Autorskie programy kształcenia
Co to jest program nauczania?
Przez program nauczania najczęściej rozumiemy listę celów, hasła z zakresu materiału nauczania(które są uzupełnione różnymi uwagami) i orientacyjnie określony przydział godzin.
Współcześnie program nauczania jest rozumiany jako czynności, które ma opanować uczeń pod kierunkiem nauczyciela.
Natomiast podstawa programowa jest to zakres treści nauczania ustanowiony przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, obowiązujący w danym przedmiocie szkolnym na danym szczeblu kształcenia.
Każdy program nauczania powinien obejmować obok treści oryginalnej dla danego programu, odpowiednią podstawę programową.
Co to jest autorski program nauczania (własny program nauczania)?
Oryginalny program nauczania pod względem szczegółowych celów kształcenia, układu materiału nauczania, oczekiwanych osiągnięć, strategii i metod nauczania oraz środków, opracowany przez nauczyciela lub grupę nauczycieli najczęściej dla uczniów danej szkoły.
Powstanie autorskich programów kształcenia w Polsce
W Polsce w związku z reformą edukacji rozpoczętej 1 września 1999r. powstała możliwość opracowywania programów kształcenia przez nauczycieli. Przyjęto że program nie musi, choć może być, konstruowany od początku do końca przez nauczycieli. Wszyscy nauczyciela powinni uzyskać odpowiednie przygotowanie do tego zadania w ramach doskonalenia zawodowego. Szczególnie pomocne może być studiowanie dydaktyki ogólnej.
Czym jest wzorzec programu( zwany inaczej organizacją programu)?
Jest to praca nad programem, planowanie i jego organizacja (uporządkowanie elementów programu w całość). Wybór wzorca programu podyktowany jest orientacją filozoficzną konstruktora programu oraz jego podejściem do programu.
Elementy wzorca programu.
Wzorzec programu składa się z 4 elementów:
*ideały, zadania, cele;
*materiał nauczania;
*sytuacje dydaktyczne (przeżycia, doświadczenia, z których składa się proces uczenia się);
*sposoby oceniania.
Wzorce programu nauczania zawierają wszystkie te elementy, lecz w różnych proporcjach.
Źródła wzorca programu.
Tworząc autorski program kształcenia źródłem wzorca programowego jest społeczeństwo, uczeń, wiedza i duchowość. Nigdy jednak nie jest tak, że sięga się tylko do jednego źródła a świadomie pomija inne.
Dwa wymiary wzorca programu.
Organizację programu możemy opisywać w wymiarze pionowym lub poziomym.
Pionowy wymiar dotyczy kolejności i ciągłości, czyli organizacji zawartości programu wzdłuż linii czasu (rozłożenie materiału w danym czasie).
Poziomy wymiar odnosi się do zakresu i integracji, czyli równoległego układu zawartości programu (rozłożenie materiału na zajęcia).
Cechy konstrukcyjne wzorca programu:
- zakres to ilość i szczegółowość materiału w programie. W praktyce często spotykamy się z tym, że w ustalaniu zasad brana jest pod uwagę dziedzina poznawcza wyników kształcenia, a pomijana emocjonalna i psychoruchowa.
- integracja, czyli powiązanie rodzajów wiedzy i doświadczeń, które planujemy włączyć do programu. Dzięki integracji uczeń zyskuje spójny obraz wiedzy i lepiej rozumie materiał.
- kolejność oznacza ułożenie elementów programu. W układaniu programu kształcenia bierze się pod uwagę treść. Mogą być stosowane cztery metody uczenia się:
-uczenie się od prostego do złożonego;
-zachowanie warunków dostępnych uczenia się danego materiału;
-przechodzenie od ogółu do szczegółu;
-zachowanie chronologii czyli historii.
- ciągłość, czyli powracanie w programie do określonych ważnych pojęć i umiejętności, które powinny być opanowane w sposób dokładniejszy.
- wyrazistość to znaczy powiązania pionowe i poziome między różnymi elementami i cechami programu. Wyrazistość pionowa to ułożenie treści w sekwencje obejmujące kolejne klasy, a wyrazistość pozioma to powiązanie kursu literatury z kursem historii w danej klasie programy zintegrowane charakteryzują się poziomą wyrazistością.
Program kształcenia powinien być dopasowany do poziomu klasy. Wiadomości podmiotowe powinny się ze sobą wiązać.
- równowaga, czyli każdy element i cechę wzorca programu należy wziąć pod uwagę w odpowiedniej proporcji i czasie. Równowagi należy szukać między ześrodkowaniem programu na dziecku i na przedmiotach, miedzy potrzebami jednostki i społeczeństwa, zadaniami kształcenia powszechnego i przystosowanego do danych uczniów, poszerzaniem i pogłębianiem treści, treścią tradycyjną i nowoczesną, zadaniami związanymi z różnymi stylami uczenia się różnych grup uczniowskich, różnymi metodami nauczania i sytuacjami dydaktycznymi, pracą i zabawą i między wpływami edukacyjnymi społeczności i szkoły.
Trzy główne typy wzorca
W opracowaniu autorskich programów szkolnych należy uwzględnić typowe wzorce programu. Dużo z nich stanowi połączenie trzech głównych typów wzorca:
Wzorce ześrodkowane na materiale
- są najczęściej spotykane, dlatego, że wiedza jest podstawowym składnikiem programu i większość materiałów dydaktycznych ma strukturę zgodną ze strukturą wiedzy.
- zalicza się do nich wzorce: przedmiotowy, ześrodkowany na dziedzinie nauki, pól treściowych, pól korelacyjnych, procesualne.
Wzorce ześrodkowane na uczniu:
- stawiają ucznia w centralnym miejscu programu szkolnego;
Wzorce takie spotyka się najczęściej w szkołach podstawowych w klasach I-III gdzie nauczyciel patrzy na ucznia całościowo, najczęściej to jeden nauczyciel uczy klasę.
- zalicza się do nich wzorce: ześrodkowane na dziecku, ześrodkowane na doświadczeniu, romantyczne(radykalne), humanistyczne.
Wzorce ześrodkowane na problemach:
- ukierunkowane na treści i rozwój uczniów;
- treść dobiera się pod względem problemów, możliwości, zainteresowań i potrzeb uczniów;
- zalicza się do nich wzorce: ześrodkowane na sytuacjach życiowych, problemów rdzeniowych, ześrodkowane na problemach społecznych i rekonstrukcjonistycznych.
Kreowanie programu
Opiera się na zasadach technicznej, naukowej natury i składa się z działań o charakterze humanistycznym i artystycznym dzięki temu szkoły mogą realizować określone zadania.
Większość z modeli kreowania programu można podzielić na kategorie:
* techniczno-scjentystyczne :
- behawiorystyczne
- menadżerskie
- akademickie
Zwolennikami tej kategorii są programiści opierający się na wzorcu ześrodkowanym na materiale. Podejście techniczno-scjentyczne jest to pewien sposób myślenia. Tworząc program robi się szkic lub plan. Program to złożona całość tak łącząca elementy żeby służyły wspólnemu zadaniu, czyli edukowaniu człowieka. Stosowany jest tutaj schemat środek-cel chodzi o to, że im bardziej skupimy się na środkach tym szybciej uzyskamy cel.
* nietechniczne i niescjentystyczne :
- humanistyczne
- rekonceptualistyczne
Zwolennikami tej kategorii są programiści opierający się na wzorcu ześrodkowanym na uczniu. Podejście nietechnicznie i niescjentystyczne dominuje w nim subiektywizm i indywidualność. Ważny jest uczeń i jego aktywność w procesie kształcenia. Prace programowe nie skupiają się na treści, ale na uczniu. Program rozwija się i narasta w miarę realizacji, dokładne planowanie programu nie ma więc sensu. W tym podejściu ważne jest jak uczeń postrzega siebie i swoje preferencje, jak ocenia swoje potrzeby, jak dąży do zintegrowania psychiki. To wszystko stanowi dane, na podstawie, których kreuje się program. Prace programowe nie są skupione na treści, ale na uczniu. Materiał nauczania ma stać sie okazją do refleksji nad wiedzą i jej krytyki, a wszystko to dzięki temu, że uczeń czynnie uczestniczy w nadawaniu znaczeń wiadomością. Nauczyciel staje się partnerem ucznia zaangażowanym w proces uczenia się i rozmowę na tematy interesujące obie strony.
Konstruowanie autorskiego programu nauczania
1. Etap diagnozy
2. Etap projektowania a w nim:
kompetencje instruktora
określenie koncepcji programu
formułowanie celów
dobór i układ materiału nauczania
ustalenie wymagań programowych (standardy)
obudowę programu
warunki wdrażania programu
3. Etap ewaluacji a w nim:
fazy ewaluacji
typy ewaluacji
metody ewaluacji
I. Etap diagnozy:
Konstruktor- nauczyciel gromadzi informacje na temat dotychczasowego programu, ocenia jego przydatność, wyróżnia wady i zalety, określa jak bardzo dany program jest zgodny z potrzebami i zainteresowaniami uczniów. Ocenia również jak wysoki jest stopień realizacji celów kształcenia przez diagnozowany program.
II. Etap projektowania:
1.Kompetencje konstruktora-nauczyciela
Nauczyciel samodzielnie powinien ocenić czy posiada wystarczającą wiedzę by skonstruować program.
Opracowanie dobrego, nowoczesnego programu autorskiego jest sprawą niezwykle trudną, złożoną i odpowiedzialną. Stąd dobry konstruktor-nauczyciel, to taki, który:
posiada wystarczającą wiedzę przedmiotową, a więc zna aktualny stan danej dyscypliny naukowej,
zna dydaktykę ogólną i przedmiotową nie tylko z własnego doświadczenia, ale także z literatury najnowszej, co może pomóc w usprawnieniu, uatrakcyjnieniu i uelastycznieniu procesu kształcenia,
poznał dorobek polskiej dydaktyki w zakresie konstruowania programów i doświadczenia w innych krajach,
poświęcił wiele czasu na przemyślenia dotyczące zakresu materiału nauczania, jego doboru, selekcji i struktury,
dysponuje wiedzą z psychologii rozwojowej, pozwalającą dostosować wymagania do możliwości poznawczych uczniów, ustalić jak i kiedy uczniowie uczą się najbardziej skutecznie, jakie są ich zainteresowania, oczekiwania i potrzeby.
2. Określenie koncepcji programu
Należy określić jego koncepcję, nazwę, adresata, poziom zdolności, umiejętności uczniów.
Przystępując do opracowania programu autorskiego powinniśmy w oparciu o odpowiednie dane wyjściowe określić koncepcję tego programu. Pierwszą kwestią, którą trzeba podjąć, jest nazwa i adresaci programu, a więc szczebel i typ szkoły, klasa lub klasy, poziom uzdolnień, wiadomości i umiejętności uczniów. Nie można pominąć przeznaczenia programu, tzn. czy będzie on masowy czy elitarny, zastosowany w klasie, w której nauczycielem danego przedmiotu jest autor programu, w jednej szkole, w której niekoniecznie autor programu jest nauczycielem, w wybranych szkołach, regionie lub w całym kraju.
3. Sformułowanie celów
Należy sprecyzować cele, które realizować ma program autorski. Są one inspirowane celami kształcenia ogólnego, kształcenia danego przedmiotu, stanem i tendencjami rozwojowymi danej dyscypliny naukowej, związkami tej dyscypliny z innymi dziedzinami nauki.
4. Dobór i układ materiału
Należy tak rozplanować rozkład materiału by każdy cykl nauki pogłębiał informację zdobyte w poprzednim cyklu.
5. Wymagania programowe
Muszą być jasne by umożliwiały obiektywną ocenę osiągnięć ucznia i zbudowanie informacji zwrotnej dla uczniów i rodziców o wynikach nauczania.
6. Obudowa programu
Są to materiały dydaktyczne dla nauczyciela, scenariusze zajęć, plansze, foliogramy, system oceniania, wykaz źródeł, zestawy ćwiczeń, karty pracy ucznia, testy osiągnięć, karty samooceny itp. Konstruując program musimy pamiętać o warunkach lokalowych, zapleczu dydaktycznym, liczbie uczniów, środkach finansowych a przede wszystkim o potrzebach rozwojowych uczniów.
7. Warunki wdrażania programu.
III Etap ewaluacji:
Ewaluacja to inaczej ocena, oszacowanie. Ewaluacja programu jest, zatem oceną samego programu, oraz efektów jego realizacji zorientowanych na osiągnięcie zamierzonych celów z uwzględnieniem efektów ubocznych, warunki realizacji programu i określenie sposobu optymalizacji i modernizacji programu. Ewaluacja dzieli się na trzy fazy: faza refleksyjna-polega na badaniu opracowanego programu autorskiego przed jego realizacją, faza kształtująca polega na badaniu programu w toku jego realizacji, faza podsumowującą polega na dokonaniu pomiaru osiągnięć uczniów, analizie końcowych efektów realizacji programu, oceniamy program jako całość i ewentualnie porównujemy z innymi programami.
Co powinien zawierać autorski program nauczania?
1. Jakiego przedmiotu lub bloku przedmiotowego dotyczy;
2. Dla jakiego etapu nauczania;
3. Ile godzina na realizację;
4. Dla jakiego typu kursu;
5. Dla kogo jest (cechy, możliwości umysłowe, zainteresowania itp.);
6. Przygotowanie nauczycieli i wyposażenie szkoły;
7. Kto przygotował, jakie jest doświadczenie zawodowe tej osoby i do kogo należą prawa autorskie;