Definicja ballady wg J.Kleinera : „krótki wierszowany utwór epicki na temat niezwykłego zdarzenia, o zabarwieniu lirycznym i tendencji do dramatycznego dialogowego ujęcia”. Z tym, że granice ballady, jak zaznacza Keliner, są płynne i zmienne, pomimo związania z pewną tematyką. Jest też duża swoboda nazewnicza, gdzie ballada może być nazywana dumką, powiastką, poeśnią, obrazkiem, legendą, baśnią czy bajką (itp.)

Dla ballady nie ma granic gatunku, jest tylko centrum gatunkowe, będące zbiorem typowych rozwiązań dla tego typu wypowiedzi, są to pola możliwości realizacyjnych – w ramach których działają pewne sprzężone tendencje strukturalne.

CZYNNIKI EPICKIE W STRUKTURZE BALLADY: Są dla ballady budulcem podstawowym. Bez względu na to, jakie tendencje na nią oddziaływają, żywioł EPICKI tkwi w niej pod postacią trzech elementów fabuły epickiej: POSTACI, ZDARZENIA, TŁA. Ballada jest utworem stosunkowo krótkim, dlatego częściej łączy się ją z poetyką form krótkich, jak nowela. Niewielka długość utworu sprawia, że ballada jest naturalnie podporządkowana regułom „trzech jedności”.

POSTACIE: 1 . POSTACIE PIERWSZOPLANOWE

Ogranicza się je z reguły do dwóch lub trzech, co pozwala na dokładne zarysowanie bohatera. (jak w „Świteziance” Mickiewicza)

Prawo kształtowania postaci głównych w balladzie : są silnie stypizowane, wszelkie środki charakteryzacji służą tylko uwypukleniu jednej, reprezentatywnej cechy.

Są to postaci wyraziste, zdecydowane, konsekwentne w zarysie.

Ich podstawowym zadaniem jest działanie, ich portret ściśle podporządkowany jest akcji.

2. POSTACIE DRUGOPLANOWE

Są dodatkowym środkiem dla charakterystyki bohatera lub zarysowania jego otoczenia. (jak w „Liliach” albo „Pani Twardowskiej” Mickiewicza)

Służą także do odpowiedniego zarysowania zasady „trzech jedności” – najczęściej ich ilość i jakość zależy od miejsca i czasu

Wyjątkiem od tych zasad są BALLADY WOJENNO-BOHATERSKIE, gdzie bohaterowie drugoplanowi występują zawsze, stanowiąc oprawę dla bohaterskich czynów.

3. ASPEKTY FUNKCJONOWANIA POSTACI W BALLADZIE : → taka konstrukcja stwarza pole do wyrazistej akcji

→ postać staje się przekazicielką znaczeń ponadindywidualnych

→postać jest reprezentantką określonej cechy ludzkiej. Jest jednostką.

AKCJA: Tok wydarzeń w balladzie dąży do maksymalnie pełnego ukazania przebiegu konfliktu. Wraz z niewielką długością utworu, tworzy to spięcia strukturalne, które mogą być rozwiązywane w trójnasób:

1. KONSTRUOWANIE KONFIKTÓW KRÓTKOTRWAŁYCH – konflikty przebiegają przez małą ilość zdarzeń, wybuchają gwałtownie i szybko uzyskują rozstrzygnięcie.

2. ROZBICIE AKCJI NA KILKA PLANÓW – najczęściej na dwa – aktualnie rozgrywających się wydarzeń i plan retrospekcji („Pani Twardowska”)

1. Uprzywilejowanie punktu kulminacyjnego – przerasta on wszystkie pozostałe wydarzenia, sprzyja sensacyjności akcji. Tak skonstruowana akcja uważana jest za klasyczną balladową.

2. Przenoszenie partii wydarzeń w plan retrospekcji(autonomizacja planu retrospekcji) – wytworzył się przez to typ „ballady w cytacie”, gdzie wprowadzona postać opowiada swoje przeszłe dzieje. Daje to równowagę pomiędzy planami i zbliża się do klasycznej konstrukcji utworu z „narratorem wprowadzonym”, stara się zarysować „sytuację narracji”. (‘Świteź” Mickiewicza)

1. RYTMIZACJA CZASU FABULARNEGO – przeplot skrótów czasowych z ukazaniem upływających zdarzeń (np. Minął tydzień, czekała miesiąc itp.) Z tym sposobem łączy się BALLADOWY RYTM WYDARZEŃ – dynamiczna opozycja retardacji i przyspieszeń, która rozwija się w dwóch kierunkach.

1. Pierwszy – czasowe uprzywilejowanie wydarzeń węzłowych, przy skrócie zdarzeń mniej dla akcji ważnych. Stosowanie skrótów czasowym i dynamizującym stosowaniu retardacji. („Lilije” Mickiewicza)

2. Drugi – uprzywilejowanie momentów mniej ważnych dla akcji, rodzi atmosferę oczekiwania na rozstrzygnięcie. Wprowadzenie gry zaskoczeń. („Malwina” Niemcewicza)

TŁO: ballada niechętnie sięga po opis, bo stoi z jej dynamiczną strukturą. Opis najczęściej jest przekaźnikiem tła akcji, stanowi element wygrywany dla innych potrzeb, ważniejszych – podlega planowi układu odcinków czasowych utworu.

1. OPIS NASTROJOWY

• OPIS ZAPOWIADAJĄCY - Zwarty jednolity opis na początku. Opis nadaje ton recepcji (tajemniczy, gdy nastrój jest tajemniczy).

• Oparcie opisu o dwa bieguny nastrojowe – wprowadza atmosferę niepewności, wytrąca czytelnikowi możliwość przyjęcia konkretnego kanonu recepcji. („Odyna” Brodzińskiego)

• Opis zapowiada zupełnie przeciwny kanon recepcji („Świteź” Mickiewicza, „Rybak” Barszczewskiego)

1. OPIS PODPORZĄDKOWANY POSTACIOM

• Konstrukcja tła przez analogię do mowy pozornie zależnej, ukazuje tło przestrzenne wydarzeń i staje się środkiem charakterystyki postaci, ukazuje jej przeżycia.

• TYP BALLADOWY OPISU – bo : - Spełnia swoją epicką rolę, rysuje tło akcji i miejsce

- Staje się wyrazem przeżyć postaci

- Dzięki nadaniu barwy emocjonalnej staje się bardziej dynamiczny

- Jest opisem rodzajowo elastycznym (równowaga pomiędzy liryką i epiką.

CZYNNIKI DRAMATYCZNE W STRUKTURZE BALLADY:

1. DRAMATYCZNA KONSTRUKCJA AKCJI – skupia się wokół jednej postaci, ułatwia maksymalne skupienie się na wydarzeniach.

• „Dramatyczne okaleczanie akcji” – na scenie bezpośrednio rozgrywa się tylko część wydarzeń, inne dzieją się poza pierwszym planem i wprowadzane są pośrednio. Dopiero suma wydarzeń scenicznych i pozascenicznych stanowi pełną akcję dramatu.

• Siła opozycyjna (czyli zły bohater) wprowadzana jest tylko w bezpośrednim starciu z głównym bohaterem.

• Sporo wydarzeń mniej ważnych zostaje wyeliminowanych, na pierwszym planie tylko walczące siły = dynamizacja akcji

• Przeplot momentów ustatycznienia i ostrej dynamizacji. Momenty przestoju gdy postać jest sama, a momenty spięć, gdy styka się z nieprzyjacielem.

• Momenty przestoju nigdy nie zamieniają się w momenty uspokojenia (nie wiadomo, co knuje druga strona mocy) dlatego dzieli się je często na momenty wielkiego i szczytowego napięcia.

Są dwa kierunki wykorzystania takiego działania: 1. Postać widoczna na planie pierwszym, dla której losy postaci drugiej są również niewiadomą, spodziewa się pewnego rozwiązania, a przychodzi rozwiązanie wprost przeciwne. (wycinek z łańcucha zdarzeń)

2. Wyjaskrawienie opozycji zastoju i spięcia przy maksymalnym nasileniu napięcia towarzyszącego całej akcji. Na planie pierwszym siła potencjalnie bierna, na drugim silna, groźna. Tworzy to rytm wyrazisty, zmienny i niespodziewany = wzrost napięcia.(tylko część wydarzeń) („Świtezianka” Mickiewicza)

1. DRAMATYZACJA STRUKTURY CZASOWEJ – Podczas gdy dramat może tylko wyciąć ponadprogramowe elementy sztuki, ballada dysponuje epickim opowiadaniem, dlatego często stosowane tu jest skondensowanie odcinków czasowych, omówienie, streszczenie ich. („Ślub” Bałuckiego)

2. DRAMATYZACJA KOMPOZYCJI – w balladzie wprowadzone są krótkie, syntetyzujące omówienia. Prowadzą one do aktualizacji przedstawienia (to co w tekście jest oznacza, że jest ważne dla akcji i prawdopodobnie dzieje się teraz).

• takie działanie prowadzi do całkowitego wyeliminowania cząstek i dlatego powstaje coś na kształt przerwy czasowej, graficznie wyglądającej jak antrakt dramatyczny. (takie coś pojawia się we wszystkich okresach ballady. Przykładowo „Roman” Antoniewicza, „Rusałka” Słowackiego)

• Pomaga też budowie „balladowej gry zaskoczeń”. Akcja może zostać urwana i zostać wznowiona dopiero po pewnym czasie.

1. DRAMATYZACJA PRZEDSTAWIONEJ RZECZYWISTOŚCI – ballada nie ma informować czytelnika o akcji, tylko ma uczynić go świadkiem, tego co się dzieje.

2. DRAMATYZACJA EPICKIEGO NARRATORA – NARRATOR AKTYWNY WIDZ TEATRALNY („Wesele” Odyńca) - łączy się z dramatyzacją rzeczywistości. Narrator nie jest wszechwiedzącym epickim narratorem, a narratorem naiwnym – nieuprzedzonym o zwrocie akcji (Pancerny Spasowskiego, Ślub Bałuckiego), próbującym domyślić się dalszych wydarzeń. Warto dodać, że narracja jest nasycona zaimkami i epitetami nieokreślonymi : ktoś, coś … . Narrator nie tylko opisuje, co widzi, ale stara się też domyślać, wnioskować. Opisuje akcję w procesie jej poznawania. Wynikają z tego dwa rozwiązania strukturalne:

   1. Nasilenie aktywności samego narratora, jego zaangażowania w zdarzenia

   2. Zaakcentowanie punktu wyjścia, przesłane, które są rzeczywistością obserwowaną przez narratora. Składniki ballady dramatycznej:

1. Sfera rzeczywistości teatralnej

2. Sfera rzeczywistości słownej

3. Pełny spektakl teatralny

1. WIZJA SCENICZNA – Zarówno w teatrze jak i balladzie, przestrzeń organizowana jest teatralnie, dysponuje ograniczonym miejscem. Ballada dąży do uściślenia miejsca akcji do jednego, najważniejszego. (sprzyja temu dążność do koncentracji na jednym zdarzeniu).

• Najbardziej jednak zależy to od koncepcji narratora, który to ogląda i znajduje się w jednym miejscu, przedstawienie obrazu zależy od procesu poznania narratora, czynników, które on uzna za istotne.

Ballada korzysta zarówno z tła akcji jakim jest architektura, ale także tło naturalne, jednak zarówno jedno i drugie ma być na swój sposób oddzielone od reszty świata.

• Możliwa jest też ballada pantomima – jeżeli są żywe obrazy – bez dialogu, komentarza, np. „Dziwy” Zmorskiego.

• Może być też rekonstruowanie przebiegu wydarzeń w oparciu o dynamikę mówiących obrazów, np. młodopolskie ballady „Ballada o witeziu” Wolskiego.

1. DRAMATYZACJA WARSTWY SŁOWNEJ – Ballada oparta jest o dialog, głównie monolog dramatyczny, wynikający z detektywistycznego podejścia narratora do sytuacji i postaci, a także temu, że najwięcej informacji o postaciach dostarczają same postaci, bo narrator najprościej w świecie nie orientuje się w relacjach, postaciach i wydarzeniach. („Topielec” Wolskiego)

CZYNNIKI LIRYCZNE W STRUKTURZE BALLADY: o obecności tych czynników z reguły przesądza balladowe usytuowanie narratora. Wybiera on elementy odpowiednie dla nastroju, jednego określonego prawa (np. zniszczenia, wojny, radości) . Takie struktury spotyka się np. w „Giermku” Morawskiego, „Weselu” Odyńca.

EFEKT :

• liryczna kondensacja – świat nie jest tylko obrazkiem, ale staje się światem samodzielnym posiadającym atmosferę, która ujawnia się w odczuciu czytelnika.

• Świat staje się wyrazisty, sprężający zjawiska najwymowniejsze – te najważniejsze

• Ballada chętnie korzysta z zasobu słownictwa poetyckiego (śliczny, niebiański, cudowny – epitety potęgujące wrażenie). Takie epitety stanowią strzępy bezpośredniej wypowiedzi lirycznej, od razu dają obraz sumaryczny atmosfery, nie bawiąc się w epickie opisywanie. („Śpiewające jezioro” Zaleskiego)

1. POSTAWA ZAANGAŻOWANA NARRATORA : Narrator odwołuje się do odczuć estetycznych i emocjonalnych odbiorcy – często pojawiają się słowa subiektywne, kierujące uczuciami czytelnika (biedna, szczęśliwa etc.)

   • Pojawiają się też czasami liryczne refleksje obserwatora, wtedy ballada może z kompozycji epicko-dramatycznej rozwinąć się także w stronę wątku lirycznego. Wpływa to na liryzację toku słownego narracji.

2. KORZENIE W PIEŚNI : Mogą też zmienić się konstrukcje składniowo-intonacyjne, kontynuując tok sprawozdawczy (epicki), wynikający z zaangażowania narratora-detektywa lub przeświadczenia, że ballada wzięła się od pieśni ludowej.

Ani strofa ani metrum nigdy nie stanowiły w balladzie polskiej wzorców znormatywizowanych, mogły przybierać formy dowolne, różnorodne, jednak mimo tego dążono do regulacji zasad, ale miar jako takich nie wykształcono. Najczęściej jednak powstawała strofa różno sylabiczna o uregulowanym w ramach strofy przeplocie. Tendencja ta prowadzi do budowy strofy rytmicznej, tym samym słowa z funkcji epickiej (tła, akcji, postaci) stają się wiązadłami konstrukcyjnymi.’

STROFA:

• Oparta na powtórzeniach frazeologicznych.

• Ma budowę pierścieniową. Kompozycyjna rola słów prowadzi do nadania walorów znaczeniowych nie tylko zdaniom, ale też konstrukcjom.

• Rozrzut podobnie zbudowanych strof stwarza drugi układ kompozycyjny (pierwszy epicko-dramatyczny, drugi to układ lirycznych odniesień). Obie części łańcucha są równie ważne, bo bez siebie tracą znaczenie. Pierwsza opisuje los bohatera, druga jego interpretację.

• Narracja balladowa nie stanowi narracji ciągłej, a etapową, rozwija się ze strofy na strofę, wymaga to nieepickich rozwiązań, jak chociażby lirycznej składni [podobieństwo składniowe pozwala na połączenie dwóch odległych skojarzeń]. Poza tym taka konstrukcja jest rytmizująca i ujednolicająca.

1. POSTACI : proces przeżywania swojego losu przez postać (w dramatycznie przytaczanych cytatach) i konsekwencje tych przeżyć.

• Emocje najczęściej są prezentowane przez gesty, zbliżenia na twarze, rzadko cała sylwetka. Gesty są wyjaskrawione, bardzo intensywne (diabelski uśmiech) .

• Opozycje słowne, apelujące do czytelnika (piękna-brzydki) i próba obudzenia w nim emocji.

• Przerzucenie części narracji na postać, co powoduje subiektywizm wypowiedzi, często bardzo liryczny, dodatkowo opis szczegółów scenerii, które uzależnione jest od przeżyć.

• Czasem przesunięcie wypowiedzi i monolog postaci przeradza się w monolog wewnętrzny (stricte liryczny)

BALLADA POZOSTAJE BALLADĄ, BO :

1) elementy liryczne w wypowiedziach postaci wynikają z epicko-dramatycznej budowy postaci. Poza tym jest to tylko w wypowiedzi postaci.

2) nie odchodzi się od balladowej problematyki – wplątania człowieka w orbitę większych od niego sił i konsekwencji – człowiek wobec tajemnicy świata. Człowiek samotny kontra zły świat, czyli CZŁOWIECZEŃSTWO (uogólnione, z pomocą przychodzi liryka, - subiektywna!!), dlatego z reguły ballada nie uznaje bohatera zbiorowego.

Ballada z natury jest poezją oskarżającą. Cokolwiek (ustrój, społeczeństwo, obyczaj) ale krytykować musi. Dodatkowo często spotykamy się z symbolami – cechami ludzkimi lub światowymi (jak Lilie u Mickiewicza)