Społeczeństwo wiejskie i podstawy agrarne w średniowiecznej Europie

Podstawy agrarne – Aż do nastania epoki industrializacji w XIX w. rolnictwo stanowiło wszędzie najważniejszy sektor działalności gospodarczej. Od starożytnych miast-państw Sumerów do cesarstwa rzymskiego instytucje miejskie determinowały charakter gospodarki i społeczeństwa, mimo że większość ludności trudniła się rolnictwem.

W średniowiecznej Europie natomiast, chociaż zwiększyła się liczna ludności miejskiej, ton nadawały wiejskie instytucje agrarne. Po upadku imperium plemiona barbarzyńskie kontynuowały swą wędrówkę, siejąc spustoszenie. Powstawały i upadały niewielkie królestwa, które nie były wstanie wprowadzić ładu na dłuższą metę. Począwszy od VIII w. przez ponad dwa wieki na Państwo Franków i innych mieszkańców Europy najeżdżały różne groźne plemiona, które pustoszyły ówczesne ziemie. Aby skutecznie przeciwstawić się tym zagrożeniom, królowie Franków stworzyli system wzajemnych związków politycznych i militarnych, nazwany z czasem feudalizmem, który powiązali z rozwijającym się systemem gospodarczym. Ze względów militarnych potrzebne były oddziały konne. Ponadto ze względu na rolę, jaką odgrywały gospodarka i biurokracja potrzebni byli liczni urzędnicy. Wielcy możnowładcy, książęta, posiadali wiele majątków ziemskich otoczonych wsiami; niektóre z nich nadawali pomniejszym feudałom i książętom, czyli swoim wasalom, w zamian za złożenie hołdu lennego – procedurę tą nazywano komendacją.

Podstawową formą systemu feudalnego była forma społecznej i gospodarczej organizacji, czyli system lenny. System ten zaczął kształtować się już pod koniec cesarstwa rzymskiego, gdy rozpoczęto przekształcanie latyfundiów patrycjuszy rzymskich w wielkie samowystarczalne posiadłości wiejskie. System lenny swą ostateczną formę przybrał w VIII i IX w. w okresie najazdów Saracenów, Wikingów i Madziarów – stał się ekonomiczną podstawą feudalizmu. Najdawniejsze świadectwa historyczne, które mówią o funkcjonowaniu systemu lennego pochodzą z IX w. W tym czasie zdołał się już ugruntować się na obszarach pomiędzy Loarą a Renem w północnej Italii w Anglii, Portugalii i Hiszpanii. Nigdy nie ukształtował się w pełni na terenach pagórkowatych i w górach.

Dobra ziemskie, będące jednostką administracyjną i organizacyjną, składały się z ziemi zabudowań i ludzi. Pod względem wykorzystania ziemi wyróżnia się grunty orne, pastwiska i łąki, tereny leśne i łowieckie oraz nieużytki. Pod względem prawnym dzieliły się na posiadłość seniora feudalnego, gospodarstwa chłopskie i ziemię stanowiącą wspólną własność. Czasami posiadłość seniora zajmowała ok. 30 proc. wszystkich gruntów ornych należących do dworu. Ziemię którą chłopi uprawiali sami dla siebie, stanowiły otwarte pola otaczające dworski budynek mieszkalny i wieś; pola dzieliły się na tzw. zagony. Łąki i pastwiska służyły do wspólnego wypasania bydła. Tereny leśne i łowieckie stanowiły najczęściej wspólną własność, chociaż senior feudalny miał na tej ziemi wiele przywilejów. Sam dwór nierzadko warowny, służył jako rezydencja pana feudalnego lub siedziba jego przedstawiciela. W wypadku kiedy posiadali wiele dworów mogli jeden z nich oddać w ręce mniej znaczącemu feudałowi lub wasalowi. Ideał epoki feudalnej streszczał się w maksymie „nie ma ziemi bez pana, nie ma pana bez ziemi” Zasadniczą funkcją seniora feudalnego była obrona i wymierzanie sprawiedliwości.

Wieśniacy mieszkali w ciasno zabudowanych wioskach pod murami otaczającymi dwór lub w jego sąsiedztwie. Ich chaty były proste jedno lub dwuizbowe. Mogły być drewniane lub kamienne ale najczęściej były budowane z gliny. Możliwe że stawiano również budynki dla zwierząt i na narzędzia. Wioski najczęściej powstawały w pobliżu strumienia z którego czerpano wodę i który napędzał młyn. Idealny model mógł składać się z jednego dworu i jednej wsi ale w praktyce dwór otaczało kilka wsi lub rzadziej, pojedyncza wieś należała do dwóch lub więcej dworów. Ostatnie dwa typy osadnictwa występowały tam gdzie teren był nieurodzajny lub pagórkowaty. Ważne jest że system lenny nigdzie nie był instytucją, statyczną za jaki się go często uważa, ale podlegał ciągłym zmianom lub ewaluował. Zazwyczaj stopniowo, prawie niedostrzegalnie, ale w sposób nieunikniony.

Społeczeństwo wiejskie – W społecznościach wiejskich można wyróżnić grupy o różnym statucie społecznym. Społeczeństwo składało się z trzech stanów, z których każdy miał swoje określone obowiązki. Do zadań seniora feudalnego należała obrona poddanych oraz utrzymywanie porządku. Kler troszczył się o życie duchowe społeczeństwa, a wieśniacy pracowali na utrzymanie obydwu tych grup.

Elita rządząca - to znaczy feudałowie liczyli mniej niż 5 proc. ogółu ludności, tworzyła się swoista piramida społeczna. Począwszy od króla poprzez wielkich możnowładców aż do zwykłych rycerzy. W rzeczywistości sytuacja była bardziej skomplikowana, ponieważ możnowładcy zazwyczaj mieli po kilka posiadłości ziemskich zwanych beneficjami i z tego powodu bywali wasalami nie jednego seniora lecz wielu. Duchowieństwo, jedyny stan, który nie odradzał się biologicznie. Także dzielił się na liczne podgrupy. Po pierwsze należy wyróżnić braci zakonnych (kler zakonny), porzuciwszy życie świeckie, żyli w wydzielonych zgromadzeniach, i kler świecki (kapłanów i biskupów), którzy bardziej bezpośrednio uczestniczyli w życiu świeckim danej społeczności. W początkach średniowiecza kler zakonny cieszył się dużym prestiżem, natomiast status kleru świeckiego uległ poprawie dopiero wówczas, gdy zaczęło się odradzać życie miejskie, a zarazem nastąpiła poprawa warunków ekonomicznych na początku X w. kiedy biskupi i arcybiskupi zaczęli odgrywać ważną rolę zarówno w życiu świeckim jak i religijnym społeczeństwa. Nawet wśród chłopstwa istniało zróżnicowanie społeczne. Dzieliło się na dwie kategorie: wolnych i poddanych, nie zawsze jednak można było to odróżnić. W IX w. zanikało niewolnictwo jakie występowało w cesarstwie rzymskim. Naprawdę wolni chłopi – czyli tacy którzy, mieli prawo przenoszenia się z jednej wioski do drugiej, nabywania ziemi i dowolnego nią dysponowania oraz prawo zawierania małżeństw bez przyzwolenia seniora feudalnego – w średniowieczu byli rzadkością. W średniowieczu i na początku epoki współczesnej dały się zauważyć dwie zasadnicze tendencje w określaniu statusu ludności chłopskiej, ściśle związane z ewolucją dóbr ziemskich. W okresie od schyłku cesarstwa rzymskiego do mniej więcej XI w. prawa i obowiązki dwóch przeciwstawnych grup ludzi wolnych i ludności niewolnej co raz mniej się różniły.