkurują z prawdami akademickimi.

Cechy wiedzy potocznej:

1. nabywamy ją w toku naszego życia spontanicznie, sami nie wiedząc, jak, gdzie i kiedy

2. wchłaniamy ją od najwcześniejszego dzieciństwa

3. wiąże się ona z ograniczonym zasięgiem ludzkiej obserwacji

4. człowiek kieruje się nie tylko rozumem ale i emocjami, a w związku z tym wiedza potoczna rzadko kiedy jest neutralna

5. związana jest z wartościowaniem

6. operuje podziałami dychotomicznymi „dobry – zły”

7. skłonna do traktowania następstwa w czasie jako związku przyczynowego

8. upatruje przyczyny w celowych działaniach ludzi

9. ma tendencję do pochopnego uogólniania

10. przesiąknięta jest stereotypami, upraszcza, jest sztywna i odporna na zmiany, zabarwiona emocjami

Cechy wiedzy naukowej:

1. niezadawalanie się samym opisem, a wyjaśnienie poprzez odwołanie się do istniejących teorii naukowych (zespół założeń ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych itd.)

2. uczonych obowiązuje przestrzeganie trzech podstawowych reguł:

1. Wyraźne określenie problematyki badawczej w kontekście dotychczasowej wiedzy i istniejących teorii;

2.staranne zbieranie danych, umożliwiające kontrolę ich rzetelności (jawność warsztatu naukowego na wszystkich etapach postępowania badawczego)

3.odróżnianie twierdzeń opartych na faktach, od tych, które są domysłami

c) wyróżnikiem nauki jest neutralność i powstrzymywanie się od wartościowania.

1. Funkcje socjologii.

Adam Podgórecki zaproponował wyróżnienie pięciu funkcji socjologii:

1. Funkcja opisowa (empiryczna, diagnostyczna, socjograficzna, deskryptywna) - dąży do zebrania danych o rozmaitych dziedzinach życia społecznego w sposób intersubiektywnie sprawdzalny i systematyczny, a przy tym subiektywnie rozumiany.

2. Funkcja wyjaśniająca (teoretyczna, eksplanacyjna) - to zarówno przygotowanie modelu teoretycznego dla uporządkowania zbioru zgromadzonych wcześniej danych empirycznych jak i wyjaśnienie opisywanych zależności, rozumienie wielości możliwych sytuacji międzyludzkich. Uzyskiwane dane mogą jednak wspierać rozmaicie sformułowane hipotezy ogólne. Jest obok funkcji diagnostycznej główną funkcją nauki socjologii.

3. Funkcja praktyczna (socjotechniczna, stosowana) – zdolność socjologii do formułowania dyrektyw dotyczących tego, jak dokonywać świadomie przekształceń np. przez zmianę warunków, postaw ludzi, aby osiągnąć zamierzony cel. Zespół pewnych zleceń dotyczących tego, jak przy uwzględnieniu istniejących ocen społecznych dokonywać świadomych przekształceń po to, by osiągnąć zamierzone cele. Może obsługiwać zarówno oceny społecznie wartościowe jak i naganne. Jej zadaniem jest zarówno dawanie zaleceń w poszczególnych dziedzinach życia społecznego, jak i przede wszystkim proponowanie ogólnych założeń praktycznego działania.

4. Funkcja apologetyczna (przesłaniająca) – pełniona jest, gdy w opisie rzeczywistości społecznej uwzględnia się część informacji, pomijając inne; gdy materiał empiryczny zestawia się tak, by dla celów pozanaukowych chwalić pewne sytuacje, postawy społeczne. Ujawnia się wtedy, gdy dzięki zebranym w wiedzę socjologiczną danym dla celów pozanaukowych chwali się pewne sytuacje społeczne, instytucje, koncepcje. Tak wykorzystywana była między innymi w III Rzeszy, ale w wersji subtelniejszej jest używana także w innych państwach i okresach historycznych. Dzieje się tak dlatego, że w naukach społecznych można dobierać dla z góry przyjętej tezy dogodną argumentację.

5. Funkcja demaskatorska (odsłaniająca) - może być rozumiana na dwa sposoby: metodologiczny i oceniający.

• W rozumieniu metodologicznym demaskowanie to ukazywanie pewnych cech, które nie są łatwo uchwytne na pierwszy rzut oka lub wskazywanie na zmienne niezależne, które tkwią u podstaw pewnych zjawisk, a są przesłonięte przez pozorne zmienne niezależne.

• W rozumieniu emocjonalnym albo oceniającym chodzi o wskazywanie pewnych rzeczywistych motywacji, które są celowo lub nieświadomie ukrywane. Demaskatorstwo emocjonalne polega na ujawnianiu motywów, które chciałoby się starannie ukryć. Przykładem może być faktyczna i normatywna skuteczność przepisu prawnego.

Funkcja naukowa i funkcja teoretyczna pozostają neutralne, natomiast funkcja apologetyczna, funkcja demaskatorska i funkcja socjotechniczna mogą być społecznie zaangażowane. Powiązanie funkcji demaskatorskiej z socjotechniczną znamionuje pozytywne zaangażowanie społeczne socjologii. Powiązanie funkcji diagnostycznej i socjotechnicznej z funkcją apologetyczną znamionuje negatywne zaangażowanie społeczne socjologii.

Wg Piotra Sztompki naukowa wiedza socjologiczna na służyć do odpowiedzi na kilka pytań:

1. Jak jest naprawdę?: tutaj rola socjologii polega na podważaniu i obalaniu mitów typowych dla perspektywy potocznej. Ma weryfikować fakty, szukać ukrytych, głębszych warstw rzeczywistości społecznej, odkrywać nieuświadomione konsekwencje społeczne działań członków społeczeństwa.

2. Dlaczego jest tak właśnie?: poszukiwanie przyczyn bardziej fundamentalnych niż te, które narzuca zdrowy rozsądek, odkrywać głębokie mechanizmy zjawisk, ukazywać ich powiązania z kontekstem innych zjawisk.

3. Jak będzie?: wyprowadzać z praw naukowych spodziewane tendencje, uzasadnione prognozy społeczne.

4. Co robić, aby zmienić społeczeństwo?: dostarczanie lepszego rozeznania w społeczeństwie i lepszych szans na realizowanie dążeń i aspiracji.

Źródła: Piotr Sztompka „Socjologia”; notatki z wykładów ze Wstępu uzupełnione o Wikipedię (hasło opracowane w oparciu o Adam Podgórecki, „Pięć funkcji socjologii”, [w:] „Socjotechnika”)

1. Grupy społeczne.

1. Grupami społ. określamy zbiory ludzi, którzy w dążeniu do wspólnych wartości związani są więzią społ. i wytworzyli wewnętrzną organizację.

2. Elementy grup społ.

• Działania

• Interakcje

• Stosunki społ.

• Role społ.

• Normy społ.

1. Wymiary grup społ.

• Fizyczny → grupy istnieją realnie, np. rodzina

• Społeczny → nie ma ich fizycznie, ale realnie w sensie społecznym istnieją, np. mają normy społ.

1. 4 elementy konstytuujące grupę:

1. Liczebność- trudno ustalić dokładnie jaka ilość ludzi może uznawać się za grupę.

• Jan Szczepański, uważa, że o grupie mówimy wtedy, gdy tworzą ją przynajmniej trzy osoby. Mniejsza ilość członków nie jest w stanie wytworzyć struktury społecznej i wpływać a to, co dzieje się między członkami

• Carol Oyster, uważa, że dwie osoby stanowią już grupę. Według niej świadczą o tym procesy takie jak komunikacja, solidarność grupowa, zmiany władzy, interakcje. Mają one bowiem taki sam przebieg jak w grupie liczniejszej

• Merton w doskonały sposób omija tę sporną kwestię, używając zwrotu „pewna grupa ludzi”, nie rozstrzygając jednocześnie które stanowisko jest właściwsze.

1. Wartości wspólnogrupowe- są to wartości, jakie ludzie, członkowie zbiorowości, przez swe wspólne działania

2. Więź grupowa- oznacza fakt uzależnienia się bądź zjednoczenia się członków danego zbioru ludzi wokół określonych wartości czy pełnionych funkcji społ.

• Więź strukturalna- stosunki społeczne wiążące członków grupy

• Więź psychospołeczna- sprowadza się do świadomości grupowej

• Więź obiektywna i subiektywna- pogląd uznające dwuaspektowy charakter

1. Wewnętrzna organizacja grupy- obejmuje ustalenie i wyznaczenie pozycji społecznej i podział ról społ. Miedzy członków grupy.

1. W socjologii stosowane są różne klasyfikacje grup społecznych- 8 kryteriów klasyfikacji wg Sztompki

1. Ze względu na liczebność grupy:

1. grupy małe, posiadające prostą strukturę, czyli złożone wyłącznie z członków i nie posiadające żadnych podgrup (np. rodzina, grupa rówieśników), bezpośredni charakter interakcji, bliskość przestrzenna,

2. grupy duże, posiadające strukturę zbudowaną z wielu podgrup (np. klasa, grupa społeczno- zawodowa), członkowie znają się „tylko z widzenia” lub są całkiem anonimowi

1. ze względu na trwałość grupy:

1. grupy istniejące krótko, przelotne- oparte na przelotnych kontaktach, np. pasażerowie w tramwaju;

2. grupy długotrwałe- np. rodzina, naród, Kościół; zachowują ciągłość i tożsamość, mimo że mają coraz to nowych członków, następuje nieustanna wymiana ich składu

1. ze względu na sposób rekrutacji do grupy:

1. grupy, do których jest się przypisanym- wchodzi do nich bez własnego aktu woli: albo przez urodzenie - jak do rodziny, grupy rasowej, etnicznej czy narodu przez przymus - jak do aresztu, więzienia, obozu zesłańców, oddziału rekrutów, gdzie jest się „osadzonym", „zesłanym"

2. grupy, do które wybieramy na drodze dobrowolnej decyzji- stowarzyszenia, kluby, partie polityczne, drużyny sportowe, zakłady pracy, szkoły, kręgi przyjaciół itp.

• Inkluzyjne- każdy może do nich wejść, każdy może wyjść, skład jest dość przypadkowy

• Ekskluzywne – grupy zamknięte; charakteryzują je: szczególne starania, nakłady, wyrzeczenia - np. długotrwałe studia; stanowi dla jednostki większą wartość. Z grupą taką jednostka silniej się identyfikuje, gotowa jest do pełniejszego zaangażowania, przejawia większy konformizm w obawie przed utratą akceptacji ze strony innych członków i wobec możliwości wydalenia z grupy. Na ogół grupy te cechują się też większą solidarnością i spoistością niż inkluzyjne

1. Ze względu na intensywność uczestnictwa:

• czy w grupie wykonujemy różne działania, realizujemy różne cele

1. grupy wyraźnie wyspecjalizowane, jednofunkcyjne- w których podejmujemy tylko jeden rodzaj działalności. Taki charakter mają grupy zawodowe, grupy zadaniowe, grupy rekreacyjne, stowarzyszenia Itp.

2. Wielofunkcyjne- w których działamy w różny sposób, spełniając różnorodne aspiracje. Przykładem jest rodzina lub grono znajomych.

• dotyczy sumy czasu i energii - fizycznej, ale i zaangażowania myślowego, jakich grupa wymaga od swoich członków

1. „grupy żarłoczne”- wymagające nieustannego uczestnictwa, pełnego zaangażowania, maksymalnego poświęcenia, niepodzielnej lojalności; przykładem jest zakon religijny, mafia przestępcza.

2. zadowalają się cząstkowym tylko uczestnictwem i zaangażowaniem.

• ze względu na obszar prywatności i luzu pozostawiony jednostce

1. grupy, które narzucają bardzo precyzyjnie określone reguły postępowania i bezwzględnie egzekwują konformizm. Charakterystyczne jest dla nich kodyfikowanie takich reguł w postaci sformalizowanych regulaminów, instrukcji itp. Oddział wojskowy, grupa więźniów, załoga statku na morzu

2. grupy totalitarne- kontrola może wykraczać poza aktywność w obrębie grupy, rozciągać się na inne pola aktywności, a niekiedy obejmować całość życia jednostki. Np. szpieg musi relacjonować przełożonym, jak przebiega jego życie rodzinne, z kim się spotyka, gdzie wyjeżdża, do jakich restauracji uczęszcza.

1. Ze względu na charakter korzyści, jakie przynosi jednostce członkostwo w grupie:

1. traktowane są przez jednostki instrumentalnie- udział w nich ma im przynieść jakieś korzyści poza samym udziałem. Grupy mają dopomóc, żeby zrealizować jakieś nasze cele zewnętrzne wobec uczestnictwa

2. udział jednostki ze względu na motywacje autoteliczne (bezinteresowne)- nie chodzi nam o nic więcej niż miłe spędzenie czasu z innymi. Kieruje nami potrzeba rozmowy, bliskości, towarzystwa. Chodzi o to, żeby być razem, pobyć z innymi, pośmiać się, poplotkować, pobawić się. Motywacja ta ma czysty prospołeczny charakter, wyraża naturalną ludzką skłonność do uspołecznienia, towarzyskość

3. możliwość sytuacji pośrednich, łączących obie motywacje

1. ze względu na stopień zorganizowania grupy:

1. grupy formalne (organizacje)- funkcjonujące na podstawie wewnętrznych, sformalizowanych i oficjalnych instytucjach władzy, kontroli i podziale ról, czyli specjalizacji zadań, uczestniczymy jako trochę bezosobowy personel zajmujący pewne pozycje i tym samym jako wykonawcy pewnych ról. Nasze osobiste walory czy wady, poza tymi które wiążą, się z wykonywaniem ról, nie mają dla grupy znaczenia; organizacja zachowuje ciągłość, nawet gdy zmieni się personel

2. nieformalne- złożone zwykle z małej liczby osób, połączonych wspólnotą interesów, pozostającą w bezpośrednich interakcjach (więzi osobiste), w których obowiązują niesformalizowane - niekiedy bardzo luźne i ulotne - zasady i kryteria członkostwa, kierownictwa i kontroli. Istnieją poza lub wewnątrz grup formalnych a ich cele mogą być zgodne lub sprzeczne z działaniami tych że grup. ważne są wszystkie moje słabości, przywary i zalety. Kto inny nie mógłby mnie zastąpić, a sama grupa nie zachowuje trwałości ponadjednostkowej, przestaje istnieć, gdy umrą czy odejdą jej członkowie.

1. Ze względu na psychologiczną relację jednostki do grupy:

1. Grupy, do których jednostka ma stosunek pozytywny- jednostka się z nią identyfikuje, solidaryzuje, obdarza ją zaufaniem i lojalnością. Dobrym wskaźnikiem takiej postawy jest gotowość do myślenia i mówienia o grupie: „my

2. Grupy, do których jednostka ma stosunek negatywny- jednostka nie identyfikuje się, nie solidaryzuje, nie obdarza zaufaniem ani nie poczuwa się do lojalności wobec grupy, do której należy

1. negatywne grupy odniesienia- takie, które budzą u nas repulsję i od których staramy się zdystansować poprzez przyjmowanie przeciwnych wzorów i reguł postępowania.

2. pozytywne grupy odniesienia- takie, z którymi się identyfikujemy, porównujemy i których standardy normatywne staramy się naśladować, dążąc do uzyskania pełnego członkostwa.

1. Ze względu na typ więzi społecznych (typologia zaczerpnięta do Cooleya)

1. grupy pierwotne, w których istnieje więź oparta na osobistych kontaktach i postawach emocjonalnych

2. grupy wtórne, oparte na więziach formalnych, rzeczowych. Komunikacja pomiędzy członkami odbywa się przez pośredników lub grupę pośredniczącą.

Opracowane na podstawie wykładów i ćwiczeń z mikrosocjologii, oraz książek „Grupy” C. Oyster i „Socjologia” P. Sztompki.

1. Socjologia Floriana Znanieckiego.

Florian Znaniecki (żył XIX/XX w.) to polski filozof i socjolog, którego prace i dokonania zyskały zasięg ogólnoświatowy. Odegrał on zasadniczą rolę w rozwoju socjologii polskiej jako dyscypliny akademickiej, założył Instytut Socjologiczny oraz Przegląd Socjologiczny. Przedstawiciel socjologii humanistycznej, w swojej pracy naukowej dążył do syntezy wielu koncepcji. Jego dorobek socjologiczny jest dość obszerny, jednak wyróżnić można kilka podstawowych, najbardziej powszechnych, elementów:

Pojęcie systemu ograniczonego. Konkretna rzeczywistość w swojej złożoności i bogactwie jest nieopisywalna i niewyjaśnialna. Każdy przedmiot uzyskuje realność dopiero w powiązaniu z innymi przedmiotami, a poza tymi powiązaniami nie może być przedmiotem badania naukowego. Każdy przedmiot, aby został poddany badaniu, musi zostać włączony do jakiegoś ograniczonego systemu. F. Znaniecki odróżniał systemy kulturowe od przyrodniczych.

Koncepcja współczynnika humanistycznego. Wszelkie fakty społeczne, w odróżnieniu od przyrodniczych, są zawsze związane z działalnością jakiś ludzi, są czyimś faktami, mieszczą się w obrębie życiowych doświadczeń jakiś jednostek lub zbiorowości. Fakty społeczne mają więc z natury zawarty w sobie współczynnik humanistyczny. Dlatego badać można je tylko z perspektywy tych ludzi, w których doświadczeniu występują, stawiając się w ich położeniu, patrząc na świat ich oczami, rozszyfrowując ich hierarchie wartości i systemy reguł, jakimi się kierują, a nie w drodze zewnętrznej obserwacji. Innymi słowy, społeczeństwo należy zawsze badać z uwzględnieniem współczynnika humanistycznego. Rzeczywistość bez współczynnika humanistycznego nie istnieje.

Kulturalizm. Socjologia to jedna z nauk o kulturze, a jej zadaniem jest badanie systemów społecznych. F. Znaniecki wyróżnił cztery zasadnicze działy socjologii: teoria działań społecznych, teoria stosunków społecznych, teoria osób społecznych, teoria grup społecznych. Postrzegał on grupę społeczną jako swoistą rzeczywistość, w której pojawiają się zjawiska nieznane mniej złożonym układom społecznym, a w szczególności swego rodzaju świadomość zbiorowa.

Metoda dokumentów osobistych. Znaniecki po raz pierwszy (wraz z Williamem Thomasem, Chłop polski w Europie i Ameryce) sięgnął do listów i pamiętników jako źródła danych. W ten sposób chciał on zastosować koncepcję współczynnika humanistycznego i dotrzeć do autentycznego punktu widzenia emigrantów rzuconych w obce środowisko społeczne, zrozumieć od środka ich problemy i dylematy.

Źródło: J. Szacki, Historia myśli socjologicznej. P. Sztompka, Socjologia.

1. Funkcjonalna teoria T. Parsonsa oraz R. Mertona.

Funkcjonalizm jako teoria socjologiczna zdobył dużą popularność w połowie XX wieku. Najważniejsze założenia funkcjonalizmu:

• holizm – funkcjonalizm podjął próbę przedstawienia życia społecznego jako powiązanej całości; nie było tu jednak już prymitywnych porównań społeczeństwa z organizmem, ale stosowano pojęcie systemu,

• wyjaśnianie funkcjonalistyczne – każde zjawisko pełni w danym systemie określoną funkcję, a jej wskazanie jest wyjaśnieniem danego zjawiska,

• wymogi funkcjonalne – każdy system społeczny posiada określone potrzeby / funkcje, które muszą być spełniane przez jego poszczególne elementy,

• ład społeczny – funkcjonalizm przedstawia społeczeństwo w stanie ładu, równowagi czy homeostazy,

• ahistoryzm – tworzone przez funkcjonalistów schematy teoretyczne miały być uniwersalne.

Talcott Parsons był typowym teoretykiem, tworzył teorię ogólną, twierdził, że cała socjologia zaczynać ma się od teorii. Ogólnie jego teoria jest dość szczegółowa, wymienić należy więc jej podstawowe elementy. Talcott Parsons wprowadził pojęcie działania społecznego, które nie jest tożsame z zachowaniem społecznym. Mianowicie działanie społeczne jest celowe, ma subiektywne znaczenie i mniej lub bardziej wyraźną motywację. Ponadto działanie społeczne wyznaczone jest nie tylko przez nastawienie samego aktora, ale i poprzez skierowane ku niemu oczekiwania innych. T. Parsons starał się dociec, w jaki sposób w takiej sytuacji dochodzi do ustanowienia ładu społecznego, którego zasady są respektowane przez wszystkich. System działania społecznego jest czymś więcej niż całokształtem oddziaływania wzajemnego. Występuje wtedy, kiedy istnieją: (a) zróżnicowanie ról i pozycji, (b) akceptacja wynikających z tego zróżnicowania praw i obowiązków oraz (c) wspólne normy i wartości. Aby system działania społecznego trwał, musi spełniać cztery wymogi funkcjonalne / cztery funkcje: (a) adaptacja – zdolność do sprostania wymaganiom środowiska, (b) osiąganie celów – wyznaczanie i osiąganie zasadniczych celów, (c) integracja – ustanawianie zależności pomiędzy swymi częściami, (d) utrzymywanie wzorów działania – tworzenie odpowiednich wzorów kulturowych.

Robert Merton w przeciwieństwie do Parsonsa, podkreślał empiryczny charakter funkcjonalizmu. Podczas gdy T. Parsons dążył do opisu i wyjaśnienia całej rzeczywistości społeczej, R. Merton organiczał założenia funkcjonalistyczne do minimum. Merton skupiał się na teoriach średniego zasięgi, a nie teorii ogólnej, gdyż uważał że zawierają one wyraźniej zdefiniowane i zoperacjonalizowane pojęcia. Teorie średniego zasięgu mają charakter teoretyczny czy abstrakcyjny, ale jednocześnie utrzymują związek ze światem empirycznym.

R. Merton odwodził analizę funkcjonalną od zainteresowań całościowymi systemami, a zwracał uwagę na funkcjonowanie mniejszych wzorów organizacji społecznej. Po drugie, R. Merton uważał, że poszczególne elementy systemu społecznego niekoniecznie muszą pełnić tylko pozytywne funkcje dla systemu, ale część z nich może być dla całości dysfunkcjonalna. I po trzecie, R. Merton krytykował tezę o istnieniu uniwersalnych wymogów funkcjonalnych niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania systemów społecznych. Uważał on, że istnieć mogą pewne alternatywy, których należy poszukiwać w badaniach empirycznych.

Źródło: J. Szacki, Historia myśli socjologicznej. J. Turner, Struktura teorii socjologicznej.

1. Symboliczny interakcjonizm w socjologii.

Teoria interakcjonizmu symbolicznego należy do szerszego paradygmatu tzw. socjologii interpretatywnej , nawiązującej do tradycji socjologii humanistycznej. Obok teorii strukturalno - funkcjonalnej i teorii konfliktu uznawana jest za główną teorię socjologiczną XX w.

Teoria ta zakłada, że rzeczywistość społeczna wyłania się z interakcji – oddziaływań wzajemnych między jednostkami i zbiorowościami, kształtowanych przez znaczenie komunikatywne za pośrednictwem symboli znaczących (język oraz symboliczna interakcja). Za twórcę teorii interakcjonizmu symbolicznego uważa się Herberta Blumera (ucznia G. H. Meada). Znaczącą, symboliczną interakcję uznawali za podstawę rzeczywistości socjokulturowej socjologowie okresu międzywojennego: Pitirim Sorokin, Florian Znaniecki i Robert M. Maclver. Czo­łowymi przedstawicielami tego kierunku są dziś Raiph H. Tuner, Anzelm Strauss, Arnold M. Rosa, Timotsu Shibutani, Joan Emerson.

W uję­ciu tym podkreśla się, że działanie podmio­towe (w tym interakcja) nie jest tylko reak­cją na oddziaływania ze strony otoczenia społecznego, lecz jest ciągłym procesem interpretowania tych oddziaływań. Interpre­towanie to przybiera postać definicji sytu­acji. Jednostka przypisuje znaczenie dzia­łaniom innych osób oraz różnym elemen­tom sytuacji. Interakcjonizm symboliczny poprzez badanie interakcji zmierza do wykrycia re­guł, które ludzie stosują- lecz sobie ich nie uświadamiają - w trakcie codziennych kon­taktów z innymi osobami.

Usta­lono (Joan Emerson), że tym trudniej wy­negocjować normalność sytuacji:

1) im bar­dziej uczestnicy są przepełnieni emocjami,

2) im bardziej złożone działanie wymagane jest w przypadku przyjęcia „normalności”,

3) im mniej drastyczne działania wymagane są dzięki przyjęciu niezwykłości sytuacji,

4) im bardziej uczestnicy są pewni definicji sytuacji jako niezwykłej,

5) im bardziej za­angażowani są w utrzymaniu reguł, o któ­rych sądzą, że są łamane,

6) im bardziej do­świadczeni są w narzucaniu definicji „nie­zwykłej” sytuacji w podobnych okoliczno­ściach,

7) im gorszy jest stosunek do prze­ciwnika,

8) im wyższy jest status osób zain­teresowanych w uznaniu sytuacji za, „nienor­malną” w porównaniu do obrońców „nor­malności” sytuacji.

Interakcjonizm symboliczny oprócz ne­gocjacji bada także inne typy interakcji, ta­kie jak „usprawiedliwienia”, „tłumaczenia” (a także sposoby unikania tłumaczeń).

Źródło: J. Turner, Współczesne teorie socjologiczne; J. Szacki, Historia myśli socjologicznej.

1. Teorie konfliktu.

Teoria konfliktu była jedną z pierwszych orientacji teoretycznych; rozwijała się jednocześnie z funkcjonalizmem. Teorie konfliktu stały się popularne wskutek nasilających się ataków na podejście funkcjonalne, wynikające z niedocenienia zjawisk konfliktu i zmiany. Teorie konfliktu na pewien czas zastąpiły nawet teorie funkcjonalne.

Teorie konfliktu podkreślają znaczenie podziałów społecznych, a tym samym kładą nacisk na zagadnienia związane z władzą, nierównościami i walką. W świetle ich założeń społeczeństwo składa się z różnych grup starających się realizować własne interesy. Odmienność tych interesów sprawia, że zawsze istnieje potencjalny konflikt i że pewne grupy mają większe szanse na odnalezienie korzyści niż inne. Teoretycy konfliktu badają napięcia między dominującymi i nieuprzywilejowanymi grupami społeczeństwa oraz mechanizmy ustalania i utrzymywania się stosunków dominacji.

Początek teorii konfliktu dał Karol Marks, lecz rozwój tego podejścia w połowie XX w. nastąpił dzięki Maxowi Weberowi i Georgowi Simmlowi.

Karol Marks:

Założenia:

- Marks wyróżnia trzy rodzaje sprzeczności, które prowadzą do rewolucji:

• Sprzeczność między ludźmi a ich otoczeniem przyrodniczym. Aby opanować przyrodę ludzie dokonują wynalazków, uczą się nowych metod postępowania, czyli rozwijają siły wytwórcze.

• Sprzeczność między nowymi siłami wytwórczymi a starymi, niezmienionymi stosunkami produkcji. Najważniejsze są tutaj relacje własnościowe między posiadaczami i nieposiadającymi, tymi, którzy dostarczają środków produkcji.

• Sprzeczność między bazą ekonomiczną a nadbudową. Baza – nowe stosunki produkcji; dawna nadbudowa polityczno-prawna – instytucje, prawo.

- świat społ. i porządek społ. to dwa wymiary: baza – środki produkcji, kapitał; nadbudowa – stosunki produkcji, formy własności, kultura, religia.

Pomiędzy nimi powinna być zgodność, lecz jest to niemożliwe, gdyż nadbudowa ma sankcjonować bazę.

- prawo koniecznej zgodności sił wytwórczych i stosunków produkcji:

• siły wytwórcze – ludzie i ich kompetencje, technologia;

• stosunki produkcji – różnicują posiadaczy i sprzedawców własnej siły roboczej.

Dialektyczne sprzeczności między siłami i stosunkami:

• zróżnicowanie jest pochodną form własności,

• zróżnicowanie jest wynikiem podziału na klasy,

• klasy dysponują własnymi, autonomicznymi interesami,

• sprzeczności interesów prowadzą do polaryzacji klas społ.

- industrializacja powoduje, że społ. dzieli się na klasę posiadaczy i proletariat. Marks wyróżniał też klasę rzemieślników, jako klasę średnią, która ma zaniknąć. Industrializacja powoduje więc:

• dochodzi do polaryzacji pozycji

• konsolidacja klas wokół realizacji interesu. Ma ona dwa etapy:

• klasa w sobie – świadomość odrębności interesów własnej klasy od innych,

• klasa dla siebie – ma już świadomość prowadzenia walki o interesy.

• Zaostrzająca się walka klasowa prowadzi do rewolucji socjalnej. W jej wyniku dokona się przewrót, a jego skutkiem będzie likwidacja prywatnej własności środków produkcji – powstanie społeczeństwo bezklasowe. Znika źródło konfliktu.

- priorytety postrzegania konfliktu:

• Konflikt jest wszechobecny,

• Mechanizm konfliktu jest oparty na materialnej podstawie,

• Istnieje możliwość zbudowania porządku społecznego, które będzie pozbawione źródeł konfliktu,

• Nierówności w rozdziale zasobów wywołują wew. konflikt interesów.

Ujęcie procesów konfliktowych przez Karola Marksa:

1. Konflikt interesów między zbiorowościami jest silniejszy wówczas, gdy zwiększają się nierówności w dostępie do dóbr.

2. Wraz ze wzrostem świadomości nierównego rozdziału dóbr zbiorowości podporządkowane będą wyraźniej kwestionowały taki porządek społeczny.

3. Wraz ze wzrostem polaryzacji społecznej zwiększa się siła konfliktu, który wybucha w wyniku istnienia nierówności.

4. Wraz ze wzrostem siły konfliktu następuje większa zmiana struktury społecznej w efekcie czego rzadkie dobra stają się dostępniejsze dla ogółu.

Max Weber:

- był krytyczny wobec marksowskiej teorii konfliktu,

- uważał, że konflikt nie jest nieuchronny i niezbędny,

- przyczyną pojawienia się konfliktu jest wyłonienie się czy pojawienie się charyzmatycznego przywódcy,

- uważał, że nierównościom zawsze towarzyszy spadek wskaźnika mobilności,

- te same procesy, które mogłyby prowadzić niektórych do cofnięcia legitymizacji i wszczęcia konfliktu pod charyzmatycznym przywództwem, mogą czasem wspierać legitymizację władzy politycznej, jeśli wystarczająco wiele innych grup w społeczeństwie ma poczucie zagrożenia.

- do konfliktu dochodzi gdy (etapy konfliktu):

• Strona podporządkowana wycofa legitymizację panowania politycznego strony nadrzędnej,

• Wycofanie legitymizacji wynika ze: stopnia korelacji uczestnictwa w klasie, grupie statusowej i hierarchii politycznej; stopnia nierówności w dostępie do zasobów; niskiego współczynnika mobilności w górę w hierarchii bogactwa, władzy.

• Gdy resentymenty strony podporządkowanej zostaną zmobilizowane przez charyzmatycznego przywódcę,

• Gdy charyzmatyczny dowódca odniesie sukces wzrasta presja na zrutynizowanie panowania,

• Gdy zostaną wprowadzone reguły i prawa to może dojść do wycofania legitymizacji władzy nowej stronie nadrzędnej.

Georg Simmel:

- konflikt jest wszechobecny, nieunikniony w tym sensie, że każda zmiana jest poprzedzona konfliktem, jednak nie każdy konflikt wywołuje zmianę – te niewielkie nie muszą prowadzić do zmiany)

- konflikt ma charakter uniwersalny,

- konflikt ma charakter dialektyczny – rozwija się i reprodukuje,

- w konflikcie reprodukują się sprzeczności, ale nie redukowalne do własności ekonomicznych,

- najistotniejszym źródłem konfliktu jest rozdział rzadkich dóbr,

- konflikt jest źródłem zmiany

- funkcje konfliktu:

• Czyni granice grup bardziej jednoznacznymi,

• Scentralizowanie panowania i władzy,

• Zmniejszenie tolerancji dla dewiacji i rozbieżności poglądów,

• Wzrost solidarności wewnętrznej wśród członków obu stron, lecz głównie wśród grup mniejszościowych i zaangażowanych w samoobronę.

Ralph Dharendorf:

- antyfunkcjonalistyczna teoria konfliktu, będąca powiązaniem trzech powyższych teorii,

- instytucjonalizacja pociąga za sobą otworzenie zrzeszeń imperatywnie skoordynowanych (ZIS-ów) – stanowią one dającą się wyróżnić organizację ról; organizacja ta cechuje się stosunkami władzy, dzięki którym pewne wiązki ról dysponują możliwością wymuszenia na innych konformizmu.

- konflikt jest ostatecznie odbiciem położenia wiązek ról w ZIS-ie w stosunku do panowania

- zakłada się, że konflikt jest nieuchronnym procesem wyłaniającym się z przeciwstawnych sił istniejących w obrębie strukturalnych układów społecznych,

- rozwiązanie konfliktu w pewnym momencie tworzy sytuację społ., która w określonych warunkach w sposób nieunikniony prowadzi do dalszego konfliktu pomiędzy przeciwstawnymi siłami,

- źródłem konfliktu jest władza i autorytet; ograniczoność zasobów władzy i autorytetu implikuje sprzeczne interesy. Świadomość sprzecznych interesów – quasi-grupy; quasi-grupa przemienia się w grupę konfliktową, gdy sprzeczne interesy zaczną być realizowane.

- konflikt jest tym bardziej prawdopodobny, im bardziej członkowie quasi-grup w ZIS-ach stają się świadomi swoich obiektywnych interesów i tworzą grupę konfliktową, co wiąże się z:

• Technicznymi warunkami organizacji: musi pojawić się kadra przywódcza, kodyfikacja idei

• Politycznymi warunkami organizacji: przyzwolenie grup dominujących na zorganizowanie się przeciwstawnych interesów

• Społeczne warunki organizacji: poziom komunikacji, który integruje członków.

Źródła: Turner „Struktura teorii socjologicznej”, notatki z WTS

1. Geneza i podstawowe tezy teorii wymiany społecznej.

Teoria wymiany związana jest z działalnością George’a Homansa. Opisuje ona świat społeczny jako układ wymiany dóbr materialnych i niematerialnych między jednostkami i grupami społecznymi. Nie jest to jednolita teoria lecz zbiór różnych teorii. Teoria wymiany ma swoje ŹRÓDŁA w takich koncepcjach jak:

1. behawioryzm (Pawłow, Thorndike, Watson)- Z osiągnięć behawioryzmu społ. do teorii wymiany włączono:

1. W określonej sytuacji organizmy będą przejawiać zachowania przynoszące najwięcej nagród i najmniej kar.

2. Organizmy będą powtarzać te zachowania, które w przeszłości dostarczyły nagród.

3. Organizmy będą zachowania w sytuacjach podobnych do tych, które w przeszłości okazały się nagradzające.

4. Aktualny bodziec, któremu przeszłości towarzyszyła nagroda, będzie wywoływał zachowania podobne do tych przejawianych w przeszłości.

5. Zachowania będą powtarzać się dopóty, dopóki będą przynosić nagrody.

6. Organizm zareaguje emocjonalnie, gdy zachowanie poprzednio nagradzane w tej samej sytuacji nagle takiej nagrody nie przyniesie.

7. Im więcej nagród otrzymuje organizm w wyniku określonego zachowania, tym mniej nagradzające stanie się to zachowania (z powodu nasycenia nagrodami) i tym bardziej prawdopodobne, że organizm będzie przejawiał zachowania alternatywne w poszukiwaniu innych nagród.

2. ekonomia klasyczna (Adam Smith)- ludzie to jednostki racjonalne poszukujące maksymalizacji swych użyteczności materialnych lub pożytku z transakcji czy wymiany z innymi ludźmi na wolnokonkurencyjnym rynku. Jako jednostki racjonalne działające na wolnym rynku, mając dostęp do wszystkich informacji, mogą dostępne możliwości i na tej podstawie wybrać kierunek działań. Czynnikiem, za pomocą którego dochodzi się do takich racjonalnych rozważań są kalkulacje kosztów związanych z poszukiwanymi różnorodnymi możliwościami

3. utylitaryzm- założenia:

1. Choć ludzie nie dążą do maksymalizowania korzyści, jak utrzymywali utylitaryści, to jednak zawsze podejmują próby uzyskania pewnych korzyści w swych transakcjach z innymi.

2. Choć nie zawsze bezbłędnie, racjonalni dokonują jednak kalkulacji kosztów i zysków w transakcjach społecznych.

3. Chociaż działający nie posiadają bezbłędnej informacji na temat wszystkich dostępnych możliwości, to jednak zwykle są świadomi co najmniej niektórych z nich, stanowiących podstawę oszacowania kosztów i zysków.

4. Chociaż zawsze istnieją naciski ludzi na działalność, ludzie współzawodniczą ze sobą w dążeniu do uzyskania korzyści poprzez swoje transakcje.

5. Ludzie zawsze dążą do osiągnięcia zysku z transakcji, lecz są ograniczania przesz zasoby, którymi dysponują, rozpoczynając stosunek wymiany.

6. Mimo, że transakcje ekonomiczne na jasno określonym rynku odbywają się we wszystkich społeczeństwach, są one jedynie szczególnym przypadkiem bardziej ogólnych stosunków wymiany zachodzących miedzy jednostkami we wszystkich kontekstach społ.

7. Chociaż cele materialne są kwintesencją wymiany na rynku ekonomicznym, jednostki wymieniają także inne, niematerialne dobra, takie jak uczucia, różnego rodzaju usługi i symbole.

4. antropologia (Frazer, Malinowski, Mauss, Levi- Strauss) kluczowy wpływ na współczesną teorię wymiany miały założenia:

1. Kluczowymi zmiennymi w analizie stosunków wymiany są raczej formy struktury społecznej niż indywidualne motywy.

2. Stosunki wymiany w systemach społ. nie ograniczają się często do bezpośredniej interakcji pomiędzy jednostkami, lecz rozciągają się na zbożne układy wymiany pośredniej. Z jednej strony procesy wymiany spowodowane są wzorami integracji i organizacji społ. z drugiej są czynnikiem wytwarzającym różne formy takiej organizacji.

5. tradycja socjologiczna, czyli przede wszystkim Marks, Simmel, Weber:

• Marks:

• Aktorzy przystępują do transakcji wymiany z nierównymi poziomami zasobów,

• Niektóre z elementów dynamiki wymian:

1. Osoby, które potrzebują rzadkich i cennych dóbr posiadanych przez innych, ale nie mające równie rzadkich i cennych zasobów w zamian, będą zależne od tych, którzy władają tymi dobrami..

2. Osoby władające cennymi dobrami mają władzę nad tymi, którzy takiej kontroli nie sprawują; władza jednego aktora nad drugim jest bezpośrednio związana z a) zdolnością jednego aktora do zmonopolizowania cennych zasobów potrzebnych innym, b) niezdolnością tych, którzy takich dóbr potrzebują, do zaoferowania w zamian równie wartościowych i rzadkich zasobów.

3. Osoby sprawujące władzę będą dążyć do powiększenia swoich korzyści i starać się uzyskać więcej zasobów od osób zależnych od siebie, w zamian za niższy (lub ten sam) poziom zasobów, który kontrolują.

4. Osoby dążące do powiększenia swoich korzyści w ten sposób tworzą warunki zachęcające osoby do zależne od nich do : a) zorganizowania się tak, by zwiększyć wartość własnych zasobów, a jeśli to się nie uda to co b) zorganizowania się tak, aby móc wywrzeć przymus na osobach, od których są zależne.

• Simmel:

  • z wymianą społ. wiążą się następujące elementy:

    1. pragnienie cennego przedmiotu, którego jednostka nie posiada,

    2. posiadanie cennego przedmiotu przez możliwego do ustalenia innego człowieka,

    3. zaoferowania innego cennego przedmiotu, by zabezpieczyć pożądany przedmiot przez innymi,

    4. zaakceptowanie tej pozycji przez posiadacza cennego przedmiotu.

• Zasady wymiany:

1. zasada atrakcyjności: w im wyższym stopniu aktorzy postrzegają nawzajem swoje zasoby jakoś wartościowe, tym bardziej prawdopodobne jest, ze między tymi aktorami dojdzie do nawiązania stosunków wymiany.

2. zasada wartości: im silniejsza jest u aktora potrzeba określonego typu dóbr i im mniej dostępne są te dobra, tym większa będzie ich wartości dla tego aktora.

3. zasady władzy:

   1. W im wyższym stopniu aktor postrzega dobra, będące w posiadaniu innej osoby jako cenne, tym większa będzie władza tej osoby nad innymi.

   2. Im bardziej płynne są zasoby aktora, tym większe będą jego możliwości wyboru alternatyw w wymianie i tym większa będzie władza tego aktora w wymianach społ.

4. zasada napięcia: im bardziej aktor manipuluje sytuacją, próbując fałszywie przedstawić swoją potrzebę danego dobra albo ukryć dostępność danego typu zasobów, tym wyższy jest poziom napięcia w wymianie i potencjalny konflikt będzie poważniejszy.

• Weber: koncepcja działania społ.: działania – podstawowa, analityczna jednostka życia społ.; wzajemne oddziaływanie na siebie jednostek traktowane jest jako istota społecznych interakcji; bez reakcji nie mamy do czynienia z interakcją

6. redukcjonizm- jednostkę uznaje się za podstawę społ., to, co dzieje się wyższych poziomach życia społ., wywodzi się z jednostki; poziom jednostki jest podstawą do stworzenia twierdzeń o szerszych zbiorowościach społ.

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA TEORII WYMIANY:

• Jednostki, aktorzy społ. są racjonalnymi podmiotami życia społ. Jeśli racjonalne, to: a) jednostki posiadają odpowiednią wiedzę i kompetencje, b) jednostki stosują wiedze i kompetencje dążąc do celu.

• Jednostki podejmujące interakcje dążą do zmaksymalizowania korzyści i zminimalizowania kar, jako rezultatów interakcji (wybór interakcji mieści się między karą a nagroda).

• Przystępując do interakcji, partnerzy biorą pod uwagę koszty poniesione w wyniku interakcji (interakcje opierają się na rachunku).

• Podejmowane przez partnerów interakcje wiążą się z ich bilansowaniem (im wyższa dodatnia wartość bilansu, tym wyższe prawdopodobieństwo reprodukowania interakcji.

• Warunkiem podjęcia interakcji jest dysponowanie przez jej partnerów określonymi zasobami (im wyższy poziom związany z pożądanym przedmiotem, zasobem m u partnera, tym wyższy poziom zainteresowania tym partnerem.

• Interakcje maja charakter transakcji wymiennych, podczas, których występuje przepływ zasobów między partnerami.

• Życiem społ. steruje niewidzialna ręka rynku, można ja odczuć poprzez egoistyczne podejście aktora społ. (na podstawie kultury).

1. Fenomenologia i etnometodologia.

Fenomenologia wyrosła z filozofii Husserla. Fenomenolodzy stwierdzili, że rzeczywistością jest subiektywny świat jednostek - to my nadajemy znaczenie, formę i sens rzeczywistości. Teoria nie powinna dotyczyć tego, co jest na zewnątrz świadomości, lecz tego, w jaki sposób tworzą się, utrzymują lub zmieniają subiektywne stany jednostek. Alfred Schutz korzystał z filozofii Husserla i metody rozumiejącej Webera. Założenia przyjęte od Husserla:

• należy badać to, jak główne procesy myślowe jednostek kształtują naturę świata społecznego, zamiast rozpatrywać świat społeczny jako świat narzucony z zewnątrz świadomości ludzkiej;

• ważnym problemem badawczym jest nadawanie przez ludzi sensu rzeczywistości;

• krytyka nauki społecznej - obiektywna nauka o ludziach nie jest możliwa, lub, że nie będzie ona nigdy tym samym, co nauka o świecie fizycznym.

Fenomenologiczna orientacja Schutza - twierdzenia ostateczne dotyczące wiedzy potocznej:

• rzeczywistością dla ludzi jest ich wiedza potoczna;

• wiedza potoczna nadaje sens znaczeniom, jest ona zespołem ukrytych założeń i procedur milcząco przyjmowanych przez jednostki w trakcie interakcji;

• wiedza potoczna jest wyuczona, przyswajana w trakcie socjalizacji;

• ludzie działają przyjmując szereg założeń wytwarzających poczucie wzajemnej przekładalności perspektyw (zakładamy, że inni posiadają tę samą wiedzę potoczną jak my);

• istnienie wiedzy potocznej prowadzi do wytworzenia domniemania, że świat jest taki sam dla wszystkich.

Etnometodologia jest ściśle związana z fenomenologią. Twórcą tej perspektywy teoretycznej był Harold Garfinkel.

• Etnometodologia to badania wiedzy potocznej oraz rozmaitych procedur i metod, za pomocą których przeciętni członkowie społeczeństwa nadają sens okolicznościom, w jakich się znajdują, radzą sobie z nimi i oddziałują na nie, przyjmując pewne role społ. oraz porozumiewając się między sobą w ramach wspólnego świata społecznego

• Przedstawiciele tego kierunku skupiają się głównie na badaniu zjawisk życia codziennego.

• O ile socjologowie- fenomenolodzy interesują się przede wszystkim tym, co ludzie myślą, o tyle przedmiotem zainteresowania etnometodologów jest raczej to, co ludzie robią.

• Skupiają się na drobiazgowej analizie sposobów konstruowania przez ludzi ich subiektywnego świata społecznego i reguł, jakimi kierują się jednostki w życiu codziennym.

• Podstawowe założenie etnometodologii - społeczeństwo nie jest czymś zewnętrznym. To my podtrzymujemy przekonanie, że istnieje świat społeczny. Społeczeństwo jest w nas.

• Dążeniem etnometodologów było zbadanie jak tworzymy przekonania o wspólnym świecie społecznym. Etnometodologia ma zdecydowanie empiryczne nastawienie.

Na podstawie opracowań z lat wcześniejszych

1. Koncepcja reprodukcji kultury P.Bourdieu.

REPRODUKCJA KULTUROWA to przekazywanie kolejnym pokoleniom wartości i norm kulturowych. Reprodukcja kulturowa odnosi się do mechanizmów, dzięki którym możliwe jest zachowanie ciągłości doświadczenia kulturowego. Do głównych mechanizmów reprodukcji kulturowej w nowoczesnym świecie należy proces edukacji szkolnej, który nie ogranicza się jedynie do oficjalnego programu nauczania. Reprodukcja kulturowa odbywa się w bardziej zasadniczy sposób za sprawą ukrytego programu nauczania – zachowań, których jednostki uczą się w szkole w sposób nieformalny.

Model reprodukcji kulturowej stworzony przez Pierre'a Bourdieu przedstawia działalność edukacyjno-wychowawczą jako system przemocy symbolicznej, polegający na ustalaniu, selekcjonowaniu oraz narzucaniu określonych znaczeń i sensów zgodnie z wizją oraz interesami dysponentów oficjalnej kultury. Wybrane klasy, warstwy lub grupy, które uzyskały panowanie (hegemonię) w danym społeczeństwie, wpajają pozostałej jego części wartości i normy swej własnej, dominującej kultury, uznawanej za uniwersalną, prawdziwą, godną i uprawomocnioną. Jednym z najistotniejszych elementów tego procesu jest przekaz szkolny, cechujący się usystematyzowaniem, skodyfikowaniem, zrutynizowaniem i daleko posuniętą unifikacją.

Przemoc symboliczna odnosi się przede wszystkim do dwóch aspektów ludzkiej aktywności: nauki i sztuki. Autorytaryzm w sferze znaczeń, treści i symboli sytuuje się poza bezpośrednim doświadczeniem i świadomością podlegających mu osób. Kształtuje posiadany przez jednostkę habitus oraz zespół zasobów określanych mianem kapitału symbolicznego, złożonego z dóbr o charakterze materialnym, społecznym (znajomości, koneksje, ustosunkowanie) i kulturowym. W przeciwieństwie do przemocy bezpośredniej, osobistej, władza symboliczna wykracza poza ramy niezgodnych z prawem czynów dokonywanych przy użyciu przymusu fizycznego lub psychicznego. Przemoc symboliczna jest bowiem jedną z dwóch podstawowych odmian panowania ukrytego, zawoalowanego, niedostrzeganego w sposób naturalny i bezpośredni. Ten rodzaj władzy polega na transmisji wzorców zachowań, znaków i treści danej kultury wraz z narzucaniem ich interpretacji.

Drugim wariantem ukrytej przemocy jest dominacja strukturalna, którą za J. Galtungiem możemy zdefiniować jako podleganie szerokim, niezależnym, zastanym przez jednostkę i niezależnym od niej strukturom narodowym, politycznym, ekonomicznym, społecznym, kulturowym. Zatuszowana władza ma charakter antyrozwojowy, co oznacza, że podporządkowuje sobie indywiduum wbrew jego woli i wiedzy oraz przeciwko jednostkowym interesom, potrzebom, aspiracjom, pragnieniom i możliwościom samorealizacji. Wszystkie trzy formy przemocy: bezpośrednia, strukturalna i symboliczna tworzą komplementarny układ, wzajemnie wzmacniając swoje oddziaływanie.

Koncepcja reprodukcji kulturowej autorstwa P. Bourdieu wykazała pilną potrzebę analizy kontroli politycznej nad systemem oświaty. Udowodniła, że wiedza przekazywana w procesie nauczania i wychowania nie ma dobrowolnego ani absolutnego, ostatecznego, obiektywnego charakteru, lecz stanowi zespół społecznie i historycznie ukształtowanych znaczeń. Władza wytwarza autorytet pedagogiczny, usiłując jednocześnie zakamuflować stosunki siły i zależności, które ją konstytuują. Posiadany przez każdego z nas habitus oraz kapitał kulturowy podlegają wpływom ukrytych programów edukacyjnych. Teoria stworzona i rozwinięta przez Bourdieu pozwala na ich dostrzeżenie i uświadomienie, a tym samym na zdemaskowanie.

Pierre Bourdieu w swoich pracach zagadnienie stosunku między podmiotem i przedmiotem przekłada się na problem relacji między habitusem i polem. Habitus to zinternalizowana psychiczna czy też poznawcza struktura, poprzez którą ludzie wchodzą w relację ze światem społecznym. Habitus wytwarza społeczeństwo i jest przez nie tworzony. Pole to sieć relacji między obiektywnymi pozycjami. Struktura pola służy ograniczaniu podmiotów, zarówno indywidualnych jak i zbiorowych. Bourdieu bada stosunek między habitusem i polem. Pole warunkuje habitus, habitus tworzy pole, zachodzi więc między nimi stosunek dialektyczny.

1. A. Giddenda koncepcja strukturacji.

Pojęciem kluczowym jest strukturacja, zaprojektowana tak by pokazać dualność struktury. Oznacza to, że podmioty działające czynią użytek ze struktury; wykorzystując właściwości struktury przekształcają one bądź reprodukują tę strukturę. Zatem proces strukturacji wymaga konceptualizacji istoty struktury, podmiotów działających, które posługują się strukturą oraz sposobów, w jakie te dwa elementy są ze sobą wzajemnie powiązane w wytwarzaniu różnorodnych wzorów organizacji ludzkich.

Giddens uważa, że można pomyśleć o strukturze jako o regułach i zasobach, które aktorzy wykorzystują w kontekstach interakcyjnych rozciągających się w przestrzeni i w czasie. Przez takie wykorzystywanie reguł i zasobów aktorzy podtrzymują bądź reprodukują struktury w wymiarze przestrzennym i czasowym. Reguły są uogólnionymi procedurami, które aktorzy rozumieją i wykorzystują w określonych okolicznościach. Reguły stanowią część mądrości aktorów. Zasoby stanowią rodzaj udogodnień, które służą aktorom w ich działaniach. Dlatego nawet kiedy istnieją dobrze zrozumiane metody i recepty (reguły) regulujące działanie, musi istnieć zarazem zdolność do wykonania zadań. Zdolność do działania w konkretnych sytuacjach wymaga zasobów czy inaczej wyposażenia materialnego oraz możliwości organizacyjnych. Giddens przedstawia zasoby jako czynnik generujący władzę.

Giddens uważa, że instytucje w społeczeństwach są systemami interakcji trwającymi w czasie i rozdzielającymi ludzi w przestrzeni. Instytucje istnieją w społeczeństwie wtedy, gdy reguły i zasoby są odtwarzane w długich odcinkach czasu i w jasno sprecyzowanych regionach przestrzeni. Giddens określił zasady strukturalne, które są najbardziej ogólnymi zasadami rządzącymi organizacją całości społecznych. W zależności od zasad strukturalnych można wyróżnić trzy główne typy istniejących społeczeństw: (1) społeczeństwa plemienne- oparte na zasadzie akcentującej pokrewieństwo i tradycję; (2) społeczeństwa podzielone na klasy- zorganizowane przez opozycję miejski/wiejski; (3) społeczeństwa klasowe- wiążą się z zasadami, które oddzielają a zarazem wiążą wszystkie sfery instytucjonalne.

Giddens przedstawia strukturę jako dualność, jako coś co stanowi część działań podmiotów działających. Dlatego w podejściu Giddensa kluczową kwestią jest zrozumienie dynamiki ludzkiego działania podmiotowego. Proponuje on model warstwowy. Działanie podmiotowe jest tym co aktor czyni w danej sytuacji i co pociąga za sobą widoczne konsekwencje.

Dodatkowo dla chętnych

Teoria strukturacji; wytwarzanie i reprodukowanie życia społecznego

1. Praktyki społeczne. Kluczem do zrozumienia porządku społecznego jest fakt, że każdy moment reprodukowania jest zarazem nieuchronnie momentem wytwarzania życia społecznego(inspiracja marksowska). Reprodukowanie to wytwarzanie jakiejkolwiek uporządkowanej formy życia społecznego. Praktyki społeczne mają charakter językowy i składają się z trzech, tylko analitycznie wyodrębnialnych warstw: komunikacyjnej, normatywnej i władzy.

2. Warstwa komunikacyjna, czyli wytwarzanie komunikacji jako tego, co znaczące. Komunikacja jest procesem otwartym i kontekstualnym. Z kolei owo odniesienie do kontekstu zakłada istnienie wspólnie podzielanej wiedzy o ‘parametrach” tego kontekstu.

3. Porządek moralny interakcji. Ustanowienie interakcji jako porządku moralnego można zrozumieć jako aktualizację uprawnień i nakazanie zobowiązań. Jednakże roszczenia normatywne traktowane są warunkowo: jednostka może kalkulować ryzyko, związane z prawdopodobieństwem uniknięcia sankcji. Normy mają charakter zarówno przymuszający jak i umożliwiający, są także czym innym niż reguły. Nakaz wpisany w zobowiązanie moralne nie pociąga automatycznie moralnego obowiązku wypełnienia go. Tu pojawia się dopiero wolna przestrzeń do negocjowania charakteru sankcji, a nawet odrzucenia ich legitymizacji.

4. Porządek władzy w interakcji. Władza to możność przekształcania zamiarów w rezultat. W szerszym ujęciu, interakcyjnym, władza to zdolność osiągania celów w warunkach, w których realizacja tych celów zależy od podmiotowych działań innych ludzi. Interakcja nie zakłada relacji równych sobie, jest zawsze asymetryczna w sensie zdolności do mobilizowania zasobów umożliwiających wpływanie na działania innych. W refleksyjnym opracowaniu ram znaczenia kryje się charakterystyczny brak równowagi pod względem posiadania władzy.

5. 5. Wytwarzanie i reprodukowanie struktury. Założenia wstępne: (1) każde działanie społeczne zawiera intencję komunikacyjną, ale wytwarzanie znaczenia jest tylko jednym z elementów interakcji, każda interakcja to także relacja o charakterze moralnym oraz relacja władzy. (2) to zbiorowości, a nie struktury „składają się z interakcji między uczestnikami; jednakże każdy system interakcji można poddać analizie strukturalnej. Giddens wprowadza kluczowe dla swojej koncepcji strukturacji rozróżnienie pomiędzy praktykami interakcyjnymi, a strukturą i twierdzi, że różnica pomiędzy mową a językiem jest przykładem podobnego typu.

6. Według Giddensa, instytucje i kolektywy można badać jako systemy interakcji, zaś codzienne praktyki nie oznaczają jedynie reprodukowania struktury, bo nie są „ślepym” dążeniem do równowagi, ale wzajemnym, refleksyjnym dostosowywaniem się, nie oznaczają statycznej zależności między częściami, która wymaga mechanicznego przywracania do równowagi, lecz są przejawem samoprzekształcania się systemu.

7. Interakcja wytwarzana jest przez i w ramach postępowania podmiotów; strukturacja jako odtwarzanie (reprodukowanie) praktyk odnosi się do dynamiki procesów, przez które powstają struktury. Oznacza to, że ze względu na dualność struktury, struktura społeczna jest konstytuowana przez działanie podmiotowe, stanowiąc zarazem element zapośredniczający to komunikowanie. Dualność struktury Giddens przedstawia następująco:

INTERAKCJA	Komunikacja	Władza	Moralność
(MODALNOŚĆ)	Schemat interpretacyjny	Środki	Norma
STRUKTURA	Znaczenie	Dominacja	Legitymizacja

1. Funkcjonalna teoria stratyfikacji Davisa i Moore’a.

• Została sformułowana w 1945.

• Autorzy tej teorii, uważają nierówność społeczną za zjawisko odwieczne, nieusuwalne, a co więcej niezbędne dla istnienia i funkcjonowania społeczeństw ludzkich.

• W ujęciu tym społeczeństwo składa się ze złożonego systemu statusów (pozycji społecznych) i ról. Jeżeli społeczeństwo ma dobrze funkcjonować to pozycje społeczne powinny być zajmowane przez najlepiej wykwalifikowane jednostki. Najważniejsze pozycje często wymagają długiego i trudnego przygotowania (np. by zostać lekarzem). W konsekwencji niewielu ludzi chce przeznaczać na to czas, pieniądze i nakład pracy. Dlatego też społeczeństwo musi stworzyć system zróżnicowanych nagród by zachęcić ludzi uzdolnionych do zdobywania wymaganego przygotowania.

• Ten system zróżnicowanych nagród jest dokładnie tym, co rozumie się przez stratyfikację społeczną. Talenty i zdolności nie są rozdzielone równo w społeczeństwie. Nie wszystkie pozycje są tak samo pożądane. Dlatego system stratyfikacji motywuje tych, którzy mają niezbędne umiejętności, by zajmowali odpowiednie pozycje i dobrze spełniali ich wymagania.

• Na to, by dowieść konieczności nierówności, nie wystarczy stwierdzić, że dotąd zawsze występowała, ale trzeba znaleźć takie ogólne prawidłowości życia społecznego, z których ta nieuchronność logicznie by wynikała. I to właśnie ma przynieść funkcjonalna teoria stratyfikacji. Przedstawiając ją, można się ograniczyć dla uproszczenia do jednego typu nierówności, na przykład nierówności zawodów, i tak:

  1. Różne zawody wykonywane w społeczeństwie mają różną doniosłość funkcjonalną, to znaczy w różnym stopniu przyczyniają się do zaspokojenia „wymogów funkcjonalnych społeczeństwa” (minimalne, niezbędne warunki przetrwania społeczeństwa, jego stabilności i równowagi; chodzi o przetrwanie w aktualnej historycznie postaci) – lekarze są ważniejsi niż pielęgniarki, generałowie niż żołnierze, sędziowie niż protokolanci itd.

  2. Różne zawody wymagają większych lub mniejszych zdolności, talentów, wrodzonych predyspozycji, a ponadto dłuższego lub krótszego kształcenia lub treningu dającego niezbędne umiejętności i kompetencje – np. żeby zostać pilotem samolotów pasażerskich, trzeba pewnych stosukowo rzadkich predyspozycji psychofizycznych, a ponadto skomplikowanych studiów i długiej praktyki.

  3. Kształcenie i trening oznacza ponoszenie kosztów i wyrzeczeń. Wymaga czasu, energii, wysiłku, dyscypliny, nakładów finansowych.

  4. Jedyny sposób, aby skłonić ludzi do podjęcia szczególnych starań i poniesienia szczególnych kosztów związanych z osiągnięciem bardziej wymagającego – a zarazem bardziej funkcjonalnie ważnego – zawodu, to związanie z nim jakichś szczególnych przywilejów (lepsze zarobki, większa władza, wyższy prestiż itd.)

  5. Obsadzenie ważnych funkcjonalnie zawodów predysponowanymi i przygotowanymi jednostkami jest imperatywem funkcjonalnym, metawymogiem funkcjonowania każdego społeczeństwa. Bez tego społeczeństwo nie mogłoby istnieć.

• Tylko istnienie nierówności społecznych zapewnia motywację do niezbędnego kształcenia i treningu, co dostarcza pulę kandydatów do wykonywania wymagających zawodów, których wykonywanie jest w społeczeństwie danego typu konieczne, by społeczeństwo to mogło istnieć.

• Teoria Davisa i Moore’a stanowi teoretyczne echo, a także uzasadnienie ideologii merytokratycznej. Przedstawia czysty, wyidealizowany obraz, jak wyglądałoby społeczeństwo, gdyby ta ideologia była literalnie realizowana. W takim modelowym społeczeństwie wszyscy posiadający wysoki majątek, władzę czy prestiż cieszyliby się tym dzięki własnym zasługom, a wszyscy zajmujący niskie pozycje mogliby tylko do siebie samych mieć o to pretensje.

• Krytyka. Główne zarzuty:

  • Czy można mówić, że różne zawody mają większą lub mniejszą doniosłość funkcjonalną? Nowoczesny podział pracy czyni przecież różne zawody wzajemnie komplementarnymi, nadającymi sobie wzajemny sens.

  • Inny zarzut – model teorii funkcjonalnej działałby tylko w takim społeczeństwie, w którym wszyscy mieliby zapewniony dokładnie równy start, ale nigdy tak nie jest; ludzie startują w społeczeństwie już pre-strukturalizowanym o zróżnicowanych i nierównych pozycjach.

  • Czy ludzie kieruję się zawsze i tylko motywacjami instrumentalnymi, kalkulacją korzyści materialnych, prestiżowych czy poziomem władzy, jaki zyskują, gdy uda im się zdobyć określony zawód?

1. Postmodernizm i teorie ponowoczesności.

POSTMODERNIZM to ogólne określenie nowych tendencji we współczesnej kulturze, filozofii nauki, życiu społecznym i politycznym oraz sposobów ich opisu. Centralnym zagadnieniem i tematem w postmodernizmie jest opozycja pomiędzy pojęciem nowoczesności i ponowoczesności. Postmodernistyczni teoretycy piszą o końcu człowieka, o zmianie jego kondycji, podają w wątpliwość wszelkie systemy wartości jako arbitralne i determinujące człowieka. Postmodernizm wiąże się z poczuciem lęku przed modernizmem utożsamianym z systemami totalitarnymi. U podstaw postmodernizmu stoi psychoanaliza i dekonstrukcja. Estetyka postmodernistyczna łączy się z hiperrealizmem, pozbawianiem rzeczy ich rodzimego kontekstu i wystawianie na próbę w zmienionych realiach. W ten sposób konfrontuje się wizerunki świętych, uczonych, bohaterów narodowych ze współczesnym, karykaturalnie przedstawionym otoczeniem. Spójność nauki według postmodernistów nie jest wymagana. Postmodernizm nie wymaga, aby nauka była odbiciem rzeczywistości. Wystarczy samo przebywanie naukowców ze sobą i rozmawianie. Postmodernizm używany jest w trzech znaczeniach: (1) okresu w rozwoju kultury następującego po okresie modernizmu, liczonym od schyłku XIX w. do połowy XX w. (2) epoki kulturowo-cywilizacyjnej następującej po epoce nowoczesności, liczonej od narodzin oświeceniowego światopoglądu w XVIII w. po lata 60. XX w.; jednym z głównych problemów myśli postmodernistycznej jest konieczność odrzucenia bądź możliwość krytycznego przewartościowania oświeceniowego dziedzictwa; (3) „kondycji postmodernistycznej”, a więc uwarunkowań sytuacji społecznej, ekonomicznej, mentalnej w obecnym postindustrialnym, wyrafinowanym technologicznie stanie zachodniej cywilizacji.

Głównymi obiektami krytyki ze strony postmodernizmu były: wąsko pojęte kryteria racjonalności, koncepcja autonomicznej, obiektywnej nauki, idee jedności, całości, systemowości, wszelkie całościowe teorie filozoficzne oraz polityczne.

Do typowych dla postmodernizmu cech i zjawisk należą: zinstytucjonalizowany pluralizm, heterogeniczność, regionalizm, ambiwalencja, filozoficzny antyfundamentalizm, metodologiczny dekonstrukcjonizm.

Postmodernizm (inaczej ponowoczesność) jest nową epoką historyczną, która miała nastąpić po epoce nowoczesnej. Natomiast ponowoczesna teoria społeczna to nowy sposób myślenia o ponowoczesności. Jednym z najwybitniejszych postmodernistów był Fredric Jameson. Jednym z najbardziej znanych współczesnych socjologów postmodernistycznych jest Zygmunt Bauman.

Zalety ponowoczesności wg. Baumana:

Ponowoczesność jest wobec tego odrzuceniem logiki nowoczesności, jako logiki dopuszczającej ludobójstwa, co łączy Baumana z innymi filozofami postmodernizmu. Stąd się bierze w ponowoczesności relatywizm, brak zaufania do "wielkich narracji" chcących świat urządzić całkowicie od nowa, wolność jako najwyższa wartość, preferowanie rozwiązań cząstkowych, dotyczących konkretnych, jednostkowych problemów, ale też krótkoterminowość wszystkiego (w tym związków międzyludzkich) – skoro zrezygnowano ze zbyt dalekiej perspektywy w jakichkolwiek działaniach. Ponowoczesność ma tę moralną przewagę nad nowoczesnością, że wskutek powyższych jej cech jest z natury relatywistyczna, w przeciwieństwie do nowoczesności. Różnicę tę definiuje jako różnicę między moralnością a etyką. W jego ujęciu moralność właściwa jest ponowoczesności (innymi słowy można ją określić mianem "relatywizm etyczny"), a etyka (czyli absolutyzm etyczny) – nowoczesności.

Niebezpieczeństwa ponowoczesności wg. Baumana:

Jedną z nich jest autonomizacja seksu, jego oddzielenie od sfery uczuć, jako ogólnej kulturowej strategii mającej na celu uniemożliwienie wytworzenia się silniejszych więzi emocjonalnych. Za jeden z tego przejawów uważa obsesję współczesnej kultury na punkcie pedofilii. Ponowoczesne dążenie do wolności przestrzega przed popadnięciem we własną pułapkę. Jeżeli ponowoczesność zapomni o najsłabszych, najniżej na społecznej drabinie sytuowanych jednostkach i grupach, a do tego ma tendencję (właśnie w imię wolności, której aksjologiczny prymat implikuje odpowiedzialność każdego za samego siebie), to nie osiągnie tej wolności, bo będzie musiała nasilać inną swą tendencję: do budowania murów, instalowania alarmów, implantowania wszędzie ochroniarzy, czyli do obrony przed atakami sfrustrowanych i pozbawionych nadziei ofiar narastających nierówności (które określa mianem "restratyfikacji społecznej"). A w warunkach ciągłego opędzania się od atakujących nie ma mowy o prawdziwej wolności. Ponowoczesność ma tendencję do "kryminalizacji biedy" czyli eskalacji surowości wyroków więzienia, których ofiarą padają zwykle jednostki najgorzej sytuowane ekonomicznie. Jego zdaniem jest to strategia mająca jako ukryty cel zamknięcie gdzieś nadmiaru biednych ludzi, dla których jest coraz mniej stałej pracy, jak również stopniowe oduczanie ich myśli, że coś takiego jak "stała praca" dla ludzi nisko wykwalifikowanych może jeszcze długo istnieć. Konsekwencją tej kryminalizacji jest jednak wzrost przestępczości.

1. Interakcyjne podejście w badaniach struktur wewnątrzgrupowych.

BALES- badania empiryczne

Założenia:

• interakcja jako podstawowy element życia społ.

• sytuacje są zawsze problematyczne, trudne dla jednostek, które w tych sytuacjach uczestniczą- jednostki są postawione wobec sytuacji

• jednostka musi zrozumieć/ pojąć sytuacją, która tak naprawdę nie jest gotowa

• interpretacja sytuacji- musi ogarnąć sens innych ludzi

[pierwszy krok składający się na rozwiązanie sytuacji]

• określone działania czyli definiowanie społ. [drugi krok składający się na rozwiązanie sytuacji]

• pragmatyzm społ.- założenie interakcjonizmu

*przejawia się w podkreślaniu jednej, ogólnej formy rozwiązania trudnych sytuacji dla jednostki

*jednostka działa pragmatycznie, gdy redukuje swoją niepewność

*rozwiązywanie trudnych sytuacji polega na zmniejszeniu stopnia niepewności

Tezy:

• problematyczna sytuacja

Etapy rozwiązywania problemów:

*rozpoznanie problemu- należy zebrać informacje o problemie

*obmyślanie możliwych sposobów rozwiązania problemu- konstruowanie scenariuszy działań

*realizacja działań rozwiązujących dany problem

• jednostka rozwiązuje problemy w procesach wzajemnego oddziaływania, czyli poprzez interakcję

Rodzaje struktur powstałych w trakcie rozwiązywania problemu- ich podstawą jest interakcja:

*porządek zadaniowy

*porządek emocjonalny

• interakcja

*orientacyjna- na etapie rozwiązywania problemu

*związana z oceną- na etapie obmyślania rozwiązania problemu

*związana z kontrolą- na etapie realizacji konkretnych działań zmierzających do rozwiązania problemu

*instrumentalna- związana z rozwiązywaniem problemu [interakcja jest instrumentem rozwiązania problemu]

Porządki zadaniowy i emocjonalny nie pokrywają się ze sobą, dlatego w gr. mamy do czynienia z dwoma rodzajami kierowników: kierownik zorientowany na zadania oraz kierownik zorientowany na stosunki międzyludzkie.

1. Grupy odniesienia i ich funkcje.

Gr. odniesienia- dotyczy gr. wyznaczających perspektywę poznawczą i system wartości jednostki narzucających jednostkom treści poznania społ. i wartościowania

Ujęcia gr. odniesienia:

KELLEY

• gr. odniesienia normatywnego -jest w stanie nagradzać jednostkę za dostosowanie lub karać za niedostosowanie się do norm; jest to gr. której akceptacje jednostka chce zdobyć lub utrzymać

• gr. odniesienia porównawczego- polega na dostarczaniu standardu, względem którego jednostka może ocenić siebie i innych, nieistotne jest to, jak gr. ocenia jednostkę lecz to, jak jednostka postrzega gr.- jakie przypisuje jej własności; gr. ta stanowi punkt odniesienia dla oceny siebie i innych

NEWCOMB

• kryterium wyodrębnienia gr. odniesienia- znajomość dominujących w gr. wartości

• gr. odniesienia negatywnego- znajomość tych wartości i odcięcie się od nich

• gr. odniesienia pozytywnego- znajomość tych wartości i utożsamianie z nimi

MERTON

• odniesienie polega na porównaniu prowadzącym do oceny własnej sytuacji bądź na przyswajaniu wartości, norm czy wzorów grupowych

HYMAN- wprowadził pojęcie

• gr. odniesienia dostarcza jednostce miar i kryteriów oznaczenia własnej pozycji w określonym wymiarze statusu, jest tłem, którego cechy służą do określenia własnych właściwości społ.

Funkcje gr. odniesienia:

1. umożliwia odróżnienie pomiędzy gr., do której się formalnie należy a gr., której wpływom się ulega nie spełniając formalnych kryteriów członkowstwa

2. wyjaśnia, jakie elementy otoczenia kształtują osobowość społ. jednostki

3. wyjaśnia zjawiska konformizmu wobec jednych gr. i nonkonformizmu w stosunku do gr. aktualnego uczestnictwa jednostki

1. Władza w grupie – istota zjawiska.

Władza to nie to samo, co przywództwo [inaczej autorytet]!

Władza:

• zdolność do wywierania wpływu na innych w gr.

• zdolność do kierowania zachowaniami innych lub modyfikowania ich

• zarówno władza lubiana, jak i niechciana mogą istnieć wyłącznie w ramach struktury gr.

Można wyróżnić w gr. następujące rodzaje władzy:

1. prawomocna- przestrzeganie przez ludzi tkwiących w strukturze władzy pewnych norm społ.

2. eksperta- pozwalamy kontrolować swoje zachowanie ekspertom/osobom kompetentnym

3. oparta na nagrodzie- możliwość nagradzania osoby zajmującej niższą pozycję przez osobę zajmującą wyższą pozycje w hierarchii władzy

4. oparta na karze- osoba stojąca niższej w hierarchii władzy poddaje się kontroli osoby stojącej wyżej

5. polegająca na identyfikacji osoby stojącej niżej w hierarchii władzy z osobą stojącą wyżej w tej hierarchii

LEWIN

Typologia władzy autorytarna

WEBER demokratyczna

legalna laissez- faire

*oparta na ustanowieniach prawnych

tradycyjna

*sprawowanie władzy wywodzi się z tradycji uznającej daną warstwę, jako uprawnioną do sprawowania władzy

charyzmatyczna

*władza jest przyznawana jednostce ze względu na jej szczególne przymioty i wrodzone talenty przywódcze

1. Rola społeczna- ujęcie teoretyczne.

Rola społeczna stanowi zbiór oczekiwań wobec jednostki związany z posiadaniem określonego statusu społecznego. Jest to zespół praw i obowiązków wynikających z zajmowania pozycji społecznej. Każda rola posiada swoje nakazy, zakazy i wyznacza margines swobody.

ROLA SPOŁECZNA: zbiór praw i obowiązków wiążących każdego, kto zajmuje daną pozycję społeczną, bez względu na cechy osobiste.

Pojęcie roli społecznej zostało wprowadzone przez socjologów amerykańskich Ralpha Lintona i Roberta Mertona.

Pojęcie roli społecznej związane jest z także pojęciem pozycji społecznej (statu­su). Pozycja społeczna to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości. W społeczeństwie nowoczesnym każdy człowiek należy do wielu zbioro­wości, a w każdej z nich zajmuje jakąś pozycję. Rolę społeczną określa się w odniesieniu do pozycji w dwojaki spo­sób.

1. Powiada się, po pierwsze, że rola społeczna to zespół praw i obo­wiązków związanych z daną pozycją.

2. Po drugie, że jest to schemat za­chowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji, jej element dyna­miczny, zachowaniowy.

Przy jednym i drugim określeniu roli jest ona rozumiana jako wy­znacznik sposobu zachowywania się osoby, która zajmuje daną pozycję. Związek pozycji z rolą, która jest jej elementem dynamicznym, powoduje, że często są one utożsamiane i przy opisie zjawisk społecznych mówi się po prostu o „rolach".

W konstrukcji roli można wyróżnić trzy elementy:

• zachowania na­kazane,

• zachowania zakazane

• margines swobody.

W przypadku roli matki zachowania nakazane to na przykład zapewnianie dziecku opieki i warunków rozwoju, zachowania zaś zakazane to katowanie i gło­dzenie dziecka. Margines swobody natomiast to zakres i stopień okazy­wania uczuć, opowiadanie bajek, całowanie na dobranoc i tak dalej.

Człowiek, uczestnicząc w rozmaitych grupach i zajmując różne po­zycje o najrozmaitszych wymaganiach co do zachowania, znajdować się może w sytuacjach konfliktu ról, kiedy to różne jego role wymagają w tym samym czasie sprzecznych ze sobą zachowań. Najprostszym przykładem jest sytuacja dziecka, które matka wola na obiad w momencie, kiedy na podwórku bierze ono udział w zabawie z kolegami. Nie można ich w pełni uniknąć, ale można je minimalizo­wać przez odpowiedni dobór ról. Pozycje osiągane, a więc te, na któ­rych zajęcie człowiek ma wpływ, mogą być tak dobierane, aby związane z nimi role „pasowały" do pozostałych.

Dwa kierunki zainteresowań rolą społeczną:

- Podejście funkcjonalno-strukturalne. Przy tym podejściu zaintereso­wanie rolami to zainteresowanie nimi jako czynnikami porządkującymi rzeczywistość społeczną i składnikami struktury społecznej.

Role klasyfikują i porządkują rzeczywistość społeczną. Dzięki temu, że określają, jak powinna się zachowywać osoba zajmującą daną pozycję, pozwalają orientować się, czego można oczekiwać w poszczególnych sytuacjach. Idąc do sklepu, wiemy, że sprzedawca poda nam żądany towar i pobierze należność. Role społeczne, porządkując rzeczywistość społeczną, są czynnikiem stabilizującym społeczeństwo. Przeciwdziałają zmianie, chociaż jej nie wykluczają - elementem dynamicznym jest zawarty w każdej z nich mar­gines swobody. Więcej jednak szans na wprowadzenie zmian mają ci, którzy wykraczają poza nakazy roli, niż ci, którzy ich przestrzegają.

Przy podejściu funkcjonalno-strukturalnym role to coś zewnętrznego w stosunku do człowieka, to rodzaj stwarzanych przez społeczeństwo gotowych ubrań czy raczej gorsetów, które człowiek decyduje się nosić bądź do których noszenia jest zmuszany. Tak rozumiana rola pozwala rozpatrywać zbiorowość jako układ ról, a nie jako zbiór osób. Osoby mo­gą się wymieniać, natomiast układ pozycji i ról pozostaje w zasadzie nie­zmieniony i to on tworzy strukturę zbiorowości. Z takim ujęciem roli wiąże się rozumienie struktury społecznej jako układu ról. Jednym z czołowych przedstawicieli tej orientacji jest Robert Merton, który, zajmując się problematyką ról, stwierdził, że z każdą pozycją zwią­zana jest nie jedna rola, ale cały ich zespół. Z pozycją matki związane są role matki wobec dziecka, matki wobec nauczycieli w szkole, matki wo­bec sąsiadów etc. Wprowadził on pojęcie zespołu ról, szeroko następnie spopularyzowane.

Podejście interakcyjne. Przy podejściu interakcyjnym role społeczne są pojmowane nie jako coś gotowego i z zewnątrz narzucanego człowie­kowi, ale jako coś, co wciąż powstaje w procesach międzyosobniczych interakcji. Zwolennicy tego podejścia zwracają uwagę nie na to, jakie role są, ale na to, jak są odgrywane. Nie interesuje ich miejsce roli w struk­turze społecznej, ale to, jaki kształt przybiera rola w toku odgrywania jej przez poszczególnych aktorów, a także w ich relacjach z różnymi part­nerami. Z tej perspektywy mertonowski zespół ról nie jest zespołem ról, ale jedną i tą sama rolą rozmaicie odgrywaną w różnych okolicznościach i wobec różnych partnerów. Przedstawiciele tej orientacji, badając, jak role są odgrywane, a także modyfikowane i tworzone w toku interakcji, zwracają uwagę na całość zachowania aktorów, łącznie z gestami, minami, czyli z zachowaniem niewerbalnym. Interakcjoniści wskazują, że człowiek ma różne możli­wości. Może identyfikować się z daną rolą i odgrywać ją z całkowi­tym przekonaniem, może też zachowywać wobec niej rezerwę i odgry­wać ją „z przymrużeniem oka". Może ją zinternalizować, ale może też odrzucić. W sumie jednostce ludzkiej przypisują znaczny stopień swobody. Można by powiedzieć, że przy podejściu interakcyjnym głównym obiek­tem zainteresowania jest margines swobody odgrywanej roli, podczas kiedy przy podejściu funkcjonalno-strukturalnym są nim nakazane i za­kazane jej elementy.

1. Moc predykatywna wnioskowania indukcyjnego.

Predykcja wnioskowania indukcyjnego wiąże się z przewidywaniem przyszłych cech statystycznych jakiegoś procesu np. społecznego. Zatem wnioskowanie indukcyjne to takie wnioskowanie, w którym na podstawie wielu przesłanek szczegółowych stwierdzających, iż poszczególne zbadane przedmioty posiadają pewną cechę, dochodzi się (przy braku przesłanek negatywnych) do wniosku ogólnego, że każdy przedmiot tego rodzaju taką cechę posiada. Jeśli wiadomo nam, że nie ma innych przedmiotów danego rodzaju oprócz tych, które zostały wymienione w przesłankach jednostkowych, mówimy o wnioskowaniu przez indukcję zupełną; jeśli brak tej dodatkowej wiadomości - mówimy o wnios­kowaniu przez indukcję niezupełną. Wnioskowanie indukcyjne jest też nazywane wnioskowaniem „do przodu”. Poza tym pojawia się w literaturze również jako forward chaining, data driven lub wnioskowanie progresywne.

Kanony Milla - sformułowane w 1843 r. przez J.S. Milla tzw. schematy wnioskowania indukcyjnego, pozwalające ustalać związki przyczynowe między występowaniem zjawisk różnego rodzaju:

1) kanon jednej zgodności – jeżeli zjawisko A występuje zawsze wspólnie ze zjawiskiem B lub je poprzedza, to A jest prawdopodobnie przyczyną B,

2) kanon jednej różnicy – gdy ponadto przy braku A nie występuje B,

3) kanon zmian towarzyszących – dotyczy przypadku, gdy badane zjawiska występują z różnym nasileniem.

Pozostałe dwa kanony Milla to kanon połączonej różnicy i zgodności oraz kanon reszt.

       W systemach ekspertowych wnioskowanie indukcyjne realizuje się w następujący sposób. Na podstawie dostęp­nych reguł i faktów należy generować nowe fakty tak długo, aż wśród wygenero­wanych faktów znajdzie się postawiony cel (hipoteza).

Podstawową cechą tego sposobu wnioskowania, która w pewnych sytuacjach może być jego wadą, jest możliwość zwiększania się bazy faktów. Postępowanie takie umożliwia, szczególnie w przypadku baz wiedzy o niewielkiej liczbie faktów, zwiększenie ich liczby, a co za tym idzie, przyspieszenie procesu sprawdzania postawionej hipotezy. Jednocześnie, z innego punktu widzenia, tworzenie nowych faktów, w pewnych szczególnych sytuacjach może być zjawiskiem niepożądanym, gdyż zajmują one niepotrzebnie pamięć operacyjną komputera, co może dopro­wadzić do jej całkowitego zapełnienia.

1. Wskaźniki typy wskaźników.

Wskaźnik to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko, jakie nas interesuje.

Typy wskaźników:

• wskaźniki definicyjne - gdy między wskaźnikiem a zjawiskiem zachodzi relacja tożsamości - sam wskaźnik jest tym właśnie zjawiskiem, które chcemy badać, a jego cechy charakterystyczne składają się na definicję odpowiedniego pojęcia. Liczba przestępstw to wskaźnik przestępczości. Często są to definicje cząstkowe.

• wskaźniki rzeczowe - wtedy, gdy związek pomiędzy wskaźnikiem a zjawiskiem nie ma charakteru konwencji terminologicznej, ale jest związkiem rzeczowym, tj. zakłada istnienie między wskaźnikiem, a indicatum takiej zależności, którą można pośrednio lub bezpośrednio kontrolować empirycznie

• wskaźniki empiryczne – indicatum i wskaźnik są zjawiskami obserwowalnymi, więc teza o związku może być rozstrzygalna na drodze empirycznej,

• wskaźnik inferencyjny – indicatum jest własnością "ukrytą", a z zajścia jakiegoś zjawiska "inferujemy" wnioskujemy, że zaszło indicatum.

najczęściej mamy do czynienia ze wskaźnikami mieszanymi: definicyjno-empirycznymi, definicyjno-inferencyjno-rzeczowymi

• wskaźniki korelacyjne- dzielą się na wskaźniki korelacji wewnętrznej (stanowią część definiens teoretycznie zdefiniowanej cechy, a zatem są skorelowane z pozostałymi składowymi tej cechy) i zewnętrznej (nie wchodzą w skład definiens, a mimo to są z nią empirycznie skorelowane). Wskaźniki wymiarów cząstkowych, które silnie skorelowane z pozostałymi  częściami cechy, którą wskazują to są one wskaźnikami złożonymi i skorelowanymi (nie są wskaźnikami definicyjnymi).

1. Problemy badawcze i hipotezy.

Problem badawczy to bodziec intelektualny wywołujący reakcję w postaci badań naukowych.

Jeśli chcemy, aby był prawidłowy musi spełniać kilka warunków:

• Sformułowane problemy muszą wyczerpywać zakres naszej niewiedzy zawartej w temacie badań.

• Sformułowania powinny zawierać wszystkie generalne zależności między zmiennymi.

• Problem powinien być rozstrzygalny empirycznie i praktycznie.

• Aby problem badawczy był empirycznie uzasadniony musi zostać w sposób jasny i dokładny sformułowany.

Formułując problem, badacz musi rozważyć jednostki analizy, tj. określić, jakie są podstawowe elementy badanego zjawiska. Jednostka (czy poziom) analizy warunkuje wybór planu badawczego, metod zbierania danych oraz metod analizy danych. Czy problem badawczy dotyczy spostrzeżeń, postaw czy zachowania? Czy badacz powinien się koncentrować na jednostkach czy grupach, instytucjach czy społeczeństwach?

Badacze muszą określić jednostki analizy również z powodów metodologicznych. Jeżeli dany związek jest badany na określonym poziomie analizy lub dla danej jednostki (np. grup), a wyniki są przenoszone na inny poziom (np. jednostek), to łatwo o zniekształcenia:

• Błąd ekologizmu – przenoszenie wniosków z bardziej złożonej na prostszą jednostkę analizy.

• Błąd indywidualizmu – powstaje wtedy, gdy wnioski dotyczące grup, społeczeństw czy narodów są bezpośrednio wyprowadzane z danych otrzymanych dla jednostek.

Hipoteza – jest to proponowana przez nas odpowiedź, jakiej można udzielić na pytanie badawcze. Jest ona wyrażona w postaci jasno określonego związku pomiędzy zmienną zależną i zmienną niezależną. Hipotezy to proponowane odpowiedzi, ponieważ zostaną one zweryfikowane dopiero po przeprowadzeniu badań empirycznych.

Hipotezy można wyprowadzić dedukcyjnie – z teorii, indukcyjnie – na podstawie obserwacji, czy intuicyjnie, albo łącząc elementy tych sposobów.

Charakterystyczne cechy hipotez:

1) Hipotezy muszą zostać jasno sformułowane – wszystkie zmienne w niej występujące muszą zostać zdefiniowane.

2) Hipotezy są konkretne – zadanie badacza polega na określeniu oczekiwanego związku pomiędzy zmiennymi oraz warunków, w jakich dany związek będzie zachodził.

3) Hipotezy są sprawdzalne a pomocą dostępnych metod.

4) Hipotezy naukowe nie są wartościujące.

1. Pomiar, typy skal pomiarowych.

Pomiarem w sensie klasycznym nazywa się operację teoretyczną, której celem jest konstrukcja skali pomiarowej. Własność mierzoną określa się za pomocą zestawu relacji empirycznych między obiektami, którym ona przysługuje. Następnie poszukuje się odpowiedniego modelu liczbowego, który może reprezentować ten zbiór obiektów i wyróżnione relacje empiryczne między jego elementami.

Konstrukcja skali do pomiaru pewnej własności:

1) zagadnienie istnienia reprezentacji - polega na badaniu, czy są spełnione warunki konieczne do skonstruowania skali pomiarowej,

2) zagadnienie jednoznaczności reprezentacji – polega na stwierdzeniu, czy sposób przyporządkowania obiektom mierzonym liczb, który spełnia niezbędne warunki, jest jednoznacznie określony, czy też istnieje wiele równoważnych sposobów.

W zależności od rozstrzygnięcia tego zagadnienia wyróżnia się różne rodzaje skal pomiarowych.

Pomiar początkowy - przeprowadzamy przed wprowadzeniem zmiennej niezależnej.

Pomiar końcowy - przeprowadzamy po zadziałaniu zmiennej niezależnej.

Skale(poziomy) pomiaru. Poziom pomiaru określa jakie analizy jakościowe można przeprowadzać na określonym zbiorze wartości liczbowych.

TYPY SKAL POMIAROWYCH

Poziom(skala) nominalny - najniższy poziom pomiaru, wykorzystuje się cyfry lub inne symbole do klasyfikowania obiektów lub obserwacji do określonej kategorii. Te cyfry lub symbole tworzą skale nominalną(klasyfikacyjną). Poziom nominalny zostanie osiągnięty gdy zbiór obiektów zostanie poklasyfikowany na kategorie, które będą wyczerpujące(zawierają wszystkie obiekty), wzajemnie rozłączne( żaden obiekt nie jest zaliczony do więcej niż jednej kategorii) każdej kategorii jest przypisany inny symbol, który będzie ja reprezentował.

Poziom(skala) porządkowy - poziom pomiaru, który umożliwia uporządkowanie wszystkich obserwacji np. od największej do najmniejszej, nie pozwalając na precyzyjne zmierzenie odległości między dwoma obiektami. Skala porządkowa pozwala na porządkowanie obiektów badanych odpowiednio do wartości danej cechy ponieważ cecha ta ma charakter ilościowy. Ten poziom pomiaru uwzględnia siłę, natężenie i wielkość określonej cechy u poszczególnych obiektów. Obiekty mogą być porządkowane wg rang. Liczby określające rangę to wartości rangowe lub liczby porządkowe, określające każdorazowo miejsce jakie w danej hierarchii zajmuje obiekt. Pozwalają one stwierdzić, że np. A jest większe od B ale nie informują o ile.

Poziom(skala) interwałowy- pozwala określić dokładną odległość między kolejnymi obserwacjami i ta odległość jest stała np. długość mierzy się w centymetrach. Pozwala on określić o ile jednostek pierwszy obiekt jest większy od drugiego. Poziom interwałowy ma stałą i określoną jednostkę pomiaru, która przyporządkowuje liczbę rzeczywistą każdej parze obiektów w uporządkowanym zbiorze. Stosunek dwóch interwałów(odległości) jest niezależny od jednostki pomiaru. Można przeprowadzać operacje dodawania i odejmowania.

Poziom (skala) stosunkowy, ilorazowy-zmienne posiadają naturalny punkt zerowy. Iloraz dwóch liczb jest niezależny od jednostki pomiaru. Można stosować wszystkie operacje matematyczne w tym także mnożenie i dzielenie.

1. Klasyfikacje, typologie, typ idealny.

Schemat klasyfikacji- to zmienne i ich wyróżnione wartości. Przy jego pomocy możemy podzielić na klasy przedmioty, które znaczenie danej zmiennej pozwala nam rozpatrywać pod danym względem

Dwie zasady których nie wolno naruszać przy klasyfikowaniu danych:

1. warunek zupełności- klasyfikacja musi być wyczerpująca tzn. wszystko musi być gdzieś uporządkowane. Jedna zmienna może należeć do kilku „szuflad”

2. warunek rozłączności- klasyfikujemy wymóg tylko w jednej „szufladzie”. Nie mogą pozostać obiekty, które nigdzie nie są sklasyfikowane.

Gdy liczba klas jest zbyt duża trzeba wprowadzić:

• klasyfikację wielostopniową- dzielimy klasy niższego rzędu i wyższego następnie te niższego klasyfikujemy do wyższego. Tylko pod względem różnicy pod jednym względem

• klasyfikację wielowymiarową- dzieli obiekty, które różnią się między sobą pod wieloma względami naraz. Wtedy każdy z tych wymiarów traktowany jest jako osobna zmienna.

Typologia- wyniki zredukowania klasyfikacji. W wyniku rozbudowanego w wielu wymiarach podziału pewnej zbiorowości czy zdarzeń, wiele podklas wyróżnionych ze względu na różne zmienne na raz może być reprezentowanych bardzo nielicznie, a inne będą wręcz puste, zaś obraz uzyskany w wyniku takiego podziału — mało przejrzysty. Wtedy buduje się typologie.

• Typ- uznana za bardziej istotną od innych wartości specjalna wartość zmiennej czy konfiguracja określonych wartości szeregu zmiennych, uwzględnionych w schemacie klasyfikacyjnym

Typ idealny- konstrukcja pojęciowa, wzorzec, który nie występuje w rzeczywistości. Fikcyjny model służący do oceny rzeczywistości

• Wg Webera socjologia miała być nauką społeczną, która opisze sens działań społecznych, w którym mieści się też opis sensu wszystkich najważniejszych instytucji społecznych, chociaż są one efektem ciągle powtarzanych działań społecznych. Problem to jak dojść do opisu działań społecznych, jak poznać i zrozumieć ich sens.

• Punktem wyjścia ma być tutaj metoda „typów idealnych”. Weber rozumie przez to pewien idealny, racjonalny przebieg pewnych działań społecznych, motywacji, instytucji społecznych czy zjawisk społecznych. Typ ten powstaje w umyśle badacza. Jest on pewną fikcją. Socjolog obserwuje badane przez siebie działania społeczne czy instytucje społeczne i stara się zrozumieć motywacje konkretnych badanych przez siebie działań.

• Weber zastosował typ idealny przy wyjaśnianiu, jak ludzie dokonują wyboru czynności społecznych. Przyjął mianowicie, że ludzie zawsze działają w sposób racjonalny. Wyróżnił 4 kategorie działań ludzkich: działania tradycjonalne, emocjonalne, celowo-racjonalne i zasadniczo-racjonalne.

Na podstawie książki: Stefan Nowak, Metodologia badań społecznych a „typ idealny” na podstawie opracowania z lat wcześniejszych.

1. Twierdzenia, typy twierdzeń, teorie w naukach społecznych.

Terminy języka nauk społecznych służą socjologowi do formułowania twierdzeń, z których składa się jego nauka. Twierdzenie to tyle, co zdanie orzekające coś o przedmiocie, którego dotyczy.

Zdania można klasyfikować ze względu na różne zasady podziału. Można np. dzielić je na twierdzenia empiryczne i analityczne. W pierwszych z nich twierdzi się coś o rzeczywistości dostępnej bezpośredniej bądź pośredniej obserwacji. Twierdzenia takie są też nazywane zdaniami syntetycznymi. Zdania te są prawdziwe wtedy, gdy rzeczy, zjawiska, zdarzenia, procesy lub regularności ich istnienia i pojawiania się są rzeczywiście takie, jak one głoszą. Twierdzenia te są charakterystyczne dla nauk empirycznych – przyrodniczych, humanistycznych i społecznych. Zdaniom syntetycznym przeciwstawia się zdania analityczne, tj. takie, których prawdziwość zagwarantowana jest w sposób bezpośredni lub pośredni przez pewne umowy terminologiczne. Twierdzenia takie są charakterystyczne dla nauk dedukcyjnych (logika, matematyka), choć czasami pojawiają się również w naukach empirycznych.

Podział twierdzeń empirycznych w naukach społecznych ze względu na ich metodologiczne własności.

1. Zdania jednostkowe to takie zdanie, którego podmiot jest nazwą jednostkową, np. podmiotem zdania może być: Jan Kowalski, i inne jednostkowe podmioty, takie jak: ludność Polski, kultura francuska;

2. Zdania ogólne - podmiot zdania jest nazwą ogólną, a zdanie dotyczy jej wszystkich desygnatów, np.: „Każdy szlachcic – mężczyzna w Polsce feudalnej był obowiązany do służby wojskowej” albo: „Żaden mieszczanin nie mógł zostać królem polskim”.

3. Zdania szczegółowe – podmiot zdania jest nazwą ogólną, ale orzecznik dotyczy niektórych spośród desygnatów podmiotu, np.: „Niektórzy robotnicy mają drobnomieszczańskie wzory konsumpcji” albo: „Niektórzy socjologowie są zwolennikami funkcjonalizmu”.

4. Twierdzenia statystyczne – zdania szczegółowe o specjalnej postaci. Takie znaczenie zdania szczegółowego, przy którym słowo „niektóre” znaczy „pewne, ale nie wszystkie”. Zdanie „Niektóre A są B” oznacza, że zarazem są takie A, które są B, i takie A, które do zakresu B nie należą. Twierdzenie takie może podawać liczbę bezwzględną przedmiotów typu B w zbiorze A (np.: „Około 21 mln Polaków mieszka w miastach”) albo może tez ono podawać stosunek liczby przedmiotów będących A i B zarazem do liczby przedmiotów typu A (np.: „Spośród 36 mln Polaków, około 9 mln to robotnicy i członkowie ich rodzin”.

5. Prawa nauki – uogólnienie wolne od czasowo- przestrzennego odniesienia. Twierdzenia te muszą być sformułowane za pomocą uniwersalnych terminów jakiejś dyscypliny naukowej i orzekać zachodzenie określonych relacji między desygnatami tych terminów, dalej – muszą być empirycznie rozstrzygalne, czyli musi być wiadomo, jakie wyniki obserwacji prowadzą do ich uznania, a jakie do ich odrzucenia; wreszcie – musi być wiadomo, że w toku obserwacji rzeczywistości, której te twierdzenia dotyczą, zostały uzyskane wyniki wystarczające do ich uznania za prawa nauki. Mogą mieć ogólny (bezwyjątkowy) lub statystyczny charakter.

6. Generalizacje historyczne – ich podmiot jest nazwą ogólno historyczną lub też zakres podmiotu jest dodatkowo ograniczony czasowo - przestrzennymi współrzędnymi lub równoważnymi takim współrzędnym terminami historycznymi czy geograficznymi, np. : „Mieszkańcy współczesnej Europy Zachodniej mają stosunkowo wysokie szanse osiągnięcia wieku 70 lat”.

7. Twierdzenia lokalizacyjne – twierdzenia historyczne, w których podmiot jest nazwą uniwersalną, a orzecznik nazwą historyczną, np.: „Wszystkie wypadki bombardowania atomowego miały miejsce w Japonii” albo: „Wszystkie społeczeństwa określane mianem społeczeństw przemysłowych istnieją w XIX wieku”. Ze względu na zainteresowanie nauk społecznych problemami czasowo – przestrzennej lokalizacji zjawisk i procesów twierdzenia lokalizacyjne występują w nich dość często.

8. Twierdzenia probabilistyczne – w naukach społecznych rzadko mamy do czynienia z twierdzeniami „naprawdę ogólnymi”, stwierdzającymi prawidłowości bezwyjątkowe. Tym bardziej dotyczy to praw uniwersalnych, ważnych dla nieskończenie licznych i nieograniczonych w czasie zbiorowości, ludzi, grup, kultur, itp. Dlatego też w wielu naukach spotykamy różne uogólnienia – zarówno uniwersalne, jak i historyczne – o charakterze statystycznym. Twierdzenie probabilistyczne to takie, które określa prawdopodobieństwo zajścia pewnego zdarzenia, przy założeniu iż zaszło inne, np. socjolog określa jakie jest prawdopodobieństwo pójścia na wyższą uczelnię dziecka z biednej rodziny chłopskiej. Może mieć postać twierdzenia uniwersalnego (prawa nauki) lub twierdzenia o charakterze historycznym. Prawa probabilistyczne są podklasą szerszej klasy praw, które nazywamy prawami statystycznymi.

9. Statystyczne generalizacje historyczne – twierdzenia zawierające takie opisy statystyczne jak twierdzenia probabilistyczne (prawdopodobieństwo zajścia jednego zdarzenia, przy założeniu zajścia innego), ale odnoszące się do skończonych i przebadanych populacji mających określoną czasowo – przestrzenną lokalizację.

10. Prawa statystyczne – możemy o nich mówić wtedy, gdy określoną wartość pewnego parametru statystycznego możemy przypisać całej uniwersalnie pojmowanej i typologicznie tylko zdefiniowanej klasie przedmiotów lub zdarzeń. Inaczej nazywamy takie twierdzenie uniwersalnym twierdzeniem statystycznym. Takie prawa dość powszechnie występują w naukach przyrodniczych.

11. Prawa korelacyjne – słabsze prawa statystyczne na gruncie nauk społecznych, tj. zdania stwierdzające, iż między dwoma zjawiskami bez względu na historyczne współrzędne istnieje dodatnia zależność, to znaczy, że zajście jednego z nich zawsze i wszędzie podnosi zajście drugiego, choć natężenia tej zależności nie można jednoznacznie określić, tak aby jego liczbowa wartość była ważna zawsze i wszędzie, np.: „Rygorystyczne wychowanie podnosi szansę posiadania osobowości autorytarnej”.

12. Twierdzenia i prawa przyczynowe – ich kształt to: „A jest przyczyną B”, gdzie A i B mogą być nazwami jednostkowymi lub ogólnymi. Można powiedzieć, że między klasą zdarzeń typu B zachodzi związek przyczynowy, tj. zdarzenia typu A na mocy przyrodzonych praw następstwa zdarzeń wywołują stale, w sposób systematyczny, zdarzenia typu B. Można wyróżnić 2 rodzaje ogólnych twierdzeń przyczynowych: historyczne i uniwersalne.

13. Prawa matrycowe – Jeśli w jakimś społeczeństwie działa wzorzec zachowania M i spełnione są warunki W, to zachowanie ludzkie przybiera (z reguły czy z określonym prawdopodobieństwem) kształt Z zgodny z tym wzorem. Prawo takie opisuje relację odpowiedniości, izomorfizmu między jednym z elementów poprzednika prawa – wzorcem M, a jego następnikiem – zachowaniem Z. Przykładami takich praw są przepisy prawne, wzory osobowe w czytankach dla dzieci, zasady savoir – vivre’u. Te wzorce wyznaczają kształt ludzkiego myślenia i zachowania w społeczeństwie i są przyczyną zachowania, a nie jego skutkiem.

14. Prawa i zależności strukturalne – obok prawidłowości przyczynowych w naukach opisuje się różne zależności, o których wiadomo, że nie mają charakteru przyczynowego. Są to liczne zależności synchroniczne, tzn. polegające na łącznym występowaniu pewnych elementów czy własności. Najczęściej przyjmują one postać praw i zależności strukturalnych, przy czym termin struktura oznacza bądź relacje (tez przestrzenne) między przedmiotowo wydzielonymi elementami większej całości, bądź relacje między pewnymi abstrakcyjnie pojmowanymi własnościami pewnego przedmiotu – stanu rzeczy czy zdarzenia. Chemia jest nauką, w której zależności rządzące reakcjami chemicznymi są zależnościami deterministycznymi – ale prawa opisujące strukturę i ogół własności każdego z pierwiastków chemicznych to prawa strukturalne, zaś tablica Mendelejewa to bardzo efektywny system takich praw.

15. Prawo rozwojowe – taki typ kierunkowego prawa historycznego, które opisuje następstwa zdarzeń procesu oznaczonego mianem rozwoju. Przykładem są teorie rozwoju wszechświata, różne ewolucyjne koncepcje w naukach społecznych.

16. Trend – słabsze prawo rozwojowe, obowiązujące tylko dla pewnego okresu , generalizacja historyczna określająca stały związek zmiennej czasu z w pewnych przedziałach ze zmienną nas interesującą., np.: „Na przestrzeni ostatnich 25 lat obserwujemy na świecie trend zwany eksplozją demograficzną i wobec tego potrafimy ustalać dość jednoznaczne relacje między upływem czasu a przyrostem ludności świata”. Trend odnosi się do dotychczas zaobserwowanych zmian i zasadność jego ekstrapolacji na przyszłość jest wątpliwa. Prawo rozwojowe obejmuje stany obecnie obserwowane i przyszłe.

17. Zdania eliptyczne – twierdzenia, których treść jest na tyle niedookreślona, że nie wiadomo do jakich – jednostkowo czy ogólnie, historycznie czy uniwersalnie pojętych – warunków i sytuacji miałyby się one odnosić. Są one nierozstrzygalne ze względu na nieokreśloność swojego znaczenia, np. „Polacy całują kobiety w rękę” powinno być przekształcone na : „Niektórzy Polacy całują kobiety w rękę” żeby zdanie było rozstrzygalne.

18. Twierdzenia tautologiczne – zdania, których prawdziwość jest zagwarantowana przez znaczenie występujących w nich terminów. Ich domeną są nauki dedukcyjne – matematyka i logika, ale czasami zdarzają się w naukach społecznych, co jest błędem, bo są one nierozstrzygalnie empirycznie, np.: „Elita zajmuje uprzywilejowane miejsce w strukturze społecznej”. Nie możemy tego obalić, gdyż z definicji elity wiemy, że zajmuje ona pozycję uprzywilejowaną.

TEORIE

Wg Nowaka: „teorią nazywać będziemy nie pojedyncze prawo nauki, ale pewien ich uporządkowany zbiór czy system. Na każdy jednak wewnętrznie uporządkowany zespół twierdzeń ogólnych warto nazwać teorią, i nie każdy sposób systematyzacji twierdzeń – systematyzacją teoretyczną”. Ten spójny system praw nauki służyć ma do wyjaśniani i przewidywania zjawisk określonej kategorii.

Klasyfikacja teorii w socjologii wg Parsonsa i Shilsa (Nachmias)

4 poziomy teorii:

• Systemy klasyfikacyjne ad hoc. Najniższy poziom myślenia teoretycznego. Arbitralne kategorie skonstruowane po to, aby uporządkować i zebrać obserwacje empiryczne.

• Taksonomie. System kategorii skonstruowanych odpowiednio do obserwacji empirycznych. Taksonomie pozwalają badaczom opisać związki pomiędzy kategoriami.

• Struktury pojęciowe. Kategorie deskryptywne racjonalnie wbudowane w strukturę formułowanych explicite twierdzeń. Twierdzenia włączone do struktury pojęciowej opisują zachowania oraz pozwalają wyjaśnić i przewidywać obserwacje empiryczne. Nie są jednak ustalane dedukcyjnie.

• Systemy teoretyczne. Łączą taksonomie oraz struktury pojęciowe, wiążąc w sposób racjonalny opisy, wyjaśnienia i predykacje. Twierdzenia formułowane w ramach systemu teoretycznego są ze sobą powiązane w taki sposób, że jedne mogą być wyprowadzane z innych.

1. Poziomy analizy w socjologii. Indywidualizm, i holizm.

Holizm i indywidualizm metodologiczny to dwa główne źródła podziałów w orientacjach socjologicznych

HOLIZM- przekonanie, że nie można zrozumieć zachowań społecznych jedynie na podstawie zachowań indywidualnych; należy wziąć pod uwagę globalne cechy społeczeństwa (zachowania społeczne nie dają się zredukować do sumy zachowań indywidualnych). W założenia holistyczne wpisuje się socjologia strukturalna (kładzie akcent na rolę struktur i relacji między nimi do opisu życia społecznego) Marksa, Durkheima (główne założenia to społeczeństwo rozpatrywane jako system społeczny tzn. zbiór współdziałających elementów, cechy globalne społeczeństwa wywierają istotny wpływ na zachowania indywidualne)

INDYWIDUALIZM METODOLOGICZNY – metoda analizy rzeczywistości społecznej, zgodnie z którą zjawiska społeczne są wynikiem interakcji między jednostkami. Badanie zachowań indywidualnych pozwala zrozumieć życie społeczne. (Interakcjonizm, interakcjonizm symboliczny m.in. Becker, Goffman, etnometodologia itd.)

1. Pojęcia obserwacyjne i pojęcia oznaczające własności ukryte.

• W naukach empirycznych odróżniamy pojęcia teoretyczne i obserwacyjne, wyrażane przez odpowiednie predykaty. Predykaty obserwacyjne są to te, które zawsze występują w zdaniach rejestrujących dane doświadczenia. W naukach przyrodniczych predykaty obserwacyjne służą zwykle do zapisu wskazań przyrządów pomiarowych.

Predykaty teoretyczne wprowadza się po to, żeby wyjaśniać i przewidywać fakty doświadczalne.

W mechanice Newtona są to np. pojęcia sił, jak grawitacja; przy ich pomocy wyjaśnia się ruchy planet, przyspieszenia i hamowania pojazdów itd.

• W socjologii pojęciem teoretycznym jest np. pojęcie grupy społecznej. Nie jest ono obserwacyjne, bo grupy jako pojętego abstrakcyjnie zbioru nie postrzegamy zmysłowo; tym, co postrzegamy są osoby fizyczne będące członkami grupy oraz ich widzialne zachowania.

Odnosi się, więc to pojęcie do struktury uchwytnej jedynie umysłowo, a rozpoznawalnej dla zmysłów po jakichś widzialnych oznakach. Za pomocą pojęcia grupy wyjaśniamy i przewidujemy fakty społeczne obserwowalne. Z tego, że ktoś należy do pewnej grupy kibiców można wywnioskować przewidywanie, że podczas meczu będzie dopingował swoją drużynę okrzykami, (co jest faktem postrzegalnym słuchowo).

• Oba przykłady, ten z mechaniki i ten z socjologii ilustrują fakt, że pojęcia teoretyczne dotyczą obiektów niedających się obserwować zmysłami, lecz ujmowanych w jakiś sposób intelektualny.

• W socjologii granica między klasą pojęć obserwacyjnych i klasą teoretycznych nie jest tak wyraźna jak w naukach przyrodniczych, gdyż obserwacje nie dotyczą jakości zmysłowych, lecz ludzkich zachowań a w tych występuje czynnik psychologiczny i socjologiczny. Za Florianem Znanieckim obejmijmy ten rys mianem współczynnika humanistycznego.

I tak np. obserwowanie dopingującego kibica, gdy brać rzecz od strony czysto zmysłowej, obejmuje tylko zjawisko akustyczne, podczas gdy sąd, że jest to doping odnosi się do pewnego stanu psychicznego oraz społecznych reguł zachowania; te zaś nie dają się obserwować zmysłowo. Podobnie, czytanie lub słuchanie odpowiedzi respondentów na ankietę jest zbieraniem obserwacji, ale wymaga to nie tylko postrzegania napisów czy dźwięków, lecz także ich interpretacji uwzględniającej reguły znaczeniowe danego języka i wiedzę o respondencie. Pojawia się, więc znowu współczynnik humanistyczny. Jest to okoliczność, która zmniejsza rolę zmysłowej naoczności w obserwacjach społecznych. Zachodzi jednak wśród badaczy spory zakres zgodności, co do tego, jakiego rodzaju zdania mogą stanowić obserwacyjną bazę teorii społecznej, choć nie da się w nich uniknąć „pozazmysłowej” interpretacji danych zmysłowych przez odniesienie do współczynnika humanistycznego.

1. Struktura procesu badawczego.

Proces badawczy to całościowy schemat działań, które naukowcy podejmują w celu wytworzenia wiedzy, to paradygmat naukowych dociekań. Na proces badawczy składa się siedem podstawowych etapów:

problem – problem intelektualny wymagający rozwiązania w postaci badań naukowych;

hipotezy – proponowana przez nas odpowiedź, jakiej można udzielić na pytanie badawcze. Jest wyrażana w formie związku pomiędzy zmienną zależną i niezależną,

plan badawczy – rodzaj „projektu” kierującego badaczem na etapie zbierania, analizowania i interpretowania danych, pomiar – przypisywanie ( zgodnie z określonymi regułami) liczb lub innych symboli własności empirycznych, zbieranie danych, analiza danych i uogólnianie.

Każdy etap wpływa na teorię a teoria wpływa na wszystkie etapy. Istota procesu badawczego jest jego cykliczna natura. Zaczyna się on od postawienia problemu, a kończy wstępnymi wnioskami. Wnioski sformułowane w ramach jednego cyklu są początkiem cyklu następnego

1. Konceptualizacja i operacjonalizacja w badaniu socjologicznym.

Konceptualizacja to proces określania obserwacji i pomiarów, które nadają pojęciom konkretne znaczenie dla celów badań. Konceptualizacja wymaga określenia wskaźników pojęcia i opisania jego wymiarów. Definicje operacyjne precyzują, jak będą mierzone zmienne odnoszące się do danego pojęcia.

Operacjonalizacja to przedłużenie konceptualizacji, kiedy określa się konkretne procedury, które mają być zastosowane do pomiaru wartości zmiennych. Operacjonalizacja wymaga dokonania wielu wzajemnie powiązanych ze sobą wyborów: określenia zakresu zmienności właściwego dla celów badań, oznaczenia stopnia precyzji pomiaru zmiennych, wyjaśnienia istotnych wymiarów zmiennych, jasnego zdefiniowania wartości zmiennych i zależności między nimi oraz decyzji dotyczących właściwego poziomu pomiaru.

Konceptualizacja – proces w toku którego określamy, co mamy na myśli używając danego terminu w badaniach. W jej wyniku powstaje szczególna, uzgodniona dla celów badania , definicja danego pojęcia.

Operacjonalizacja – polega na stworzeniu konkretnych procedur badawczych (operacji) które pozwolą na dokonanie empirycznych obserwacji odpowiadających tym pojęciom w świecie rzeczywistym.

1. Indukcja a dedukcja strategia badania empirycznego.

Badanie dedukcyjne

• Dedukcja= „wszelkie rozumowanie oparte na wynikaniu logicznym, czyli rozumowanie od racji logicznej do jej następstwa” (Krajewski, 1998, s. 74)

• sprawdza prawdziwość teorii

• obserwacje używane są do sprawdzenie teorii

• 3 etapy badania dedukcyjnego:

1. Postawienie hipotezy (wyprowadzenie hipotezy z teorii)

2. Obserwacja- badanie weryfikacyjne

3. Przyjmujemy bądź odrzucamy hipotezę

Badanie indukcyjne:

• dokładne, subtelne wnioski

• hipotezy wyprowadzane na podstawie obserwacji

• 3 etapy badania indukcyjnego:

1. Obserwacja

2. Poszukiwanie wzorca (badanie eksploracyjne- badania, których celem jest zidentyfikowanie jakiegoś problemu, zrozumienie istoty zjawiska lub procesu, jak również ustalenie zakresu potrzebnych danych. Badania tego typu są podejmowane bez pełnej znajomości jak je przeprowadzić)

3. Tymczasowy wniosek

• stwierdzenia, uogólnienia uzasadnione na drodze indukcji uznaje się nie za pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone

na podstawie wykładów z MiTów

1. Podstawowe plany badawcze ( research designs)

Plany badawcze można sklasyfikować w zależności od tego, w jakim zakresie spełniają one wymienione dotąd kryteria. Niektóre z planów pozwalają badaczom na manipulowanie zmiennymi, jednak nie umożliwiają stosowania metod kontroli czy zastosowania adekwatnych metod doboru grup. Inne plany z kolei zawierają grupę kontrolną, jednak nie pozwalają badaczowi na kontrolowanie zabiegu manipulowania zmienną niezależną. Biorąc to pod uwagę, możemy wyróżnić cztery podstawę rodzaje planów badawczych: eksperymentalny, quasi-eksperymentalny, przekrojowy i preeksperymentalny. W planach eksperymentalnych osoby czy inne badane obiekty są losowo przyporządkowywane do grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej, a zmienna niezależna oddziałuje jedynie w grupie eksperymentalnej. Plany te umożliwiają porównywanie, kontrolowanie, manipulowanie i zazwyczaj uogólnianie. Plany quasi-eksperymentalne i przekrojowe mają kilka - choć nie wszystkie - z wymienionych cech. Najczęściej plany te nie spełniają wymogu manipulacji i randomizacji. Plany preeksperymentalne zawierają jeszcze mniej zabezpieczeń niż plany quasi-eksperymentalne oraz przekrojowe i w tym sensie są najmniej wiarygodne w procesie stwierdzania zależności przyczynowo-skutkowych między dwiema lub więcej zmiennymi.

Klasyczny plan eksperymentalny

Klasyczny plan eksperymentalny składa się z dwóch, porównywanych ze sobą grup: grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej. Grupy te są takie same z jednym wyjątkiem - otóż grupa eksperymentalna poddawana jest działaniu zmiennej niezależnej, a grupa kontrolna nie. Przyporządkowanie osób badanych czy to do grupy eksperymentalnej, czy do grupy kontrolnej oparte jest na doborze losowym. Aby oszacować wpływ zmiennej niezależnej, badacze dwukrotnie dokonują pomiarów zmiennej zależnej (traktowanych jako wyniki) w każdej grupie. Pierwszy pomiar, pomiar początkowy, przeprowadzany jest dla wszystkich osób badanych przed wprowadzeniem zmiennej niezależnej w grupie eksperymentalnej; drugi pomiar, pomiar końcowy, przeprowadzany jest dla wszystkich osób badanych po zadziałaniu zmiennej niezależnej w grupie eksperymentalnej. Następnie dokonuje się porównania wielkości różnicy miar między pomiarem początkowym i pomiarem końcowym. Jeżeli różnica jest istotnie wyższa w grupie eksperymentalnej w porównaniu z grupą kontrolną, to można wyciągnąć wniosek, że zmienna niezależna jest przyczynowo powiązana ze zmienną zależną.

Eksperyment kontrolowany

Klasyczny plan eksperymentalny przedstawiony w tabeli 5.1 jest jednym z najsilniejszych modeli logicznych pozwalających na dokonywanie wnioskowania o charakterze przyczynowo-skutkowym. Plan ten pozwala przeprowadzić pomiar początkowy, pomiar końcowy oraz porównać grupę kontrolną z grupą eksperymentalną. Umożliwia też manipulowanie zmienną niezależną i - w konsekwencji - określenie następstwa czasowego. Co więcej, dzięki wykorzystywaniu grup, które zostały losowo dobrane, plan ten umożliwia kontrolowanie większości źródeł trafności j wewnętrznej. Trafność zewnętrzna tego planu jest jednak mała i nie pozwala badaczom na uogólnianie zebranych wyników na inne - niż badana - populacje. W tym względzie lepsze są dwie odmiany planu klasycznego: czterogrupowy plan i Solomona i plan z grupą kontrolną i tylko pomiarem końcowym.

Czterogrupowy plan Solomona

Czterogrupowy plan Solomona ma takie same cechy jak plan klasyczny oraz dodatkowo wprowadza grupę eksperymentalną i grupę kontrolną bez pomiaru początkowego. Dlatego też poprzez porównanie ze sobą dwóch grup eksperymentalnych (0₂ i 0₅) oraz dwóch grup kontrolnych (0₄ i 0₆) pozwala na bezpośredni pomiar uwrażliwiającego efektu testowania. Dzięki przeprowadzeniu takich porównań możemy ocenić, czy zmienna X oddziałuje inaczej w grupach, w których nie przeprowadzono uwrażliwiającego pomiaru początkowego. Jeżeli się okaże, że zmienna niezależna wywiera wpływ na zmienną zależną również wtedy, kiedy nie dokonano pomiaru początkowego, to otrzymane wyniki można uogólniać na populację, w której przed zadziałaniem zmiennej X nie dokonano wcześniejszego pomiaru.

Plan badawczy z grupą kontrolną i tylko pomiarem końcowym (posttestem)

Chociaż czterogrupowy plan Solomona jest mocnym planem eksperymentalnym, to jego stosowanie okazuje się często niepraktyczne i zbyt kosztowne. Może się też okazać, że wymagany w nim pomiar początkowy działa uwrażliwiająco. Plan badawczy z grupą kontrolną i tylko z pomiarem końcowym jest odmianą zarówno planu klasycznego, jak i planu Solomona. W planie tym w ogóle rezygnuje się z pomiaru początkowego. Osoby badane zostają losowo przyporządkowane zarówno do grupy eksperymentalnej, jak i do kontrolnej, a pomiaru dokonuje się w trakcie lub po zakończeniu oddziaływania zmiennej niezależnej.

Plany eksperymentalne umożliwiające badanie skutków rozciągniętych w czasie

We wszystkich schematach eksperymentalnych, które opisaliśmy do tej pory, efekt oddziaływania zmiennej niezależnej na zmienną zależną można było zarejestrować natychmiast lub krótko po zakończeniu badania. Czasami jednak efekt ten może się pojawiać znacznie później i może być rozciągnięty w czasie. Szczególnie wyraźnie uwidacznia się to w badaniach dotyczących polityki i w badaniach, w których zmienną zależną są postawy.

Plany czynnikowe

We wszystkich planach badawczych, które omówiliśmy dotychczas, występowała tylko jedna zmienna niezależna (postępowanie eksperymentalne), która oddziaływała w grupie eksperymentalniej i nie oddziaływała w grupie kontrolnej. Badanie efektu więcej niż jednej zmiennej niezależnej wymaga dużej liczby grup eksperymentalnych i wprowadzenia planu czynnikowego. Przypuśćmy, że zmiennymi niezależnymi będą dla nas wielkość instytucji i stopień decentralizacji, a morale pracowników będzie zmienną zależną. Jeżeli każda ze zmiennych niezależnych będzie przyjmować jedynie dwie wartości (zmienne dychotomiczne), to do zbadania wszystkich kombinacji wartości tych zmiennych potrzebne będą cztery grupy eksperymentalne.

1. Dobór próby, techniki pobierania próby.

Całkowity zbiór obiektów poddawanych analizie nazywamy populacją. Natomiast podzbiór danych pochodzących z populacji i będący podstawą uogólnień na całą populację nazywamy próbą.

Próba reprezentatywna, to taka, która dostarcza wyniki podobne do tych, jakie badacz zdobyłby, badając całą populację.

Rodzaje prób:

1) nielosowe schematy doboru próby (nieprobabilistyczne):

• dobór oparty na dostępności badanych (próba okolicznościowa): nie daje kontroli nad próbą; można ją stosować jedynie gdy chce się sprawdzić, co dzieje się „tu teraz”; trzeba uważać przy uogólnianiu wniosków.

• celowa: badacz subiektywnie wybiera osoby do badania; stosowana np. w przypadku badania osób odbiegających od normy;

• metoda kuli śnieżnej: badacz dociera do jednego respondenta, a ten poleca mu następnego; praktykowana w badaniach, w których dotarcie do respondentów nie jest łatwe, np. w badaniach osób homoseksualnych.

• kwotowa: uzyskanie maksymalnego podobieństwa do populacji wyjściowej to jej cel; wychodzi się od tabeli lub macierzy, na podstawie informacji z tabeli wyznacza się procentowy udział w badaniu osób posiadających pożądane przez badacza cechy.

• wybór informatorów: badacz wybiera sobie informatora, który pomaga zrozumieć mu funkcjonowanie układu społecznego.

2) losowe schematy doboru (probabilistyczny):

• prosty dobór losowy: dobór losowy odbywający się przy pomocy tablic liczb losowych; (duża dowolność w wyborze pierwszego elementu i sposobu poruszania się po tablicy)

• dobór systematyczny: do próby dobierany jest (systematycznie) co k-ty element listy; pierwszy element zostaje wylosowany z całości; ważne są dwa pojęcia 1) interwał (odstęp) losowania (czyli to k)= wielkość populacji/wielkość próby 2) współczynnik losowania= wielkość próby/wielkość populacji.

• dobór warstwowy: pozwala na zwiększenie reprezentatywności poprzez obniżenie możliwego błędu z próby; elementy próby losuje się z homogenicznych podzbiorów próby zamiast z całej populacji.

• dobór próby wielostopniowy grupowy: stosowany gdy nie ma dostępnej listy do losowania; próba z populacji; opiera się na dwóch podstawowych krokach: spisywanie i losowanie. Sporządza się listę pierwotnych jednostek losowania (np. kościołów) potem losuje się próbę tych jednostek. Kolejno losuje się z tych list (np. kilka wspólnot działających w obrębie kościołów), a kolejno z tych list (np. członków wspólnot działających w obrębie kościoła), itd. Ilość losowań dowolna, podziałów na grupy także.

1. Pomiary i techniki skalowania w badaniach socjologicznych.

Skalowaniem nazywamy postępowanie, które umożliwia przyporządkowanie wartości, liczb lub innych symboli do właściwości interesujących badacza przedmiotów, aby je uporządkować. Jest to, zatem pewnego rodzaju technika pomiaru, przy pomocy której zmierza się do ilościowego uchwycenia jakościowych aspektów badanych zjawisk. Skala jest, więc pomyślana jako narzędzie pomiaru.

Wyróżniamy 4 podstawowe typy skal:

- nominalne: porządkowanie poprzez nadanie poszczególnym np. kolorom kolejnych liczb (zielony-1, czerwony-2,…), liczby to symbol poszczególnych nazw kolorów.

- porządkowe: określając poszczególne wartości przedmiotów, ukazuje również, jaki z nich jest większy lub mniejszy od pozostałych. Można jedynie stwierdzić, że coś jest mniejsze/większe, lub równe od czegoś innego, ale nie wiemy o ile.

- interwałowe: posiada właściwości skali porządkującej, a ponadto pozwala stwierdzić, że przedziały wyróżnionych wartości są równe. Np. woda w naczyniu 1 ma , w drugim ma w trzecim 10, można więc powiedzieć że różnice między tą wodą wynoszą 10 stopni.

- ilorazowe: posiada właściwości skali interwałowej, a dodatkowo stosuje się wartość zerową, która jest punktem odniesienia dl danej wartości.

Cechy skali na podstawie: „Badania społeczne w praktyce” E. Babbie

1. Skale są porządkowymi miernikami zmiennych. Porządkują one jednostki analizy w kategoriach konkretnych zmiennych, takich jak np. religijność, alienacja, status społeczno – ekonomiczny, uprzedzenia lub poziom intelektualny. Wynik danej osoby na skali religijności stanowi wskazanie co do względnej religijności tej osoby w porównaniu z innymi badanymi.

2. Skale są złożonymi miernikami zmiennych – oznacza to, ze pomiar opiera się na więcej niż tylko jednej jednostce danych. Tak więc wynik respondenta na indeksie lub skali religijności będzie uzależniony od jego odpowiedzi na kilka pytań kwestionariusza, z których każde stanowi pewien wskaźnik religijności.

3. Skale tworzymy przypisując określony wynik punktowy pewnym układom odpowiedzi, przy założeniu, że niektóre pytania świadczą o relatywnie niższym, inne zaś o wyższym poziomie danej zmiennej. Na przykład akceptacja twierdzenia: „kobiety różnią się od mężczyzn” jest w najlepszym razie bardzo słabym dowodem seksizmu w porównaniu z akceptacją twierdzenia: „kobiety nie powinny mieć praw wyborczych”.

Istnieje wiele metod skalowania. Oto najpopularniejsze z nich:

1. Skala dystansu społecznego Bogardusa – skala ta służy do pomiaru skłonności ludzi do uczestniczenia w – zróżnicowanych co do stopnia bliskości – stosunkach społecznych z innymi grupami ludzi.

Przykład skali Bogardusa:

1. Czy zgodziłbyś się, by Albańczycy mieszkali w twoim kraju?

2. Czy zgodziłbyś się, by Albańczycy mieszkali w twojej miejscowości?

3. Czy zgodziłbyś się, by Albańczycy mieszkali w twojej dzielnicy?

4. Czy zgodziłbyś się, by Albańczyk był twoim sąsiadem?

5. Czy zgodziłbyś się, by twoje dziecko poślubiło Albańczyka/Albankę?

Skala dystansu społecznego Bogardusa ukazuje znaczącą oszczędność skalowania jako narzędzia redukcji danych. Wiedząc, ile rodzajów stosunków z Albańczykami zaakceptuje dany badany, wiemy też, które z nich zaakceptuje. Tak więc jedna liczba pozwala poprawnie podsumować 5 czy 6 pytań bez żadnych strat informacji.

1. Skala Thurstone’a – jest próbą opracowania formatu grupowania wskaźników zmiennej, które powiązane są przynajmniej w strukturę empiryczną. Grupa sędziów otrzymuje setki pytań, które uznawane są za wskaźniki danej zmiennej. Każdy sędzi ma następnie ocenić, jak mocnym wskaźnikiem danej zmiennej jest każde z pytań, przypisując im wartość punktową, powiedzmy, od 1 do 13. Na przykład gdyby tą zmienną były uprzedzenia, sędziowie przypisywaliby wartość 1 najsłabszym wskaźnikom uprzedzeń, 13 – najsilniejszym wskaźnikom, wartości zaś pośrednie wskaźnikom leżącym gdzieś pośrodku. Po wykonaniu tego zadania przez sędziów badacz analizuje oceny przyznane poszczególnym pytaniom przez wszystkich sędziów, by ustalić, co do których pytań byli oni najbardziej zgodni. Pytania, co do których zdecydowania nie ma zgodności , zostałyby odrzucone jako niejednoznaczne. Spośród pytań, których punktacja okazała się zgodna, badacz wybrałby jedno lub więcej, by odpowiadały każdemu punktowi od 1 do 13. Wybrane w ten sposób pytania mogłyby zostać włączone do kwestionariusza. Oczekiwalibyśmy wówczas, że respondenci, którzy okazali się uprzedzeni w kategoriach pytań o wartości punktowej 5, byliby uprzedzeni również w kategoriach pytań o niższych wartościach punktowych. Można by się tez spodziewać, że jeśli nie okazali się uprzedzeni na podstawie pytań o mocy 6 punktów, nie będą tez uprzedzeni na podstawie pytań o większej mocy.

Starannie opracowana i wypunktowana skala Thurstone’a odpowiada pod względem oszczędności i efektywności, związanej z redukcją danych, skali dystansu społecznego Bogardusa. Każdemu respondentowi można przypisać pojedynczy wynik, który w sposób adekwatny odzwierciedlałby odpowiedzi na kilka pytań kwestionariusza. Podobnie jak w przypadku skali Bogardusa, respondenta z wynikiem 6 możemy uwazać za bardziej uprzedzonego niż respondenta z wynikiem 5 lub niższym.

1. Skala Likerta – tego terminu używa się często na określenie pytania kwestionariuszowego zawierającego kategorie odpowiedzi w rodzaju: „zdecydowanie się nie zgadzam", „nie zgadzam się", „zgadzam się" i „zdecydowanie się zgadzam". Technicznie rzecz biorąc jest to określenie niewłaściwe, aczkolwiek Rensis Likert istotnie jest twórcą tego powszechnie stosowanego formatu pytania.

Szczególna przydatność tego formatu zasadza się na jednoznacznym uporządkowaniu kategorii odpowiedzi. Gdyby respondentom pozostawiono swobodę lub dano wybór pomiędzy kategoriami takimi, jak: „w zasadzie się zgadzam", „właściwie się zgadzam", „naprawdę się zgadzam" itp., badacz nie byłby w stanie ocenić względnej intensywności akceptacji danego stwierdzenia przez poszczególnych respondentów. Format Likerta rozwiązuje ten problem.

Likertowi chodziło jednak o coś więcej. Stworzył metodę, za pomocą której ten format pytania umożliwia określenie względnej intensywności różnych pytań. Weźmy najprostszy przykład: chcemy zmierzyć uprzedzenia wobec kobiet. Tworzymy w tym celu zestaw 20 stwierdzeń, z których każde jest wyrazem tego typu uprzedzeń. Jedno z nich mogłoby brzmieć, „kobiety są gorszymi kierowcami niż mężczyźni", inne zaś na przykład: „kobiety nie powinny mieć praw wyborczych". Technika skalowania Likerta ukazałaby różnice intensywności między tymi pytaniami, a zarazem ustaliła intensywność pozostałych 18 stwierdzeń.

Załóżmy, że prosimy próbę ludzi, by powiedzieli, czy się zgadzają, czy nie zgadzają z każdym z tych 20 twierdzeń. Przyznanie każ­demu ze wskaźników uprzedzeń względem kobiet jednego punktu dałoby nam indeks z zakresem wyników od 0 do 20, Skala Likerta idzie o krok dalej i oblicza przeciętne wyniki uzyskane za pomocą indeksu dla osób zgadzających się z poszczególnymi zdaniami. Załóżmy, że wszyscy, którzy zgodzili się, że kobiety prowadzą gorzej niż mężczyźni, uzyskali na podstawie indeksu przeciętny wynik 1,5 punktu (na 20 możliwych). Osoby, które zgodziły się, że kobiety nic powinny mieć praw wyborczych, mogłyby uzyskać przeciętnie 19,5 punktu – co oznacza, że odpowiedź ta wskazuje na wyższy poziom uprzedzeń.

W wyniku analizy pytań można ponownie przypisać respondentom wyniki punktów składające się na skalę: 1,5 dla osób uważających kobiety za gorszych niż mężczyźni kierow- ców, 19,5 dla tych, którzy twierdzą, że kobiety nie powinny głosować, i odpowiednie ilości punktów dla innych odpowiedzi odzwierciedlających związek poszczególnych pytań z początkowym prostym indeksem. Jeśli osoby nie zgadzające się ze zdaniem: mógłbym głosować na kobietę w wyborach prezydenckich” uzyskiwałyby na podstawie indeksu przeciętny wynik 15, skala przyznawałaby 15 punktów respondentom nie zgadzającym się z tym stwierdzeniem. W praktyce skalę tą stosuje się bardzo rzadko. Format pytań© zaproponowany przez Likerta jest jednym z najpowszechniej używanych we współczesnych kwestionariuszach.

E. Babbie wymienia jeszcze dla przykładu dyferencjał semantyczny i skalę Gutmana, ale zrezygnowałam z ich opisu, gdyż dla mnie były to skale zbyt skomplikowane. Jeśli, ktoś ma ochotę się zapoznać, może doczytać.

1. Zalety i ograniczenia badań opartych na wywiadzie socjologicznych.

ZALETY:

- elastyczność procedury zadawania pytań; w zależności od problemu badawczego wywiady mogą się rozciągać od wysoko ustrukturowanych do nieustrukturowanych. W wywiadzie zogniskowanym i nieukierunkowanym osoba prowadząca wywiad może wyjaśnić znaczenie pytań i zbierać dodatkowe dane.

- kontrolowanie sytuacji w jakiej prowadzony jest wywiad; osoba prowadzącą wywiad określa, kto odpowiada na pytania, gdzie jest prowadzony wywiad i odpowiada za porządek zadawania pytań.

- wysoki odsetek odpowiedzi

- pełniejsze informacje; osoby prowadzące wywiad mogą zarówno pytać respondentów respondentów dodatkowe informacje, jak i rejestrować spontaniczne reakcje.

WADY:

- wyższe koszty; wywiad może się okazać techniką drogą, zwłaszcza, gdy respondenci są rozrzuceni po dużym obszarze geograficznym.

- stronniczość osoby prowadzącej wywiad; cechy charakterystyczne osób prowadzących wywiad i różnice w technice jego przeprowadzania mogą wpłynąć na odpowiedzi udzielane przez respondentów.

-brak anonimowości; obecność osoby prowadzącej wywiad może sprawić, że respondent będzie czuł się zagrożony.

Źródło: notatki MiT

1. Zalety i ograniczenia technik obserwacyjnych.

Obserwacja to proces postrzegania, który jest celowy, planowy i krytyczny. Istnieje wiele rodzajów obserwacji.

Zalety:

• bezpośredniość, kontakt badacza z przedmiotem badań,

• możliwość obserwacji w warunkach naturalnych,

• zanik obcości obserwatora (obserwacja uczestnicząca),

• podobieństwo obserwatora do osób obserwowanych,

• dostęp do informacji trudnodostępnych dla zewnętrznych obserwatorów,

• możliwość długiego czasu obserwacji.

Wady:

• obserwator zajmuje określone miejsce w hierarchii grupy, przez co może wpływać na zachowania innych, a obserwacja może być jedynie wycinkowa,

• przyswajanie funkcjonujących w grupie stereotypów,

• zagrożenie zaangażowania emocjonalnego,

• uleganie naciskom wewnętrznym grupy,

• duża ilość danych, trudności w wydzieleniu danych istotnych,

• dylematy moralne, kwestia czy obserwacja powinna być jawna czy ukryta.

1. Zalety i ograniczenia badań opartych na analizie dokumentów.

Badania oparte na analizie dokumentów można pojmować w zakresie wąski i szeroki. Zalety i wady w tym opracowaniu przedstawiam dla zakresu szerokiego, w którym analizę dokumentów rozumie się jako wszelkie zapisy. Można wyróżnić 3 rodzaje dokumentów, które poddaje się analizie: 1) publiczne bezpośrednie, np. raporty policyjne, karty zdrowia i choroby, itp., 2) publiczne pośrednie – dokumenty dotyczące konkretnych grup, specjalne statystyki, 3) prywatne dokumenty – autobiografie, listy, itp.

ZALETY:

- opis procesów społecznych,

- dane rzeczywiste, a nie oparte na deklaracjach,

- analiza dokumentów umożliwia obserwację pośrednią,

- opis normatywnych norm życia społecznego.

WADY:

- możliwość uzyskania tylko „konkretnych danych”, bez dookreślenia przyczyn,

- selektywny charakter danych (częsty brak danych w dokumentach, liczne luki),

- nieznajomość istniejących dokumentów,

- słaby dostęp do dokumentów, np. urzędowych,

- problemy z rzetelnością danych (każdy wpisuje, to co mu pasuje),

- ograniczona porównywalność danych.

Źródła: A. Sułek, W archiwum, w laboratorium, w terenie; J. Włodarek, M. Ziółkowski (red.), Metoda biograficzna w socjologii.

1. Kwantyfikacja danych i podstawowe sposoby analizy ilościowej.

1. Kodowanie

Klasyfikacja zebranych informacji według określonego kodu, oznaczeniu każdej kategorii inną wartością liczbową w taki sposób, by surowe dane mogły być użyte do obliczeń statystycznych, przeważnie wykonywanych za pomocą komputera ( defin. z słownika socjologicznego), np. odpowiedzi na pytanie metryczkowe dotyczące płci uzyskujemy następujące kody: 1- mężczyzna, 2- kobieta. Najlepiej jest kodować bardziej szczegółowo niż wymaga tego planowana analiza.

1. Budowa książki kodowej

Jest to produkt końcowy procesu kodowania i polega na przekształceniu danych w kody liczbowe. Jest to dokument, który opisuje pozycje zmiennych i wymienia kody przyporządkowane wartościom, składającym się na zmienne. Pełni ona dwie funkcje:

• Jest podstawową pomocą w procesie kodowania

• Jest pomocna w odszukaniu zmiennych i interpretacji kodów w zbiorze danych w toku analizy

1. Sposoby kodowania i wprowadzania danych

1. Arkusze kodowe – tradycyjna metoda przetwarzania danych wymagająca zakodowania danych i przeniesienia przyporządkowanych im kodów na arkusz wyników (arkusz kodowy), koderzy wpisują liczby odpowiadające pożądanym kategoriom kodowym, w odpowiednie kolumny na stronie. Każda kolumna w macierzy odpowiada zmiennej (np. płeć), a każdy rząd odpowiada przypadkowi (respondentowi), natomiast liczba wpisana w określonej komórce odpowiada wartości (np. 1- mężczyzna)

2. Kodowanie brzegowe – zewnętrzny margines każdej strony kwestionariusza lub innego źródła danych pozostawia się wolny lub oznacza się go polami odpowiadającymi nazwom zmiennych lub liczbom. Zamiast przenosić przypisane kody na osobny arkusz, kody wpisuje się w odpowiednich miejscach na marginesie.

3. Bezpośrednie wprowadzanie danych – wprowadzanie danych bez arkuszy kodowych czy kodowania brzegowego. Kwestionariusz przekodowany zawiera wskazanie numerów kolumn lub nazw zmiennych w macierzy danych, jak również kodów, które należy przypisać pytaniom i odpowiedziom, tak by dane mogły być wprowadzone.

4. Wprowadzanie danych przez ankieterów – dane wprowadzane są bezpośrednio w momencie ich pozyskania (np. podczas CATI)

5. Kodowanie na karty do skanera optycznego – urządzenie to odczytuje napisane ołówkiem czarne znaki na specjalnych arkuszach kodowych i tworzy pliki danych odpowiadające tym znakom. Koderzy przenoszą dane na specjalne arkusze i zaczerniają odpowiednie pola. Następnie karty te wsuwa się do skanera, który tworzy pliki danych automatycznie.

6. Bezpośrednie użycie kart do skanera – wypełniane są przez samych respondentów

7. Powiązanie z programem do analizy danych – np. spss, arkusz kalkulacyjny

1. Czyszczenie danych:

1. Czyszczenie dotyczące dopuszczalnych danych – proces sprawdzania, czy w zbiorze danych pojawiają się tylko kody przypisane do poszczególnych wartości zmiennych - czyli kody dopuszczalne

2. Czyszczenie logiczne – sprawdzenie, czy dane dla poszczególnych zmiennych występują tylko w przypadkach, w których powinny wystąpić

PODSTAWY ANALIZY ILOŚCIOWEJ

Podczas analizy danych odkrywamy i wydobywamy prawidłowości i zależności, sprawdzamy nasze przewidywania, wyciągamy wnioski, które sprawiają, że nasze badania stają się owocne.

Podstawowe sposoby analizy danych:

1. Analiza jednozmiennowa – analiza pojedynczej zmiennej, która nie obejmuje związków między dwiema i więcej zmiennymi i służy raczej celom opisowym niż wyjaśnianiu. Wymaga ona uwzględnienia wszystkich przypadków indywidualnych, to znaczy wyszczególnienia wartości badanej zmiennej dla każdego przypadku. Może posłużyć do opisu podobieństw i różnic między podgrupami w zakresie tej samej zmiennej. Należy do niej przede wszystkim: rozkład częstości (to ile razy dana odpowiedź pojawiła się w próbie), wartości przeciętne (średnia, mediana, dominanta), rozproszenie (odchylenie standardowe).

2. Analiza dwuzmiennowa – koncentruje się na zależnościach między zmiennymi. Odsłania powiązania statystyczne między zmienną zależną i niezależną. Służy raczej wyjaśnianiu niż opisowi. Wyniki często przedstawiane są w formie tabel krzyżowych.

3. Analiza wielozmiennowa – analiza zależności między wieloma zmiennymi, ale może być również wykorzystana dla pełniejszego zrozumienia zależności między dwiema zmiennymi.

1. Metoda monograficzna.

To metoda badawcza polegająca na szczegółowym badaniu indywidualnego przypadku np. instytucji, dzielnicy, ludzi. Uwzględnia informacje w formie opisowo- jakościowej. Służy zgłębianiu cech i elementów określonej struktury (systemu, procesu) oraz scharakteryzowaniu ich charakteru, funkcjonowania i rozwoju. Może także służyć badaniu efektywności oraz opracowywania ulepszeń bądź prognoz rozwojowych. Metoda ta pozwala na wnikliwą i gruntowną analizę badanego przykładu, ponieważ skupia się tylko na jednym obiekcie i obejmuje szeroki zakres zagadnień z tym obiektem związanych. Metoda ta korzysta z wielu metod badawczych takich jak ankieta, obserwacja uczestnicząca, wywiady, czy też badanie dokumentacji. Wszystkie te techniki służą pogłębianiu wiedzy na temat danego przypadku. Wyróżnia się dwa rodzaje badań monograficznych. Gdy opisywaną całością jest człowiek jako jednostka oglądana na tle grupy, do której należy, wtedy mamy do czynienia z monografią jednostki zwykle psychologiczną, czyli z tzw. studium przypadku. Natomiast, gdy opisywaną całością jest grupa ludzi, zbiorowość, środowisko terenowe lub instytucja, wtedy mówimy o monografii grupy, czyli o monografii socjologicznej.

Za metodę monograficzną uznajemy takie postępowanie badawcze, które spełnia dwa warunki. Pierwszym z nich jest przedmiot badań. Swoistym przedmiotem badań są tu instytucje rozumiane jako placówki. Drugim warunkiem jest sposób badania. W studium monograficznym dąży się do „sięgnięcia w głąb” danej instytucji i wielostronnego wejrzenia w jej funkcjonowanie zarówno jako systemu społecznego, jak i powiązanego ze sobą zbioru osób. Badania monograficzne są to zatem badania nastawione na opis pewnych całości ze względu na ich różne właściwości. Koncentrują się one na uzyskaniu możliwie bezpośrednich i szczegółowych danych, które obrazują strukturę badanej całości i zachodzące w niej procesy.

1. Analiza treści w badaniach socjologicznych.

Analiza treści należy do badań niereaktywnych, to jest takich, które nie wpływają na badane zachowania społeczne. W analizie treści badacze analizują jakąś klasę wytworów społecznych, najczęściej dokumentów pisanych, np. książki, czasopisma, strony www, przemówienia, listy, etc. Analiza treści jest szczególnie dobrze dostosowana do badania przekazów i do udzielania odpowiedzi na klasyczne pytania w badaniach przekazów, tj. kto mówi? co? do kogo? dlaczego? jak i z jakim skutkiem?

Istotą analizy treści jest kodowanie czyli proces przekształcania surowych danych na dane w postaci standaryzowanej. W analizie treści przekazy kodowane są według pewnych ram pojęciowych. Wyróżnić można przy tym zarówno ilościową analizę treści (badanie częstotliwości występowania danych kodów), jak i jakościową analizę treści (badanie intencji nadawcy, rekonstrukcja jego punktu postrzegania).

Źródło: E. Babbie, Podstawy badań społecznych.

1. Ruchliwość społeczna i jej konsekwencje.

Dwa sposoby definiowania ruchliwości społecznej:

a) szerokie:

• Sorokin – przemieszczanie się jednostki w przestrzeni społecznej.

b) wąskie:

• Lipset i Reinhard Bendix –proces przemieszczania się jednostek z jednej pozycji społecznej na drugą, przy czym według powszechnego uznania pozycjom tym przypisuje się wyraźnie zhierarchizowane wartości.

Typy ruchliwości:

1. ze względu na skalę pokoleniową:

   1. wewnątrzpokoleniowa – określona w obrębie tego samego pokolenia, wyraża się w zmianach pozycji społecznej jednostki w całym okresie życia.

   2. międzypokoleniowa – występuje między następującymi po sobie pokoleniami, wyraża się ona w różnicy pozycji społecznej rodziców i dzieci w analogicznym okresie ich aktywności społeczno-zawodowej ( mężczyźni, 16 lat; mężczyźni mają bardziej stabilną pozycję niż kobiety, 16 lat, ponieważ od tego roku życia dochodzi element kreatywności).

2. ze względu na podmiot:

   1. indywidualna – przemieszczanie się jednostek w strukturze społecznej;

   2. zbiorowa – zanik lub zmiana pozycji w społeczeństwie całych grup zawodowych, warstw i klas społecznych, może się przejawiać w wytworzeniu przez jednostki nowych grup wyżej usytuowanych w hierarchii społecznej od zbiorowości, do których poprzednio należały. Ruchliwość zbiorowa powoduje zmiany charakteru klas i warstw oraz przekształcenia struktury społecznej.

3. ze względu na charakter grupowy:

   1. wewnątrzgrupowa – dokonuje się w ramach jednej grupy zawodowej warstwy czy klasy społecznej.

   2. międzygrupowa – wiąże się z opuszczeniem przez jednostkę, do której dotychczas należała.

4. ze względu na przestrzeń społeczną:

   1. pionowa – awans społeczny, degradacja

   2. pozioma – przejście jednostki z jednej grupy społecznej do drugiej, umieszczonej na tym samym poziomie stratyfikacji społecznej, np. ruchliwość narodowa, terytorialna itp.

Ruchliwość strukturalna – przesunięcia w dotychczasowym układzie pozycji społecznej powiązane z pracą, dostępem do niej i strukturą zatrudnienia charakterystyczna dla wydarzeń przejściowych i rewolucyjnych, ustępowanie jednych klas i powstawanie nowych na ich miejsce, źródłem ruchliwości mogą być także zmiany i kataklizmy.

Ruchliwość wymienna (czysta) – zmiana miejsca zamieszkania i zatrudnienia w ramach jednej struktury społecznej, polegająca na wymianie jednostki, a niekiedy całych pokoleń, zajmujących określone pozycje w społeczeństwie.

Ruchliwość absolutna – r. strukturalna + r. wymienna.

Ruchliwość pozorna – daje satysfakcje, daje poczucie awansu, ale oprócz tego odczucia nic się nie zmienia.

1. ze względu na przedmiot ruchliwości:

- ruchliwość zawodowa

- ruchliwość kulturowa ( towarzyszy innym rodzajom ruchliwości, sama nie występuje)

- ruchliwość klasowa

- ruchliwość edukacyjna itp.

Funkcje ruchliwości społecznej:

1. strukturalne:

   1. Jest czynnikiem formowania się struktury społecznej;

   2. Ma wpływ na „wyrazistość” podziałów społecznych (odrębność klasowa, świadomość klasowa);

- niższa ruchliwość społeczna – stają się bardziej homogeniczne, pojawia się solidarność klasowa;

- wysoka ruchliwość społeczna – takie zjawisko nie występuje

1. Wpływ na trwałość podziałów społecznych, mierzenie ruchliwości pozwoli stwierdzić na ile:

- duża ruchliwość społeczna – społeczeństwa demokratyczne dają szansę rozwoju, awansu społecznego;

- niska ruchliwość społeczna – społeczeństwa zamknięte

1. Trwałe dystanse społeczne

2. Wpływa na dynamikę struktury społecznej

- ruchliwość powoduje, że grupy przemieszczają się – co powoduje zwiększenie jednej grupy a zmniejszenie liczebności drugiej;

- ruchliwość społeczna powoduje, że pojawiają się nowe kategorie (klasy i warstwy społeczne)

1. Podstawa monopolizacji określonych pozycji społecznych

- tworzą się określone bariery dostępu do zawodu

1. ekonomiczne:

   1. warunek efektywności

- wykorzystanie potencjału ludzkiego (wiedza, umiejętności, możliwości jednostek);

- efektywność związana jest z gospodarką (szybszy rozwój gospodarczy, jeżeli potencjał ludzki jest dobrze wykorzystany);

1. wpływa na innowacyjność a tym samym na tempo rozwoju

- trzeba się wykazać – zwiększa się konkurencja

1. wpływa na wzrost stopy życiowej

2. napędza rynek

1. polityczne:

   1. demokratyzacja rzeczywistości społecznej

- brak przywiązania do rytuałów

1. zmniejsza konfliktowość (większa ruchliwość)

- brak podziałów

- nie pojawiają się pewne elementy związane z poczuciem odrębności

1. wpływa na nastroje społeczne

- wysoka ruchliwość powoduje zadowolenie społeczeństwa

1. czynnik zmian systemu

- nowe struktury mogą wpłynąć na zmiany

- dać możliwość awansu społeczny bądź pozory awansu

1. legitymizuje system społeczny

2. jest językiem polityków

- hasła wyborcze odwołują się do zwiększenia ruchliwości społecznej

1. związane z podmiotem:

• pozytywne:

  1. zwiększa skłonność do akceptacji zmian

  2. wzrost tolerancji – dotyczy tylko grupy społecznej, w której jednostka przebywa i się znajduje

  3. pobudza do innowacyjności

• negatywne:

1. jest stresotwórcza

- podmiot musi być skupiony, czujny

- obawa przed degradacją

- współzawodnictwo

- konieczność innowacyjności

1. nadgorliwość społeczna

2. skłonność do ulegania uprzedzeniom, przesądom rasowym oraz stereotypowym

- w momencie zagrożenia ze strony innych

1. skłonność do naruszania norm społecznych – dotyczy nieuczciwych praktyk zmierzających do uzyskania awansu

2. „mentalność turysty”

- turysta przenosi swoje wartości

- stwarzanie pozorów zachowań w miejscu, którym się znajduje.

1. Zawód- przemiany zawodu i struktury społeczno- zawodowej.

Zawód – to zbiór umiejętności związany z nim zasób wiedzy oraz kwalifikacji zawodowych powstały w wyniku specjalizacji oraz podziału pracy, wykonywany stale, okresowo bądź dorywczo, stanowi podstawowe źródło utrzymania jednostki i jej rodziny. (wg Jerzego Stępnia).

Wg Sharmanna zawód to dobrowolne, oparte na uzdolnieniach i upodobaniach, wyuczone i wyspecjalizowane, a przy tym odpłatne świadczenie usług, które jako funkcja gospodarki opartej na podziale pracy służy zaspokajaniu materialnych i duchowych potrzeb społeczeństwa, zawód jest więc czynnością jednostki, a zarazem miejscem, jakie wyznacza jednostce w strukturze społecznej.

Szczepański – dwa znaczenia zawodu:

• Subiektywne – czynności wymagające określonych kwalifikacji (umiejętności, wiedzy) niezbędnych do wykonania określonej pracy

• Obiektywne – dziedzina działalności gospodarczej przedsiębiorstwa, w któ®ym dana osoba jest zatrudniona.

Zawód to:

• Wewnętrznie spójny system czynności – oparty na wiedzy i umiejętnościach, będący podstawą powstania określonej wartości (przedmiotu lub usługi), zaspokajającej określone potrzeby społeczne,

• System czynności wykonywanych przez pracownika regularnie lub trwale,

• Wykonywanie tych czynności stanowi podstawę ekonomicznego bytu pracownika, utrzymania jego i jego rodziny,

• Czynności te są związane z prestiżem i pozycją społeczną pracownika.

Zawód w świetle klasycznych ujęć stanowi szczególną konfigurację trzech aspektów:

• Techniczno-organizacyjnego: zawód jako zespół wykonywanych stale i powtarzalnych czynności wyróżnionych ze względu na treść zadań a zwłaszcza stopień udziału operacji manualnych i umysłowych, przedmiot pracy, jej złożoność. Aktywność pracy jest podporządkowana realizacji określonego celu, czyli funkcji w techniczno-organizacyjnym podziale pracy. Układ wymagań kwalifikacyjnych stawianych przed potencjalnym wykonawcą zawodu.

• Ekonomicznego: otrzymywanie wynagrodzenia za wykonaną pracę-wyznaczanie pozycji jednostki na rynku pracy; dostarczenie środków utrzymania-determinuje pozycję materialną pracownika i jego rodziny

• Społecznego: praca wyznacza aktywność życiową, kształtuje porządek dnia i plany jednostek w długofalowej perspektywie. Jest wyznacznikiem statusu społecznego.

Załamaniu się tradycyjnych i kształtowaniu nowych struktur na bazie kapitalistycznego rynku (XIXw.) towarzyszył gwałtowny wzrost zróżnicowania zawodowego. Wyłaniający się system zawodowy funkcjonuje na zupełnie innych zasadach niż przedkapitalistyczne formy organizacji pracy.

• Systemy tradycyjne określa się jako oparte na przypisaniu jednostek do miejsca w strukturze społecznej z racji urodzenia, płci, wieku, czy zamieszkania. W społeczeństwach rynkowych pozycje zajmowane przez ludzi są, w znacznym, stopniu efektem nabywanych przez nich kwalifikacji, uzdolnień i ambicji. Zawodowy podział pracy jest oparty na kapitalistycznej racjonalności i specjalizacji związanej z postępującym rozwojem przemysłu. Pozycję zawodową trzeba osiągnąć samemu, nie dziedziczy się jej po rodzicach.

• Dominującą cechą tradycyjnych form organizacji był rodzinny charakter pracy, ale wzrost specjalizacji i zróżnicowania funkcji spowodował oddzielenie się roli zawodowej od ról ojca, męża i innych, przedtem ściśle związanych z zawodem. Praca w fabryce i w organizacjach biurokratycznych, podporządkowanych zasadzie racjonalności, opiera się na bezosobowych relacjach między ludźmi w przeciwieństwie do tradycyjnego gospodarstwa rolniczego czy warsztatu rzemieślniczego, gdzie przeważają stosunki nieformalne i gdzie zasadą są patrymonialność i patriarchalizm.

• Współcześni dostrzegali w tych procesach podłoże zmiany norm organizujących życie społeczne – odejście od więzi partykularnych do uniwersalistycznych czy od wspólnoty do społeczeństwa masowego.

Przeobrażenia te znajdowały wyraz w wyłanianiu się zupełnie nowej struktury zawodowej, której kształt wyznacza charakterystyczne cechy współczesnych społeczeństw. Najistotniejsze było zmniejszanie się udziału zatrudnienia w rolnictwie na rzecz kategorii zawodowych związanych z produkcją przemysłową i budownictwem oraz sferą usług obejmujących administrację państwową, handel, transport, finanse, usługi osobiste i społeczne.

Cechą tego nowego układu jest dynamika kontrastująca ze stagnacją struktur tradycyjnych. W przeszłości niezmienność i trwanie struktur feudalno-stanowych odzwierciedlały statyczny charakter systemów przedindustrialnych, teraz mamy do czynienia z długookresowym, systematycznym trendem adaptacji systemu zawodowego do potrzeb rozwoju gospodarki i życia publicznego. Podział pracy oparty na rozczłonkowaniu czynności i zadań kształtował się stopniowo. Na pewnym etapie rozwoju zaczęły powstawać korporacje, zalążki współczesnych organizacji zawodowych, które zajęły się kontrolowaniem dostępu do rzemiosła, kupiectwa i tworzących się „wolnych zawodów”.

Nowoczesny przemysł nieustannie się zmienia (istotne są tutaj zmiany techniczne). Technika oznacza wykorzystanie nauki do produkcji maszyn pozwalających zwiększyć wydajność produkcji. Pod wpływem zmian ogólnych warunków społecznych i gospodarczych zmienia się również charakter produkcji przemysłowej. Widać to wyraźnie na przykładzie struktury zatrudnienia w krajach uprzemysłowionych w XX w. zmiany w gospodarce światowej i postęp techniczny znajdują wyraźne odbicie w wykonywanej przez nas pracy. Na początku wieku na rynku dominowały związane z przemysłem wytwórczym zawody niebieskich kołnierzyków, ale w miarę upływu czasu równowaga przesuwała się w kierunku zatrudnienia w sektorze usługowym i białych kołnierzyków. W roku 1900 pracownicy fizyczni (niebieskie kołnierzyki) stanowili około trzech czwartych wszystkich zatrudnionych. Wśród nich około 28% stanowili pracownicy wykwalifikowani, 35% posiadający niepełne kwalifikacje i 10% niewykwalifikowani. Białe kołnierzyki i przedstawiciele zawodów inteligenckich byli stosunkowo nieliczni. Ale już w połowie stulecia pracownicy fizyczni nie stanowili nawet dwóch trzecich wszystkich zatrudnionych, a liczba osób pracujących umysłowo odpowiednio wzrosła. Te tendencje utrzymują się do dziś. Wyraźnie zaznacza się gwałtowny wzrost liczby pracowników usług finansowych i gospodarczych.

Przyczyny tych zmian są wielorakie: stałe doskonalenie maszyn, które zastępują pracę człowieka, w tym zastosowanie na szeroką skalę technik informacyjnych; rozwój przemysłu wytwórczego poza Zachodem, szczególnie w krajach Dalekiego Wschodu. Ogólnie, podstawowymi przyczynami zmian są industrializacja i urbanizacja.

Przemiany pozycji zawodów (czyli od czego zależy pozycja danego zawodu w strukturze):

• Rozwój przemysłu

• Część zawodów traci znaczenie (np.krawcowa),

• Część zawodów nabiera znaczenia (np. informatyk),

• Proces industrializacji powoduje powstanie nowych zawodów.

• Trudności życia codziennego.

• Czynnik ideologiczny, np. w socjalizmie najbardziej cenieni byli robotnicy.

• Działalność związków zawodowych.

• Sytuacja społeczno-polityczna.

1. Klasy społeczne- tradycyjne ujęcia ( K. Marks, M. Weber)

Klasa w rozumieniu Maxa Webera

Max Weber posługiwał się pojęciem klas społecznych opartych na kryteriach ekonomicznych. Zwracał on uwagę na wielowymiarowy charakter struktury społecznej. Wyróżniał w społeczeństwie trzy typy układu:

• ekonomiczny;

• społeczny;

• polityczny.

Klasy są podmiotami ładu ekonomicznego. Posiadanie lub nieposiadanie dóbr i dochodu to podstawowe kategorie położenia klasowego. Według Maxa Webera struktura klasowa to układ nierówności i dystansów, kształtujący się na bazie posiadania środków produkcji, kapitału finansowego i specjalistycznych kwalifikacji zawodowych. Ład społeczny natomiast to sposób, w jaki w danej zbiorowości rozdziela się godność społeczną między typowe grupy w niej uczestniczące. Wspólnoty, które skupiają ludzi o podobnym stylu życia oraz poważane i otoczone szacunkiem społecznym nazywane stanami są podmiotami ładu społecznego. Posiadanie lub nieposiadanie godności to podstawowe kategorie położenia stanowego. Według Maxa Webera trzecim wymiarem struktury społecznej jest ład polityczny, która objawia się w udziale we władzy. Podmiotami ładu politycznego są partie, które stanowią zrzeszenia o charakterze celowym i są nastawione na zapewnienie swym członkom wpływów na istniejący aparat władzy.

Podział na klasy występuje tylko w jednym z trzech wymiarów zróżnicowania społecznego, to jest ekonomicznym. Klasa określa rodzaj szans na rynku. Klasy nie są zbiorowościami wytwarzającymi poczucie wspólnoty.
M. Weber stał na stanowisku realnego istnienia klas społecznych, związanych z ukształtowaniem się w XIX w. w krajach europejskich ustroju kapitalistycznego, charakteryzującego industrialna produkcją, wolnym rynkiem i gospodarką towarowo-pieniężną . Klasy społeczne nazywane z jednej strony proletariatem, robotnikami a z drugiej strony kapitalistami, przedsiębiorcami.

Klasy społeczne to zespoły osób o różnych szansach życiowych czyli różnych możliwościach otrzymywania towarów i usług na rynku i co za tym idzie doświadczeń życiowych, które zależą od wyobrażeń rynkowych. Klasy społeczne to zespoły osób o wspólnych interesach ekonomicznych, związanych z posiadaniem dóbr lub zarobkowaniem w warunkach istnienia rynku towarowego i pieniężnego.

Klasy społeczne to kategorie ludności różniące się sytuacją ekonomiczną na rynku kapitalistycznym, na którym panuje współzawodnictwo i konkurencja. Różnice w położeniu rynkowym polegają na sprzedaży przez jednych swej siły roboczej – praca, stanowią oni klasy zarabiające , w przeciwieństwie do klas posiadaczy, którzy zbywają swe towary na rynku i są nabywcami pracy. Cecha decydującą o klasowości jest to, że rodzaj szans na rynku jest decydującym momentem który określa wspólne warunki dla losów jednostki.
M. Weber uznawał również istnienie współzawodnictwa, antagonizmów czy nawet walk klasowych, wojen o ceny, wojen o wysokość płac, wszystkie te konflikty maja charakter ekonomiczny, dotyczą spraw gospodarczych. Walka klas odbywa się jedynie w sferze działalności gospodarczej i w sferze kształtowania się cen i płac.

Klasa w ujęciu k. Marksa

Teoria marksistowska uwzględnia zespół trzech kryteriów ekonomicznych klas:

• stosunek do środków produkcji;

• źródła i rozmiary dochodów;

• miejsce i rola w społecznej organizacji pracy.

Struktura społeczna jest, więc układem trzech rodzajów stosunków:

• stosunków własnościowych;

• stosunków dystrybucji;

• stosunków społecznego podziału pracy.

Marksizm opiera się na dychotomicznym modelu struktury społecznej. Charakterystyczny dla marksizmu sposób definiowania klas polega na skrzyżowaniu trzech podziałów dychotomicznych:

• klasy posiadające – klasy nie posiadające;

• klasy nie pracujące – klasy pracujące;

• klasy korzystające z pracy najemnej – klasy nie korzystające z pracy najemnej.

W wyniku podziału dychotomicznego, uzyskana została charakterystyka klas przeciwstawnych. Klasy przeciwstawne zajmują biegunową pozycję w strukturze klasowej. Kapitalista posiada środki produkcji, nie pracuje i korzysta z pracy najemnej. Robotnik nie posiada środków produkcji, pracuje i nie korzysta z pracy najemnej. Jest on wprawdzie wolny osobiście, ale zależny ekonomicznie od kapitalisty. Brak własnych środków produkcji zmusza go do podjęcia pracy najemnej u kapitalisty w celu zdobycia niezbędnych środków do życia.
Według Marksa w społeczeństwie kapitalistycznym występuje, obiektywna sprzeczność interesów dwóch klas podstawowych, czyli kapitalistów i robotników. Stosunki podziału wartości wytworzonej przez kapitalistę w formie zysku i robotnika w formie płacy, nacechowane są sprzecznościami strukturalnymi. Powiększenie jednej części może się dokonywać jedynie przez zmniejszenie drugiej. W konsekwencji sprzeczności te prowadzą do walki klas, którą Karol Marks określał jako walkę między kapitałem a pracą.

Podstawą podziału na klasy jest stosunek do własności środków produkcji..

Podział na klasy wytworzył się wraz z rozwojem techniki wytwórczej i podziale pracy oraz prywatnej własności środków produkcji części wartości wytworzonych dóbr, wytworzonych przez ludzi zależnych, niewolników, pańszczyźnianych, poddańczych chłopów, robotników najemnych.

1. Klasa średnia i procesy jej przekształceń.

Klasa średnia – w stratyfikacji społeczeństwa klasa społeczna znajdująca się pomiędzy klasą wyższą i klasą niższą określaną czasami jako klasa robotnicza.

Klasa średnia nie ma ostrych granic i ciągle jest redefiniowana przez socjologów czy ekonomistów

Klasa średnia - jednostki które dorobiły się znacznego majątku przez działalność bądź wolne zawody; zawody urzędnicze, czy usługowe

• Tym co początkowo wyodrębniało klasę średnią było prowadzenie własnego biznesu np. sklepu lub samodzielnie uprawianej profesji itp.

• Pozycje związane z klasą średnią mogły w pełni powstać dopiero w społeczeństwie konsumpcji masowej.

W XIX wieku do klasy średniej przynależeli drobni przedsiębiorcy oraz coraz częściej urzędnicy, czyli te kategorie społeczne, które nie miały miejsca w dwubiegunowym podziale społeczeństwa na proletariat i burżuazję zaproponowanym przez Karola Marksa.

• Własność jest fundamentem społeczeństwa klasy średniej. Mając własność - kapitału czy rzadkich i poszukiwanych na rynku pracy kwalifikacji eksperta. Własność zaszczepia samodyscyplinę, wiarę w sens stabilności, dbania o ład społeczny, poparcia dla demokracji i zamiłowania do porządku

• stara klasa średnia – kupcy, rzemieślnicy, właściciele firm, którzy jako segment struktury społecznej zaczęli się wyodrębniać w wiekach średnich

• nowa klasa średnia – obejmująca szeroką kategorię pracowników handlu i usług, urzędników, wysoko wykwalifikowanych specjalistów oraz kadry kierownicze firm i instytucji państwowych.

W obecnym rozumieniu tego pojęcia do klasy średniej włącza się przede wszystkim kategorie społeczno-zawodowe, charakteryzujące się względną samodzielnością, osoby pracujące we własnych firmach lub mających pracę umysłową oraz pewnym poziomem dobrobytu, nie będące jednakże ani posiadaczami dużych majątków ani nie legitymujących się arystokratycznym pochodzeniem (głównie w Wielkiej Brytanii). Do klasy średniej należą przede wszystkim osoby o wyższym wykształceniu oraz o wyższych kompetencjach kulturowych niż klasa robotnicza (niższa).

W ujęciu Lloyda Warnera klasa średnia podzielona została na klasę niższą i klasę wyższą. W późniejszych koncepcjach zakładających podział społeczeństwa na 9 klas, wyróżnione są podklasy klasy średniej:

• klasa średnia wyższa (upper middle class)

• klasa średnia właściwa (middle middle class)

• klasa średnia niższa (lower middle class)

W społeczeństwach nowoczesnych, a szczególnie w ponowoczesnych klasa średnia stanowi większość populacji. Obecnie klasę średnią zasilają coraz bardziej tzw. wired workers, czyli osoby zajmujące się wytwarzaniem i przetwarzaniem informacji, jak również menedżerowie średniego szczebla czy pracownicy administracji. Charakterystyką zmian dokonujących się w strukturze społecznej są przekształcenia w strukturze zawodowej ⇒ zwiększa się liczba pozycji utożsamianych z klasą średnią, jednocześnie zmniejsza się liczebność klas niższych

1. Teorie zmian i rozwoju społecznego.

• Zmiana pierwotnie była utożsamiana z postępem → jednokierunkowy charakter

• Współcześnie określa się ją jako pewna różnice miedzy stanami pola społecznego

• Składają się na nią 3 elementy:

• Różne elementy czasowe

• Rozpatrywana jest miedzy stanami tego samego systemu społecznego

• Jest pewną różnicą miedzy tym co było, a tym co jest

• Z uwagi na źródło pochodzenia zmiany teorie dzielimy na:

1. Egzogenne- źródło mian społecznych na zewnątrz systemu

2. Endogenne- przyczyny wewnątrz

• Sztompka dzieli teorie zmiany na:

  1. Ewolucyjne/ neoewolucyjne-

• Zmiana społ. = postęp

• Zmiany wynikają z:

1. Czynników zewnętrznych- które są związane z czynnikiem przyrody

2. Czynników wewnętrznych- związane z cechami rasy ludzkiej

• Szacki podzielił teorie ewolucyjne na 4 grupy:

1. Naczelne znaczenie mają cechy rasy ludzkiej; różnice w rozwoju zbiorowości wynikają z różnic w umyśle takich cech jak pracowitość

2. Naczelne znaczenie przypisują warunkom środowiskowym- one ułatwiają lub utrudniają rozwój

3. Do dwóch poprzednich dodawała znaczenie kultury, jako czynnika rozwoju, sposobów produkcji i sytuacji demokratycznej

4. Istotnym czynnikiem jest tu walka o przetrwanie; uczy ona człowieka konieczności stosowania nowych rozwiązań

• Teorie neoewolucyjne-

• czynnikiem przystosowania zmian społ. jest proces adaptacji (przystosowania się do form wyższych)

• analizowane stadia rozwojów różnych kultur → stadium jest max możliwości danej zbiorowości w danym czasie

• może jednak dojść do osiągnięcia kolejnych etapów rozwoju w wyniku zawłaszczenia kulturowego, od kultur stojących wyżej w rozwoju, ale tylko wtedy, gdy te elementy nie budzą sprzeciwu

• 1. Cykliczne-

• zmiany maja charakter powtarzalny- społeczeństwa przechodzą przez kolejne fazy w swym rozwoju, a następnie fazy te się powtarzają od początku (np. koncepcja krążenia elit Vilfredo Pareto)

  1. Modernistyczne-

• analizują czynniki, które mają wpływ na zmianę

• analizowały rozwój społeczności od najbardziej pierwotnych pod katem czynników rozwoju społecznego i ograniczeń

• dzielą się na 2 nurty:

1. ewolucjonistyczny-

• zmian społecznych upatruje się w wewnętrznych cechach zbiorowości. Proces rozwoju przebiega od form niższych do wyższych i ma charakter jednolity wszędzie.

• za główne czynniki rozwoju uważa się czynniki technologiczne i techniczne → takie zmiany powodują także zmiany społ. np. komputer, który pierwotnie miał służyć celom wojskowym

• Żeby doszło do powstania nowych technologii musi pojawić się innowacyjność

• Wykluczona jest możliwość przyspieszonego rozwoju przez kontakt z innymi kulturami

1. Funkcjonalne-

• modernizacja polega na zmianie systemu przystosowującego się do nowych warunków

• czynniki zmian społ. tkwią w samym systemie. Ważna rolę odgrywają elity- od nich zależy czy dojdzie do zmian

• podstawa zmian jest także proces technologiczny, zwraca on uwagę na proces zmian organizacyjnych

• Następstwem modernizacji jest odejście od tradycyjnych wartości i norm oraz tworzenie na nowo treści poszczególnych ról społ.

  1. Konfliktowe-

• są to teorie wewnętrzne

• upatrują zmianę społ. w konflikcie miedzy grupami społecznymi

• przedstawiciele:

• K. Marks- konflikt wynika z formy własności produkcji

• R. Darhendorf- źródła konfliktu upatruje w nierównomiernym podziale władzy

• L. Coser- źródło konfliktu- nierównomierny dostęp do bogactwa, władzy i prestiżu; konflikt pojawia się, kiedy mamy świadomość, ze dzieje nam się krzywda

• 2 rodzaje konfliktu: rzeczywisty (właściwy) i zastępczy (służy odwracaniu uwagi społeczeństwa, aby nie doszło do konfliktu właściwego)

Na podstawie wykładów z makrosocjologii

1. Proces przemian współczesnego społeczeństwa polskiego.

Okres realnego socjalizmu (1944-1989), a potem upadek tego systemu, nie pozostają bez znaczenia dla współczesnego społeczeństwa polskiego.

Przed 1989r. w Polsce panował ład monocentryczny, oparty na scentralizowanej władzy, biurokracji, jednostronnej zależności, wymuszaniu społeczeństwa i utrwalaniu wzorów socjalizacji podtrzymujących ten stan. Społeczeństwo polskie przejawiało cechy totalitaryzmu, tzn. obowiązywała oficjalna ideologia (komunizm), istniała jedna masowa partia (która chciała wcielić w swe szeregi wszystkich obywateli), panował monopol kontroli nad środkami efektywnej komunikacji społecznej (cenzura), gospodarka była centralnie sterowana, pojawiały się elementy terroru poprzez fizyczną i psychiczną kontrolę. Jednostki, aby radzić sobie w rzeczywistości społecznej, uciekały w mikrostrukturę – wzajemnie się wspomagały, aby radzić sobie z instytucjami. Można mówić tutaj o efekcie próżni społecznej (Nowak), który polega na tym, że jednostki identyfikują się na poziomie mikro (z innymi jednostkami) oraz na poziomie makro (więź narodowa), ale odseparowują się od instytucji i organizacji, które są niejako przedłużeniem ideologii. Na poziomie mezo następować powinno odzwierciedlenie makrostruktury, którego jest brak. Ponadto w okresie realnego socjalizmu ograniczone były migracje, co w znacznym stopniu hamowało dynamikę i rozwój społeczeństwa.

Po 1989r. przeważająca część tych cech przestała funkcjonować. W miejsce ładu monocentrycznego zaczął tworzyć się policentryczny, a jednocześnie demokratyczny, nastąpiło otwarcie granic, przede wszystkim na zachód, zaczął rozwijać się wolny rynek. W miejsce kolektywizmu – indywidualizm, w miejsce pasywności – przedsiębiorczość, w miejsce stabilizacji – dynamizm, w miejsce względnego poczucia bezpieczeństwa – zagrożenie i niepewność. Efektem tego był większy zakres swobód dla jednostek, brak cenzury, możliwość migracji. W konsekwencji zmianie ulegać zaczęła struktura zatrudnienia, rozwinął się sektor usług. Obok elementów pozytywnych, pojawiły się jednak i negatywne, przede wszystkim bezrobocie, wyuczona bezradność, wykluczenie społeczne.

Transformacja całego ustroju nie pozostała bez wpływu na pojedyncze jednostki (kwestia robotników jako przegranych rewolucji), ale i na dalszy rozwój społeczeństwa. Pojawiły się w tym zakresie koncepcje traumy społecznej i kulturowej jako efektów przeobrażeń społecznych. Ponadto mentalność jaka zakorzeniała się w Polakach w okresie PRL-u, teraz często przynosi negatywne skutki i blokuje rozwój (m.in. wyuczone bezrobocie, ucieczka w mikrostrukturę, brak obywatelskiej postawy i wolontariatu), co jednak zmienia się wraz z każdym kolejnym pokoleniem.

1. Globalizacja.

Na podstawie podręcznika Sztompki

GLOBALIZACJA: proces zagęszczania i intensyfikowania się powiązań i zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, militarnych, kulturowych, ideologicznych między społecznościami ludzkimi, co prowadzi do uniformizacji świata w tych wszystkich zakresach, i odzwierciedla się w pojawieniu się więzi społecznych, solidarności i tożsamości w skali ponadlokalnej i ponadnarodowej.

Na podstawie podręcznika Giddensa

Globalizacja – proces oznaczający zacieśnienie stosunków i wzrost współzależności w skali świata. Globalizacja oznacza, że świat, w którym żyjemy to w coraz większym stopniu „jeden świat”, gdzie inni odczuwają skutki naszych działań, a my odczuwamy problemy globalne. Globalizacja o nie tylko przemiany systemów globalnych, ale także zmiany zachodzące w życiu codziennym ludzi we wszystkich krajach świata, zarówno biednych, jak i bogatych.

Często przedstawia się globalizację jako zjawisko ekonomiczne, ale jest to pogląd zbyt uproszczony. Zjawisko globalizacji jest wypadkową procesów politycznych, gospodarczych, kulturowych i społecznych. Składają się na nie przede wszystkim postępy technik informacyjnych i komunikacyjnych, które zwiększyły szybkość i zasięg interakcji międzyludzkich na całym świecie.

Na wzrost globalizacji składa się wiele czynników. Po pierwsze, zakończenie zimnej wojny i upadek sowieckiego komunizmu oraz rozwój międzynarodowych i regionalnych form sprawowania władzy przyczyniły się do zbliżenia poszczególnych krajów. Po drugie, rozpowszechnienie technik informacyjnych ułatwiło przepływ informacji w skali globu i poszerzyło światopoglądy. Po trzecie, rozrosły się i nabrały znaczenia korporacje ponadnarodowe, tworząc sieci produkcji i konsumpcji, które oplatają świat i wiążą ze sobą rynki gospodarcze.

Globalizacja jest przedmiotem gorących sporów. Sceptycy uważają, że przecenia się jej znaczenie i że istniejące współcześnie współzależności mają swoje odpowiedniki w przeszłości. Niektórzy sceptycy zwracają ponadto uwagę na narastające w ramach największych grup finansowych i handlowych zjawisko regionalizacji. Stanowisko hiperglobalistów jest zgoła przeciwne. Ich zdaniem globalizacja jest rzeczywistą i potężną siłą, która może całkowicie zredukować znaczenie rządów państw narodowych. W opinii trzeciej grupy, zwolenników koncepcji transformacji, globalizacja przekształca wiele aspektów istniejącego porządku światowego, w tym gospodarkę, politykę i stosunki społeczne, ale stare wzory nie znikają. Zgodnie z tym poglądem globalizacja jest pełnym sprzeczności procesem, na który składają się liczne wielokierunkowe, a niekiedy przeciwstawne, oddziaływania.

Globalizacja nie ogranicza się do wielkich systemów globalnych. Jej skutki odczuwamy także w naszym życiu osobistym, w naszym sposobie myślenia o sobie i o naszych relacjach z innymi. Globalizacja poprzez bezosobowe środki przekazu i Internet, jak również dzięki kontaktom osobistym z mieszkańcami innych krajów i przedstawicielami innych kultur wywiera wpływ na nasze bezpośrednie otoczenie i życie prywatne.

Globalizacja jest procesem otwartym i uwikłanym w wewnętrzne sprzeczności – trudno przewidzieć i kontrolować jej skutki. Globalizacja stawia nas wobec nowych form ryzyka, różnych od tych, z jakimi ludzie mieli do tej pory do czynienia. Ryzyko zewnętrzne odnosi się do niebezpieczeństw, jakie niesie sama natura, np. trzęsienia ziemi. Ryzyko stworzone przez człowieka wynika z wpływania na przyrodę za pośrednictwem ludzkiej wiedzy i techniki. Zdaniem wielu żyjemy w świecie globalnego ryzyka, w którym wszystkie społeczeństwa są narażone na jego skutki (jak globalne ocieplenie) wynikające z naszej ingerencji w środowisko naturalne.

Globalizacja postępuje gwałtownie, ale nierównomiernie. Charakteryzuje ją rosnący rozziew między najbogatszymi a najbiedniejszymi krajami świata. Majątek, dochód, zasoby i konsumpcja są skupione w krajach rozwiniętych, podczas gdy większość krajów rozwijających się zmaga się z ubóstwem, niedożywieniem, chorobami i zadłużeniami zagranicznymi. Wielu krajom najbardziej potrzebującym korzyści ekonomicznych, na które szanse stwarza globalizacja, grozi marginalizacja.

W ostatnich dziesięcioleciach systematycznie ulegały zmniejszeniu bariery handlu międzynarodowego i zdaniem wielu wolny handel i otwarcie rynków pomoże krajom rozwijającym się w pełnej integracji z gospodarką światową. Przeciwnicy tego poglądu twierdzą jednak, że międzynarodowe formacje handlowe, jak Świtowa Organizacja Handlu, sprzyjają jedynie interesom najbogatszych państw i nie zważają na potrzeby krajów rozwijających się. Ich zdaniem regulacje handlowe, zamiast dbać wyłącznie o powiększenie zysków wielkich korporacji, powinny przede wszystkim chronić prawa człowieka, prawa pracy, środowisko i gospodarki narodowe.

Globalizacja tworzy ryzyko, wyzwania i nierówności, które wykraczają poza granice poszczególnych krajów i wymykają się istniejącym strukturom politycznym. Ponieważ poszczególnym rządom brakuje środków, dzięki którym mogłyby regulować sprawy ponadpaństwowe, zachodzi potrzeba stworzenia nowego światowego systemu rządzenia, który będzie w stanie so globalnych problemów podejść w sposób globalny. Podporządkowanie naszej woli gwałtownie zmieniającego się świata społecznego może okazać się największym wyzwaniem XXI wieku.