ENKAUSTYKA

1. ZARYS HISTORII TECHNIKI

• Enkaustyka należy do najstarszych technik malarskich.

• Znana była już w Starożytnym Egipcie ok. 3000 pne

• Główne przykłady malarstwa enkaustycznego to portrety fajumskie pochodzące z I-IV w ne (okres panowania Rzymian nad Egiptem). Były to portrety trumienne malowane na deseczkach za pomocą pędzla i kauteru.

• Technika stosowana w St. Grecji i Rzymie m.in. w polichromiach.

• Bardzo rozpowszechniona w okresie panowania Filipa Macedońskiego.

• Pierwsza była technika cestrowa – przybyła z Bliskiego Wschodu do Grecji, później technika kauterowa (wynaleziona w Grecji) i pędzlowa.

• Najstarsze ikony pochodzące z V w są jeszcze wykonywane techniką enkaustyczną, natomiast w średniowieczu zostaje całkowicie zapomniana.

• Od renesansu podejmowano próby rekonstrukcji tej techniki. XVIII w – próba rozwiązania zagadki wosku punickiego.

• Opierano się głównie na tekstach Pliniusza i Witruwiusza.

• W XIX w podjęto badania, próby wskrzeszenia enkaustyki, jednak nie dały pomyślnych wyników.

1. TECHNIKI ENKAUSTYKI WYRÓŻNIONE PRZEZ PLINIUSZA

• Cestrowa – najstarsza technika, przybyła z Bliskiego Wschodu do Grecji. Narzędziem pracy było cestrum – rylec metalowy na jednym końcu płaski, na drugim zaostrzony. Spoiwo – wosk i żywica, rozcieńczone olejkiem terpentynowym. Gęstą farbę rozprowadzano na podobraziu (marmur, kamień), a następnie za pomocą cestrum wykonywano rysunek.

• Kauterowa – wynaleziona przez Greków V w pne. Charakteryzuje się intensywnym kolorem plamy barwnej. Podobrazie – drewno i płótno. Narzędzia: kautery (metalowa sztabka, na jednym końcu kształt łyżeczki, na drugim spłaszczona przyp. liść) oraz piecyk enkaustyczny. Technika malowania: nanoszono farby, które szybko zasychały, później opracowywano powierzchnię za pomocą kauteru (płaską częścią), który był nagrzewany w piecyku.

• Pędzlowa – początkowo tą techniką posługiwano się do malowania okrętów, później także w grackim malarstwie sztalugowym. Techniką pędzlową wykonywano tylko tło i szaty, natomiast twarze malowano techniką kauterową. To połączenie pozwalało na malowanie dużych formatów, dawało bogate efekty światłocieniowe. Ta mieszana technika była stosowana w portretach fajumskich.

1. MALOWANIE FARBAMI WOSKOWYMI NA ZIMNO I NA GORĄCO

• Na gorąco (tzw. enkaustyka właściwa). Farby otrzymywano przez rozpuszczanie spoiwa pod wpływam wysokiej temp. Podobrazie podgrzewano, żeby farby nie wysychały zbyt szybko Farby woskowe bardzo szybko zasychały, co stanowiło dużą trudność – w starożytności zatrudniano rzemieślników, którzy stapiali farby na ogniu i utrzymywali właściwą temperaturę, używając pieców enkaustycznych. Warstwę farby, nałożoną na podobrazie, opracowywano następnie kauterem.

• Na zimno – spoiwem był zmydlony wosk, który można było rozcieńczyć wodą. Wosk można było także rozpuścić w terpentynie (w proporcjach 1:1). tą techniką można malować zarówno laserunkowo, jak i kryjąco.

1. STOSOWANIE WOSKÓW W MALARSTWIE I KONSERWACJI DZIEŁ SZTUKI

• Wosków używa się do impregnowania i nasycania np. drewna i gipsu. Wosk chroni przed wilgocią.

• Jako werniks do malowideł

• Jako spoiwo malarskie w enkaustyce

• W konserwacji malowideł jest cennym lepiszczem (może być z domieszką żywicy)

PASTEL

1. DEFINICJA TECHNIKI PASTELU

wł. pastello – ołówek kolorowy

Pastel jest techniką malarską, polegającą na posługiwaniu się farbami w postaci kolorowych cienkich pałeczek, wykonanych z pigmentu, wypełniaczy i małej ilości spoiwa. Jest to technika ‘na sucho’, jej istotą jest wcieranie farb w szorstkie podłoże. W tej rechnice nie miesza się kolorów na palecie, tak jak w innych technikach malarskich. często stosuje się pastel w połączeniu z innymi technikami.

1. MATERIAŁY I PODŁOŻA – CHARAKTERYSTYKA

• Podobrazie – każde nieco szorstkie podłoże

• dawniej stosowano pergamin

• papier o różnym stopniu szorstkości (można dla zwiększenia szorstkości przecierać powierzchnię papierem ściernym, biały można podkolorować. Bardzo duże znaczenie ma wybór papieru)

• kartony, tektury, płótna

• Zaprawy – zwiększają możliwość przytrzymania farb pastelowych. Zawierają wodę klejową i kleik skrobiowy, a jako wypełniacz biel cynkową, kredę i pumeks.

• Spoiwa – są potrzebne w małej ilości. Może nim być słaby rozczyn kleju glutynowego, spoiwa skrobiowego lub gumy.

• Barwniki – najlepsze są barwniki pochodzenia mineralnego. Ważne jest, by były odporne na działanie światła.

• Farby = pigment + wypełniacz + spoiwo (klejowe lub gumowe)

Składniki mieszano, uzyskując ciastowatą masę, z której po 24 h formowano pałeczki.

Wypałniacze – kreda, gips, biała glinka (umożliwiają otrzymywanie farb jaśniejszych lub ciemniejszych)

1. UTRWALANIE PASTELI

• 1753 – w Paryżu – Loriot jako pierwszy utrwalił pastel przy pomocy kleju rybiego i octu. Ta metoda nie była bezpieczna dla podłoża, bo powodowała zakwaszanie papieru.

• Inne metody utrwalania pasteli:

• utrwalanie żywicami (cennymi, sprowadzanymi z Indii) rozpuszczonymi w alkoholu

• utrwalanie roztworami kazeiny, żelatyny i gum roślinnych

• Jest wielu zwolenników oprawiania za szkłem (szkło nie może dotykać powierzchni pastelu)

1. HISTORIA TECHNIKI

• Początki pastelu – Jean Perreal (francuski artysta) odkrył pastel; 1499 – podróż do Mediolanu, spotkał się tam z da Vincim, opowiedział mu o nowej technice.

• We Włoszech jako pierwszy zastosował pastel da Vinci w szkicu do Ostatniej Wieczerzy.

• Hans Holbein Młodszy – seria portretów pastelami (używał wąskiej skali barw)

• 1620 – powstała we Francji szkoła pastelistów, jej główni przedstawiciele to bracia Dumonstier

• 1663 – paryska szkoła artystyczna przyjmuje pierwszego pastelistę Nicolasa Dumonstiera – przełom w rozwoju techniki

• Jako samodzielna technika pastel był używany za czasów Rembrandta i Rubensa

• XVIII – Francja – Liotard, ja Tour

• Portrecistka wenecka – Rosalba Carriera

• XIX/XX pastel stosowany przez impresjonistów francuskich m. in. Degas

w Polsce – Wyspiański

1. MISTRZOWIE TECHNIKI

• Daniel i Pierre Dumonstier (XVII) – przedstawiciele szkoły pastelistów we Francji (powst. 1620)

Nicolas Dumonstier – przyjęty jako pierwszy pastelist do francuskiej szkoły artystycznej

• Liotard – szwajcarski artysta, XVIII, bardzo wszechstronny. Obrazy m.in. ‘Dziewczyna z filiżanką czekolady’, ‘Autoportret w stroju tureckim’. Malarz wędrowny, pobyt u cesarzowej Marii Teresy – stworzył portrety jej dzieci.

• La Tour – francuski malarz portrecista, XVIII, sportretował wiele znanych współczesnych mu osób np. Madame Pompadour

• Rosalba Carriera – wenecka artystka, XVIII, w młodości malowała miniatury, jedna z pierwszych kobiet pastelistek, była popularna – dużo zamówień u władców. Stworzyła bardzo dużo prac, spopularyzowała technikę pastelu na terenie Włoch. Pod koniec życia straciła wzrok.

• Edgar Degas – francuski malarz i rzeźbiarz, przedstawiciel impresjonizmu. Jego prace cechuje mistrzowskie ukazanie ruchu, migawkowe ujęcia; ulubiony temat to tancerki baletowe.

• Wyspiański – tworzył w okresie Młodej Polski; bardzo wszechstronny (poeta, dramaturg, malarz, grafik, witrażysta). W technice pastelu tworzył głównie portrety dzieci np. Śpiący Staś. Malował także sceny macierzyństwa, widoki Krakowa, seria widoków na Kopiec Kościuszki. Cechy: płaszczyznowe plamy barwne, wyraźny kontur.

AKWARELA

1. DEFINICJA TECHNIKI

wł. aquarella – farba wodna

Akwarela to technika malarska z użyciem transparentnej farby o spoiwie rozpuszczalnym w wodzie (przeważnie guma arabska, często z dodatkiem miodu, cukru, lub gliceryny – plastyfikatory). Istotą tej techniki jest malowanie bardzo cienko, płynnie, na białym podłożu. Akwarela jest techniką laserunkową, jej cechą jest przepuszczalność światła i lekkość.

1. SPOSOBY MALOWANIA

Akwarela jako technika laserunkowa wymaga cienkiego, lekkiego i płynnego nakładania farb. Wykonuje się ją na białym podłożu – odgrywa ono rolę bieli, której w tej technice nie używa się. Obowiązyje zasada rozpoczynania malowania od tonów jasnych, a kończenia stopniowo wzmacnianymi. Trzy sposoby malowania:

• Mokre w mokre – malowanie na wilgotnym podłożu, nawilżanym za pomocą gąbki. Plamy barwne są miękkie, kontury są zatarte i roztopione.

• Na suchym podłożu – malowanie odpowiednimi tonami wymieszanymi na palecie, na suchym podłożu. Plamy przejrzyste, o wyraźnym konturze.

• Sposób mieszany – połączenie dwóch powyższych metod. Malowanie rozpoczyna sie jak przy sposobie ‘mokre w mokre’, a po wyschnięciu wykańcza się pracę sposobem suchym (uzyskując dzięki temu wrażenie przedmiotów pierwszoplanowych)

1. RODZAJE PODOBRAZI I ICH CHARAKTERYSTYKA

Jako podobrazie w akwareli stosuje się papier, pergamin, kość słoniową, płótno i tynk

• Papier – najczęściej stosowany. Właściwy wybór papieru jest w technice akwareli bardzo ważny. Papier otrzymywany ze ścieru drzewnego nie nadaje się, ponieważ zmienia kolor (żółknie) i źle przyjmuje farbę. Papier stosowany do akwareli otrzymywany jest ze szmat lnianych, jest on trwały optycznie i dobrze chłonie wodę. Najlepsze papiery pochodzące z Chin (odkrycie papieru I w ne) są produkowane z roślin egzotycznych mitsumata i jampi (są to papiery długowłókniste, odporne na działanie mikroorganizmów, świetnie zwilżalne, odporne na światło. Papier ryżowy - otrzymywany tj papirus.

Przygotowanie papieru do malowania – zwilżano i napinano na krosna.

• Pergamin – był stosowany głównie do malowania miniatur. Używano pergaminu cielęcego lub jagnięcego (welinowego). Perfamin szlifowano pumeksem i pokrywano cienką warstwą kredy i bieli ołowiowej.

• Kość słoniowa – była używana do malarstwa miniaturowego. Przygotowywanie: bielono, wytrawiano, odtłuszczano alkoholem, następnie szlifowano pumeksem i polerowano korkiem.

• Jedwab – przygotowywanie: przecierano powierzchnię żółcią wołową, nakładano apreturę skrobiową lub dekstrynę (w celu usztywnienia podłoża)

1. AKWARELA W SZTUKACH PLASTYCZNYCH

• Jako farba wodna akwarela była znana już w sztuce Starożytnego Egiptu 2000 pne. Wykorzystywana w malarstwie ściennym i do dekoracji papirusów.

• W starożytnych Chinach – malowano na jedwabiu, ozdabiano wachlarze

• III-IV w ne – w malowidłach katakumb starochrześcijańskich w Europie

• W średniowieczu – iluminatorstwo i miniatury, technika wspominana w traktatach średniowiecznych (Herakliusza i mnicha Teofila)

• Nowożytność – podróżnicy wykonywali akwarelą kolorowe rysunki roślin, zwierząt, widoki (dokumenty naukowe)

• Jako samodzielny wyraz malarski w renesansie (Durer, Hans Holbein Młodszy)

• XVII w- rozwój techniki w Holandii i Flandrii

• Słynni pejzażyści: Nicolas Poussin, Claude Lorraine, Rubens, Rembrandt

• XVIII – bardzo popularna w Anglii – William Turner – eksperymenty z akwarelą

• XIX – akwarela rozpowszechniła się na całą Europę i zyskała dużą popularność m.in. wśród impresjonistów

• XX – technika wykorzystywana przez artystów Mostu i Niebieskiego Jeźdźca

• Współcześnie również popularna, przy wykonywaniu prac małego formatu, szkiców i projektów.

GWASZ

1. DEFINICJA TECHNIKI

fr. gouache – farba wodna

Gwasz należy do technik wodnych, jest techniką kryjącą, ponieważ zawiera biel kryjącą (kreda, biel barytowa, biel ołowiowa). Spoiwem farb są gumy roślinne, klej skrobiowy lub glutynowy. Maluje się na mokrym podłożu; farba bardzo szybko wysycha, po wyschnięciu jaśnieje prawie o połowę. Technika bezpołyskowa,; farby nieodporne na wodę, po wyschnięciu łatwo się kruszą.

TECHNIKI OLEJNE

1. FARBY OLEJNE – RYS HISTORYCZNY

• Olej jako spoiwo był już znany w starożytności (Egipt, Chiny)

• O stosowaniu oleju do sporządzania farb wspominają średniowieczne traktaty Herakliusza i mnicha Teofila

• Olej był stosowany do malowania na foliach (złoceniach, srebrzeniach) – obecność oleju + żywicy w rzeźbach i ołtarzach średniowiecznych. Pittura lucida – malowanie na podłożu metalowym przy użyciu laserunków olejno-żywicznych

• XV w – pierwsze recepty na sporządzanie farb olejnych m.in. w traktacie Cennino Cenniniego

• Jan van Eyck – wg Vasariego wynalazca techniki olejnej; interesował się alchemią, lubił eksperymentować. Udało mu się uzyskać takie proporcje oleju, żywicy i terpentyny, które dawały możliwość gładkiego malowania.

• Antonello da Messina – nauczył się tej techniki od van Eycka i rozpowszechnił ją na terenie Włoch

• XV/XVI – często techniki mieszane (olejne+temperowe), stopniowo olej wypiera temperę

• Renesans – wydobył pełnię możliwości techniki olejnej; uzyskiwanie płynnych przejść – sfumato. Technika wykorzystywana przez wielkich malarzy tego czasu.

• XVII – najczęściej stosowana ze wszystkich technik, szczególnie w pn Europie; technika ‘alla prima’ – Rubens, Rembrandt

• XVIII/XIX – technika absolutnie dominująca. współcześnie również bardzo popularna, ale zaczynają pojawiać sie farby o spoiwach syntetycznych

1. CO TO SĄ SYKATYWY?

Sykatywy (łac. siccum – suche) – to substancje dodawane do farb olejnych, przyspieszające ich schnięcie. Są to sole pierwiastków (ołowiu, kobaltu, manganu), które łączy się z żywicami i w ilości 3-5% dodaje sie do spoiw olejnych. Nadmiar sykatywy może spowodować po pewnym czasie łuszczenie się farb. Schnięcie farb olejnych przyspiesza także dodawanie farb opartych na związkach ołowiu np. biel ołowiowa.

1. CO TO JEST IMPRIMITURA?

Imprimitura – to cienka warstwa laserunku olejnego, wcierana w grunt malarski w celu zwiększenia izolacji warstwy malarskiej od podłoża. Imprimitura nadaje odcień kolorystyczny, determinuje paletę barwną przyszłego obrazu.

1. CO TO JEST PENTIMENTO?

Pentimento – poprawki, zmiany autorskie, dokonywane przez artystę w czasie malowania. Stają się widoczne wskutek zwiększającej się przezroczystości wierzchniej warstwy farby. Pentimenti mogą być ujawniane także na fotografiach dzieł w podczerwieni. Niekiedy zdradzają pierwotną koncepcję artysty, pomagają w identyfikacji ich dzieł.

1. TECHNIKI ALLA PRIMA I PASTOSO

• Alla prima (wł. za pierwszym razem) – to technika malowania w sposób bezpośredni, szybko, bez wcześniejszych podmalowań i zazwyczaj bez przygotowania rysunku. Farba jest kładziona zdecydowanie i dosyć grubo, wyraźne ślady pędzla. Technika pozwalająca na wykonanie malowidła za jednym posiedzeniem. Zalicza się do technik mokre w mokre. W technice olejnej odo XVII w (Velazquez, Hals), w akwareli od XX.

• Pastoso – malowanie fakturowe, uzyskiwanie rzeźbionej faktury obrazu przez nakładanie impastów. Gruba, wypukła warstwa farby – dodatkowe efekty światłocieniowe; wzbogacenie, urozmaicenie faktury obrazu. Często opócz pędzli, używano także szpachli. Bardzo popularna technika wśród impresjonistów.

POZŁOTNICTWO

1. POZŁOTNICTWO I ZŁOTNICTWO – DEFINICJE

• Pozłotnictwo- to rzemiosło artystyczne, zajmujące się pokrywaniem powierzchni przedmiotów cienkimi płatkami złota lub sproszkowanym złotem oraz srebrem, cyną i stopami tych metali.

• Złotnictwo – rzemiosło artystyczne, zajmujące się wykonywaniem przedmiotów ze złota, srebra, platyny, kamieni szlachetnych i i nnych drogich materiałów. Złotnictwo zajmowało się w starożytności wyrobem biżuterii i luksusowych przedmiotów codziennego użytku; od średniowiecza przedmioty kultu religijnego.

1. WYMIEŃ PRZYNAJMNIEJ 3 PODSTAWOWE TECHNIKI POZŁOTNICZE

• Na pulment – polega na przyklejaniu folii złotej za pomocą spoiw organicznych. Jest to technika nieodporna na czynniki atmosferyczne, więc stosuje się ją do przedmiotów znajdujących się we wnętrzach, głównie drewnianych. Może być połyskowa lub matowa. Jedna z najstarszych technik pozłotniczych, była znana już w starożytności. Pulment jest mieszaniną odpowiednio spreparowanego bolusu ze spoiwem glutynowym.

• Na mikstion (na wytrawę olejną) – polega na przyklejaniu płatków metalu do gruntu za pomocą spoiwa – mikstionu (mikstion sporządzano z oleju lnianego i żywicy, z dodatkiem sykatyw). Technika znana od Vw ne, bardzo trwała, odporna na czynniki atmosferyczne. Wykorzystywana głównie do pozłacania dzieł znajdujących się na wolnym powietrzu. Jest to pozłota matowa.

• Pozłacanie złotem w proszku (chryzografia) – znana od okresu hellenistycznego; wspominana w rękopisie z Lejdy (III w ne). Technika stosowana głównie w iluminatorstwie, ale także w malarstwie sztalugowym i rzeźbie polichromowanej. Metoda: złoto proszkowe ucierano z białkiem lub gumą arabską, dodawano plastyfikatory; nanoszono piórkiem lub miękkim pędzlem.

1. WARSZTAT POZŁACARZA – MATERIAŁY I NARZĘDZIA

• płatki złota – sporządzane przez walcowanie i rozklepywanie złota; w formie książeczek (książeczki łączą się w książki); mają określony wymiar

• nóż pozłotniczy – służący do przecinania płatków; długi prosty nóż, okrągło zakończony, tępe ostrze

• poduszka – deseczka obciągnięta skórą, na której kroi się płatki

• pędzelek – płasko ułożona warstwa bardzo delikatnego włosia; służy do przenoszenia przyciętych płatków na złocony obiekt

• agat – gładzik do polerowania pozłoty; dawniej stosowano jako gładziki zęby zwierząt

PŁÓTNO MALARSKIE

1. PŁÓTNO MALARSKIE – SPOSOBY PRZYGOTOWANIA DO MALOWANIA

Płótno pod wpływem wilgoci kurczy się, aby tego uniknąć najpierw spierano je w gorącej wodzie.

Bielenie płótna na słońcu.

Nakładanie na blejtramy za pomocą szczypiec. By uniknąć uszkodzenia naciągano mokre płótno.

By uzyskać gładką powierzchnię – pocierano pumeksem (gł. na deskach).

Przed malowaniem przeklejano płótno klejem zwierzęcym np. glutynowym.

1. PODSTAWOWE RODZAJE PŁÓCIEN (RODZAJ, FAKTURA)

• lniane (najlepsze – mocne, trwałe, elastyczne)

• konopne (dość dobrej jakości)

• jutowe (wtórnie pozyskiwane z worków – oszczędność)

• bawełniane (gorszej jakości)

Faktura: gęste (tkane grubo) i rzadkie (dużo dziurek między włóknami)

1. PODSTAWOWE ELEMENTY CHARAKTERYSTYKI PŁÓTNA W OBIEKCIE – PARAMETRY

• Rodzaj tkaniny (płótno lniane, konopne, jutowe)

• Rodzaj splotu (płócienny, skośny, atłasowy)

• Grubość nitki

• Gęstość (ile nitek/cm: osnowy O i wątku W)

• Skręt nitki (Z – tkane mechanicznie, S – tkane ręcznie)

• Tkane ręcznie czy mechanicznie

1. KIEDY WYNALEZIONO MECHANICZNE KROSNA TKACKIE?

1786 – pierwsze krosna mechaniczne zbudowane przez angielskiego pastora Cartwrighta (drewniana konstrukcja)

1822 – zastosowane na skalę przemysłową w zakładach Robertsa w Manchesterze

1833 – zastosowano mechaniczne krosna tkackie w fabryce w Żyrandowie

1890 – pierwsze krosna automatyczne (w USA)

PODOBRAZIA DREWNIANE

1. RODZAJE DREWNA STOSOWANEGO JAKO PODOBRAZIE W MALARSTWIE EUROPEJSKIM

• Niderlandy: dąb, orzech, lipa, sosna, jodła

• Anglia: dąb, orzech

• Norwegia: sosna, dąb

• Francja: PN: dąb, topola, lipa, PD: orzech, sosna, świerk, dąb

• Włochy: topola, lipa, wierzba, dąb, sosna

• Hiszpania: sosna, topola

• Polska: dąb, lipa

• Rosja: lipa, dąb, brzoza, olcha

1. DENDROCHRONOLOGIA – PODSTAWA METODY I JEJ WYKORZYSTANIE

Dendrochronologia – metoda datowania drewna, polega na analizie przyrostów rocznych drzewa (słojów), żeby móc datować potrzeba przynajmniej 30-40 słojów. W zależności od war. klimatycznych słoje tworzą sekwencje o zróżnicowanych grubościach (są lata, gdy przyrost jest szerszy i jest węższy).

Krzywa wzorcowa – sporządza się ją dla każdego rodzaju drzewa na danym terenie, na podstawie próbek zbieranych z wielu drzew przez wiele lat. Punktem wyjścia do tworzenia krzywej wzorcowej są drzewa nadal żyjące oraz balki z budynków o znanej dacie wzniesienia.

Wiek znaleziska ustala się przez porównanie układu słojów badanej próbki do skali dendrologicznej (krzywej wzorcowej)

Zeby móc wydatowac drewno w badanej próbce musi być słój podkorowy.

Metoda bardzo dokładna.