TadeuszDeptuła

Góry w kulturze polskiej

Motyw gór możemy rozpatrywać w różnych aspektach. Góry to naturalna rzeźba terenu, szańce oddzielające państwa, miasta. Stanowią naturalną granicę regionów i kultur.
Dla mieszkańców nizin, miast góry to miejsce letniego i zimowego wypoczynku, rekreacji, dostarczające wielu radości bądź też nieszczęść, tragedii. Dla mieszkańców gór to ziemia ojczysta, warsztat pracy. Góry od dawna fascynowały człowieka. To właśnie on zdobywał je, zagospodarowywał w przestrzeni, uczynił je tematem sztuki . Góra bywa miarą wyczynów człowieka, który próbuje w najbardziej nieprzyjaznych warunkach zdobyć najwyższy szczyt.
Góry stanowiły miejsce medytacji, kultu, pielgrzymek. Potężna, niewzruszona masywność góry czyni z niej wyobrażenie stałości, bezruchu, niezłomności. Dlatego góry mają również znaczenie symboliczne. Góra symbolizuje stałość, niewzruszoność, pępek świata, siedzibę bogów, olbrzymów, karłów, raju. Przysłowie „góra z górą się nie zejdzie” wskazuje na góry jako symbol samotności, odrębności. Stąd też imiona bohaterów o nadzwyczajnej sile , np. pochodzący z bajki ludowej Waligóra. W wielu legendach góry są siedzibą królestwa zmarłych albo miejscem, gdzie w jaskiniach bohaterowie, królowie, a nawet całe wojska czekają na sygnał, żeby się zbudzić z odwiecznego snu i zbawić zagrożony świat lub ojczyznę, jak np. król Artur, Karol wielki, czy też śpiący rycerze w Tatrach. Góry stanowią także symbol swobody. Górale w lit., sztuce, malarstwie przedstawiani są jako ludzie wolni, „W góry! w góry! miły bracie! Tam swoboda czeka na cię!”- tak zachęcał do spędzenia swobodnych, beztroskich chwil Wincenty Pol. W bajkach góry są niedostępną barierą dzielącą nas od krainy czarów.

U wszystkich ludów znających góry, były one, jako bliskie nieba, przestrzennym symbolem transcedencji, sferą sakralną, siedzibą bogów. To znaczenie gór, dosłowne i symboliczne znajduje odbicie w literaturze, sztuce, malarstwie .

Odkrywcą Karpat dla kultury polskiej może być nazwany Stanisław Staszic , autor wydanej w 1815 roku rozprawy „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski”. Pierwszy opis krajobrazu (rozprawa II) podkreśla wrogość , dzikość i nieprzystępność górskiego krajobrazu.

Fascynacja przestrzenią pierwotną, niedostępną i dziewiczą była zjawiskiem charakterystycznym dla kultury romantycznej. Góry jako przyroda groźna, patetyczna i tajemnicza wyzwalały i pobudzały romantyczną imaginację. Nic więc dziwnego, że miejsca oddalone od siedzib ludzkich, nie tknięte ręką człowieka, będące miejscem działania żywiołów były chętnie odwiedzane i równie chętnie opisywane. Dla wyobraźni J. Słowackiego ukształtowanej w krajobrazie nizinnym wysokie góry stanowiły wyzwanie i prowokację, były ważnym doświadczeniem artystycznym. Fascynację dzikim krajobrazem dostrzec możemy w jego „Rozłączeniu”. Wiersz ten jest adresowany do matki. Bohater liryczny jest urzeczony pięknem alpejskiego krajobrazu. Podobną sytuację liryczną (mężczyzna wędrujący po górach zwraca się do przebywającej daleko kobiety) wykorzystał Mickiewicz w wierszu „Do...Na Alpach w Splugen”. W wierszu tym poeta opisuje egzotyczny górski krajobraz. Jego uwagę przykuwają podniebne góry spowite chmurami, bezdenne otchłanie, wieczne lody i „ryczące” strumienie. Górski krajobraz jest tutaj tłem do snucia marzeń o miłości, która nie została spełniona. Góry przeciwstawione zostały ojczystej Litwie.
Fascynacje dzikim krajobrazem znajdujemy także w „Sonetach Krymskich” A. Mickiewicza. W sonecie pt. „Góra Kikineis” przewodnik Mirza przygotowuje się wraz z Pielgrzymem do pokonania wąwozu. W opisie górskiego krajobrazu wyeksponowana jest: otchłań, wysoka góra, burzowe niebo przecięte piorunem. Góra oraz znajdująca się pod nią przepaść, wielka otchłań – wzbudzają grozę. W wierszu pt. „Z Kasprowego Wierchu” Tetmajer zachwyca się widokiem z Tatrzańskiego szczytu. Snujące się chmury, mgła, liczne epitety „huczący wiatr”, „podarty obłok”, metafora „słońce ma blask ołowiu” potęgują głębie krajobrazu górskiego, a tym samym ciekawość, zainteresowanie poety. Spojrzenie Tetmajera na tatrzański pejzaż jest spojrzeniem impresjonisty, który stara się uchwycić przemijające wrażenie.
W górach twórcy nie tylko znajdowali natchnienie, lecz mogli również pozwolić sobie na chwilę odpoczynku, zapomnienia. Góry stanowiły dla nich ucieczkę od monotonii życia, terapię w stanach znudzenia życiem, apatii, zniechęcenia. Doskonale obrazuje to wiersz „Melodia mgieł nocnych” Tetmajera. Utwór ten jest przykładem ucieczki pisarza młodopolskiego od nastrojów dekadenckich, lecz również fascynacji urokiem tatrzańskiego krajobrazu. Terapeutyczną funkcję gór dostrzega Wincentego Pol w wierszu zaczynającym się od słów „W góry! w góry! miły bracie!...”, z poematu „Pieśń o ziemi naszej”.
W wierszu tym poeta nawołuje do korzystania z uroku gór: „W góry! w góry! miły bracie! Tam swoboda czeka na Cię!”. W górach człowiek czuje się swobodnie, góry pozwalają pełniej odczuwać świat. Tu odradza się ludzka dusza: „Ach i bóle serca mniejsze! Czyste czucia w lżejszym łonie...”. Pol celowo wychwala góry, wprowadza do nich rajską atmosferę: „Rajskie wstęgi, jasne tęcze, pną się łukiem po niebiosach”. Poeta nawołuje do korzystania, do odwiedzania gór: „O, te skarby, te obrazy, i natury, i swobody: chwytaj, pókiś jeszcze młody(...)”
W. Pol podkreśla, że tak piękne uroki w pamięci człowieka pozostaną na zawsze: „zachwycone pozostaną(...)”. Postawa artystów wobec gór nie zamykała się tylko w obrębie linii horyzontalnej. Miała także kier. wertykalny. Wspinanie się na górskie szczyty inspirowało poetów, poruszało ich wyobraźnię, pozwalając przekroczyć granice ludzkiego ciała, ludzkiej kondycji, niejednokrotnie także granice ziemskiego losu.
Zdobycie szczytu dawało poczucie oderwania się od ziemskiej rzeczywistości, dostarczało metafizycznych przeżyć. Najważniejszym zmysłem był wzrok, pokonujący naturalne dla niego ograniczenia. Spojrzenie ze szczytu „sięgało tam gdzie wzrok nie sięga”, stawało się spojrzeniem „oczami duszy”. Romantyczne przeżycie szczytu dostrzec możemy w obrazie C. D. Friedricha „Podróżnik po morzu chmur”. Obraz ten przedstawia zamyślonego człowieka na szczycie. Obraz nie tyle zwraca uwagę na sam pejzaż, co daje do myślenia co widzi i myśli tajemniczy człowiek. A tym samym pojawia się refleksja, że ten człowiek znajduje się na granicy fizycznego, cielesnego istnienia w świecie i czystej duchowości. Widz nie wie czy bohater patrzy na wprost, czy kieruje swój wzrok ku dołowi w wypełnioną mgłą przepaść.
Literatura bowiem pozwalała człowiekowi znajdującemu się na góry spoglądać zarówno w dal jak i w dół-w przepaść, otchłań. Dzieje się tak w sonecie A.Mickiewicza, pt. „Droga nad przepaścią w Czufut-Kale”.

Odkrycie gór w kulturze polskiej łączy się również z zaistnieniem znanego w innych kulturach religijnego doświadczenia przestrzeni. Góra zawsze była miejscem świętym, gdzie łatwiej było można nawiązać kontakt z bóstwem. Ilustracją takiego traktowania przestrzeni gór może być obraz W. Gersona, pt. „Cmentarz w górach”. Z wiejskiego cmentarza, którego przestrzeń uświęca krzyż wiedzie droga rozpoczynająca się wyłomem w murze ku tatrzańskim szczytom, a stamtąd ku niebu. Góry umieszczone w tle wskazują na sakralny wymiar ludzkiej egzystencji. Artysta tworzy jedność pomiędzy światem żywych, światem umarłych i Bogiem. W tradycji polskiej nadano Tatrom jeszcze jedno oryginalne znaczenie. Uczyniono z nich symbol narodowy. Stało się to za sprawą S. Staszica, autora rozprawy „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin polski”. Inna forma łączenia uczuć patriotycznych z górami wiązała się z mitologizacją góralszczyzny. Dostrzeżono wyjątkowe cechy charakteru górali, bogactwo, oryginalność ich kultury, przywiązanie do wolności. Poszukując narodowego mitu sięgnięto do góralskich opowieści. W wielu mitach cała fabuła koncentruje się na jednej konkretnej osobie(bohaterze), który wyróżnia się niesamowitym życiorysem. Najbardziej znanym jest mit o Janosiku.