SZTUKA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA

1. Geneza: sztuka wczesnochrześcijańska powstała w wyniku specyficznych przemian społecznych towarzyszących powstaniu, rozwojowi i upadkowi cesarstwa rzymskiego, co więcej była żywym odbiciem tych przemian, gdyż z religii plebsu skupionego w nieliczne gminy wyznawców nowego kultu stała się rychło religią państwową, ogarniającą szybko cały ówczesny świat.

2. Ramy czasowe:

• powstanie chrześcijaństwa w I w n.e.

• Edykt mediolański – 313 r. wydany przez cesarza Konstantyna, który przyznał chrześcijanom swobodę wyznania,

• konsekwencją dalszego szybkiego rozwoju stało się uznanie chrześcijaństwa za religię państwową przez Teodozjusza Wielkiego w 380 r. n.e.

• pierwsze zabytki sztuki chrześcijańskiej pochodzą przede wszystkim z III w. n.e., rozkwit architektury sakralnej, rzeźby i malarstwa przypada na IV i V w. n.e.

• zasadniczo dzieli się sztukę wczesnochrześcijańską na dwa okresy: sztuka III w. do 313 r. i sztuka po 313 r. IV w. i V w.

1. Zasięg geograficzny: SZ.Ś.3,s.9

• basen Morza Śródziemnego: Palestyna Jordania, Syria; Egipt, Tunezja; Hiszpania; Francja; Włoch z dwoma głównymi ośrodkami Rzymem i Neapolem; Grecja; Azja mniejsza – Turcja; Bliski Wschód – Irak i Iran.

SZTUKA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA DO 313 R.

1. To okresy prześladowań, ale też okresy koegzystencji z innymi religiami na terenie Imperium Rzymskiego.

ARCHITEKTURA:

1. Niewiele odkrytych budowli. Do najstarszych należy odkopany dopiero w 1934 r. kościół w Dura-Europos (na pograniczu Syrii i Iraku) (232-256). Był to niewielki budynek na planie prostokąta z płaskim sufitem i sklepioną kolebkowo wnęką z dwiema przyściennymi niszami, wspartymi na kolumnach bez kapiteli, połączonych arkadami. Pod niszą mieściła się sadzawka baptyzmalna. Budynek ten reprezentuje typ domus eclesiae – wnętrze posiada funkcje kultowe, a z zewnątrz wygląda jak zwyczajny dom.

2. W Europie znane są jedynie podziemne cmentarzyska pierwszych chrześcijan – katakumby. Np. Katakumby Kaliksta, św. Agnieszki, czy św. Pryscylii oraz św. Domicylii. Wejście a następnie system korytarzy i zaułków, w których ścianach wykuwane były wnęki na ciała zmarłych zakrywane płytą rzeźbioną.

MALARSTWO:

1. Malarstwo katakumb stanowi najwcześniejszy przykład tej dziedziny sztuki. Drobne sceny figuralne i delikatna dekoracja roślinna wraz z symbolami wiary chrześcijańskiej:

• gołąb – emblemat duszy wybranej i pokoju,

• ryba lub winne grono – Chrystus,

• rybak – chrzest,

• gałązka palmowa – zwycięstwo,

• paw – nieśmiertelność,

• statek – chrześcijańskie zbawienie,

• lira – nowa harmonia stworzona przez wiarę,

• kotwica – krzyż

1. Wśród motywów figuralnych najczęściej pojawia się Dobry Pasterz tj. młody mężczyzna wśród stada owiec, lub trzymający jagnię na ramionach SZ.Ś.3,s.6 oraz postaci orantów lub orantek (modlące się osoby ujęte frontalnie z rękami uniesionymi i rozłożonymi) SZ.Ś.3,s.11.

2. Znacznie rzadziej spotyka się sceny biblijne ilustrujące wybrane wątki łączące się z symboliką chrztu, eucharystii i zbawienia (Chrzest w Jordanie, Cud nad jeziorem Genezaret, cudowne rozmnożenie chleba i ryb, Gody w Kanie, Wskrzeszenie Łazarza, Historia Jonasza, Daniel w lwiej jamie, Trzej młodzieńcy w piecu ognistym lub Noe w arce) SZ.Ś.3,s.13 – NIECH UCZNIOWIE SPRAWDZĄ NIEZNANE IM OPOWIEŚCI W BIBLII

SZTUKA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA PO 313 R.

Architektura:

1. typ bazyliki – typ budowli przejęty z rzymskiej architektury świeckiej jako chrześcijański budynek kościelny. Także stopień w hierarchii kościołów.

2. Inne cele architekturze sakralnej – w przeciwieństwie do świątyń pogańskich (bogato zdobione elewacje, wstęp do wewnątrz posiadali tylko kapłani), świątynia chrześcijańska ma za zadanie gromadzenie wiernych wewnątrz i temu celowi podporządkowana jest prosta i logiczna bryła.

3. Typowy plan: podłużny, na rzucie wydłużonego prostokąta o wnętrzu podzielonym na trzy lub pięć naw, z których środkowa oddzielona jest kolumnami od naw bocznych i zakończona na osi półkolistą wnęką występującą na zewnątrz zwaną absydą. Często są orientowane (zwrócone na wschód absydą a wejście od zachodu). Partia wejściowa była rozbudowana i wzorem antycznego domu mieszkalnego poprzedzona prostokątnym atrium (czworoboczny dziedziniec obwiedziony kolumnadą z fontanną pośrodku) oraz narteksem – kolumnowy przedsionek z wejściami na osi każdej z naw. Niekiedy następuje skomplikowanie planu podstawowego poprzez wprowadzenie transeptu – nawy poprzecznej nadając budowli plan krzyża łacińskiego.

4. Wnętrze bazyliki podporządkowane jest osi wzdłużnej, nawa główna – wyższa i szersza od naw bocznych oddzielona jest od nich kolumnami. Kolumny połączone architrawem (belkowaniem) lub półkolistymi arkadami podtrzymują ściany zaopatrzone w okna oświetlające nawę główną. Tego rodzaju zastosowanie kolumnady – dla dźwigania ściany – jest nowością nie znaną w architekturze antycznej wprowadzoną dopiero przez budowniczych starochrześcijańskich. Część wschodnia (prezbiterialna) przeznaczona była dla kapłanów oraz mieściła niezbędne do nabożeństwa akcesoria: kazalnicę, katedrę dla biskupa i stół ofiarny (mensę ołtarzową). Jedyną częścią sklepioną była absyda, korpus nawowy posiadał otwarte wiązanie dachowe lub nakrywany bywał drewnianym, kasetonowym stropem.

• Przykłady:

• Bazylika św. Jana na Lateranie (restaurowana w okresie baroku przez Borrominiego)

• Bazylika św. Piotra na Watykanie (320-356, 5-cionawowa z transeptem) SZ.Ś.3,s.16

• Bazylika św. Pawła za murami (san Paolo fuori le mura, rozpoczęta w 385, spalona w 1823 r i odbudowana w XIX w.)

• Bazylika św. Sabiny (422-430) – jedno z najlepiej zachowanych wnętrz wczesnochrześcijańskich

• Bazylika Matki Bożej Większej (Santa Maria Maggiore)

1. Plan centralny:

• Także popularny w architekturze chrześcijańskiej, jednak nie tak bardzo jak podłużny.

• Plan centralny – czyli symetryczny na planie koła, sześcio- lub ośmioboku zwane rotundami oraz na planie krzyża greckiego (równoramiennego). Występują kombinacje tych rzutów: krzyż grecki wpisany w kwadrat lub tetrakoncha – czwórliść (rzut koła z występującymi na zewnątrz czterema absydami o układzie krzyżowym) SZ.Ś.3,s.18

• Przeznaczenie – baptysteria, martyria (budowle kommemoratywne, czyli nad grobem męczennika), budowle upamiętniające wydarzenia ewangeliczne (np. oktogon Wniebowstąpienia na Górze Oliwnej z około 375 r. czy przede wszystkim rotunda Grobu Świętego w Jerozolimie z 326 r. która w wyniku pielgrzymek do Ziemi Świętej naśladowana była w Europie przez całe niemal średniowiecze).

• Przykłady:

• Baptysterium San Giovanni in Fonte na Lateranie SZ.Ś.3,s.17 – rotunda , 314-120

• Mauzoleum Konstancji w Rzymie – na pl. O, z lat 337-350 SZ.Ś.3,s.18, 19,20

• k. San Lorenzo w Mediolanie – 352-375 SZ.Ś.3,s.18

• Mauzoleum Galii Placydii w Rawenne z około 450 r. , na planie + SZ.Ś.3,s.23-25

• Baptysterium katedry w Rawennie – kon. IV w. SZ.Ś.3,s.26,27

• Ariańskie baptysterium w Rawennie – kon. V w. SZ.Ś.3,s.28-29 fund. króla Teodoryka

• Bazylika Sant Apollinare Nuovo w Rawennie – kościół pałacowy, fundacja króla Teodoryka, ok.490

• Kościół Wniebowstąpienia na Górze Oliwnej – z około 375 r., oktogon (ośmiobok)

• Bazylika Grobu Świętego w Jerozolimie – z 326 r., rotunda

Rzeźba:

1. W architekturze monumentalnej dekoracja rzeźbiarska nie istniej, a rzeźba ogranicza się wyłącznie do kompozytowych i korynckich kapiteli kolumn.

2. Rozkwit płaskorzeźby sarkofagowej. Sarkofagi – kamienne skrzynie, w które składano ciała zmarłych. Zgodnie z antyczną tradycją przednie ściany i boki sarkofagów zdobione były dekoracją rzeźbiarską. Podobnie jak w malarstwie, także tutaj obyczaj, technika i forma pozostają antyczne, a zmianom poddana zostaje jedynie tematyka i treść dekoracji, przede wszystkim figuralnej, w której w II w., do ulubionych motywów należy historia Jonasza. O ile jednak malarstwo katakumb zanika w ciągu IV w., o tyle rzeźbione sarkofagi towarzyszą sztuce wczesnochrześcijańskiej, aż do końca jej istnienia, wraz z nią ulegają oczywiście przemianom tym bardziej zrozumiałym, że obok Italii ośrodkami ich produkcji była także Aleksandria w Egipcie, Arles we Francji oraz tereny Azji Mniejszej. W IV w. najczęściej występujące tematy to Chrystus jako nauczyciel między apostołami oraz scena zwana Traditio legis, w której Chrystus wręcza św. Piotrowi ewangeliczny zwój jako symbol nowego prawa. W obu scenach młode i piękne oblicze bezbrodego Chrystusa przypomina wizerunek antycznego Apollina, zaś apostołowie szczelnie owinięci w togi nawiązują do postaci rzymskich senatorów. W tym czasie rodząca się nowa ikonografia chrześcijańska bardzo często korzysta jeszcze z antycznych schematów kompozycyjnych, a dobrym tego przykładem jest m.in. scena stworzenia człowieka przez Boga w trzech postaciach (jedno z najstarszych trójpostaciowych przedstawień Trójcy Św.) wiernie powtarzająca ilustrację mitu, w której tytan Prometeusz lepi z gliny figurkę ludzką. Jednocześnie pojawiają się na sarkofagach pierwsze cykle ilustrujące Dzieje Pasji czy Dzieciństwa Chrystusa.

3. monogram Chrystusa – krzyż zwieńczony wawrzynowym wieńcem i z dwiema pierwszymi literami Greckiego imienia CHI (X) i RHO (P)

• Przykłady:

• sarkofag dwóch braci – poł IV w. SZ.Ś.3,s.32

• sarkofag dogmatyczny – poł IV w. SZ.Ś.3,s.33

• sarkofag Juniusa Bassusa – ok. 360 (podział scen arkadami) SZ.Ś.3,s.34

• grupa sarkofagów Anastasis (z gr. Zmartwychwstanie) – (monogram imienia Chrystusa) SZ.Ś.3,s.35

• sarkofag Trzech Dobrych Pasterzy – pocz IV w. SZ.Ś.3,s.35

• Dekoracja drzwi drewnianych do k. S. Sabina w Rzymie – sceny biblijne, zapowiedź średniowiecznych drzwi z brązu.

Malarstwo:

1. głównie jest to mozaika, kontynuująca jeszcze tradycje malarskie z przed 313 r.

2. W Mauzoleum Konstancji SZ.Ś.3,s.19-20 na sklepieniach obejścia rozmieszczona jest bezładnie bujna flora i scenki winobrania. Mozaiki posadzkowe odsłonięte w katedrze w Akwilei (314-320) ukazują kupidynki żeglujące w łodziach i łowiące ryby w mirzy, co stanowi oczywistą aluzję do symboliki chrztu. Ikonografia chrześcijańska w monumentalnej postaci wkracza do kościołów dopiero przy końcu IV w. Mozaika apsydy kościoła Św. Pudenziana w Rzymie SZ.Ś.3,s.22 ukazuje tronującego Chrystusa w aureoli, w otoczeniu apostołów, na tle widoku Jerozolimy. Coraz silniejsze akcentowanie treści teologicznych i dogmatycznych znajduje wyraz w mozaikowej kompozycji na łuku tryumfalnym w kościele S. Maria Maggiore w Rzymie z lat 432-440 SZ.Ś.3,s.21 , gdzie sceny gloryfikacji Marii stanowią żywą ilustrację postanowień soboru efezkiego z 431 r. Ale prawdziwym klejnotem dekoracji wczesnochrześcijańskiej jest Mauzoleum Galii Placydii w Rawennie SZ.Ś.3,s.24-25 – alegoria Krzyża Świętego między symbolami czterech ewangelistów SZ.Ś.3,s.25, mieszcząca się w kopule, reprezentuje coraz silniej akcentowany teologiczny dogmatyzm, wejścia jednak strzeże jeszcze Dobry Pasterz wśród stada jagniąt – zanikająca już wówczas symboliczna parabola raju.

3. Portret:

• Medalion portretowy z Brescii SZ.Ś.3,s.38 – rzymski naturalizm z jego wiernością fizjonomiczną zastąpiony został przez swoistą stylizację rysów, podkreślającą niematerialną ekspresję. Podobny proces obserwujemy w pierwocinach chrześcijańskiego malarstwa książkowego. W Chronografie rzymskim – kalendarz z 354 r., znany jedynie z kopii, świat antyczny miesza się z chrześcijańskim (sceny męczeństwa przeplatają się z uroczystościami pogańskimi)