Pogląd głoszący tezę, że wszystko, co istnieje w świcie ma budowę atomistyczną. Pogłębiając samo pojęcie materializmu o określenie mechanistyczny, mamy na myśli pogląd, w którym wszystkie zachodzące w świecie zjawiska, zmiany i procesy mają charakter ruchu mechanicznego i tylko za pomocą praw mechaniki mogą być wyjaśniane.1
Początki teorii mechanistycznej sięgają okresu, w którym żyli Leukippos oraz Demokryt. Innymi twórcami są Epikur i Lukrecjusz2. Nas jednak interesuje osoba Tomasza Hobbesa, który dzięki wprowadzonym wcześniej podstawom starożytnego myśliciela, Gassendiego zajął się filozofią społeczną w XVII wieku.
Hobbes w swojej teorii bytu3 postulował, że istnieje tylko materia fizyczna oraz że wszystko można wyjaśnić w kategoriach ruchu materii.4 Twierdził m.in., że Wszechświat, to znaczy wszystkie rzeczy, które istnieją, mają naturę cielesną, czyli jest ciałem i posiada wymiary określające jego wielkość: długość, głębokość i szerokość”5. Wg niego każde ciało jest częścią tworzącą wszechświat natomiast to, co ciałem nie jest, nie może być nazywane częścią świata. Ponieważ wszechświat jest wszystkim, a reszta, która nie stanowi o jego części, nie istnieje – jest niczym, w związku z tym nigdzie też nie występuje.
W twierdzeniach Hobbesa wszechświat jest wielką maszyną; zarówno ludzie, jak i poruszające się w nim przedmioty.
Teoria myśliciela była krytykowana, gdyż uważano, że przebiegi cielesne i przebiegi psychiczne są ruchami. Hobbes tłumaczył, że jakości zmysłowe przemawiające przeciwko mechanicyzmowi nie są własnościami rzeczy, gdyż są subiektywne. Te ostatnie postrzegamy bez bodźca zewnętrznego (w wyobrażeniach i we śnie), tak samo, gdy bodziec działa. Możemy także zauważyć, że różne bodźce wywołują te same jakości, np. uderzenie w nerwus opticus wywołuje takie samo wrażenie, jak światło. Hobbes potwierdził również fakt, że przebiegi psychiczne są natury mechanicznej. Twierdził bowiem, iż ruch może wywołać tylko ruch i tylko przez ruch może być on wywołany. Drugi argument potwierdzający zgodność zjawiska z rzeczywistością, to fakt, że istnieje podobieństwo między zjawiskami: ruchu i świadomości (między ruchem a impulsem woli)6
Przedmioty idealne nie istniały dla Hobbesa, psychiczne były natury cielesnej, a cielesne były mechanizmami. Uczony wyobraził sobie, że jego system mechanistycznej filozofii będzie tak ścisły, jak nauka mechaniczna. Wszystkie zjawiska miały być ujęte rzeczowo, ściśle, jak zjawiska ruchu, bo wszystkie zostały sprowadzone do ruchu. Proces poznania był również dla filozofa procesem natury mechanicznej: przez zetknięcie się przedmiotu z narządem zmysłowym, ruch z przedmiotu przenosi się na narząd, następnie na nerwy, na mózgu skończywszy. Konsekwencja kazała połączyć Hobbesowi METODOLOGICZNY RACJONALIZM z SENSUALIZMEM PSYCHOLOGICZNYM.
Autor zdawał sobie sprawę, że koncepcja mechanistyczna jest jedynie hipotezą. Całe poznanie jest wnioskiem ze zjawisk o hipotetycznych przyczynach.
Jeśli weźmiemy pod uwagę, że człowiekiem rządzą te same prawa mechaniczne, które rządzą przyrodą, to powyższe teorie są kontynuacją filozofii naturalnej. Hobbes chciał uchwycić mechanizm psychiczny jednostki i wyprowadzić cały złożony ustrój życia. W przeciwieństwie do Arystotelesa, twierdził, że człowiek nie jest z natury istotą społeczną. Wręcz przeciwnie, jednostka ludzka jest z natury i instynktu egoistą. Najwyższe dobro, które ceni to dobro swoje. Nie liczą się inni, liczy się człowiek sam dla siebie i sam w sobie. Każda rzecz jest dobra, jeśli służy ludzkiemu dobru, a jednocześnie może być zła, wówczas, gdy kłoci się z interesami drugiego człowieka. Innej miary dobra i zła natura nie zna.
Nie ma praw i obowiązków, które ograniczałyby człowieka. Jest tylko spór i walka.To od niej zależy, ile jednostka zdoła wywalczyć. Stąd wzięły się twierdzenia: Status naturalis człowieka: walka wszystkich przeciw wszystkim. Homo homini lapus. Filozof jednak uważa, że walka przynosi szkody. Z tego powodu ludzie opuścili stan natury. Aby uzyskać pokój, należy żyć w zgodzie z umową. Każdy ma ustąpić część swoich pretensji na rzecz społeczeństwa, aby w zamian za to dostać obronę.
TAK POWSTAŁO PAŃSTWO – NIE Z NATURY i INSTYNKTU, ALE Z BOJAŹNI I ZDROWEGO ROZSĄDKU. Następnie powstało PRAWO i OBOWIĄZKI, a wraz z nimi OBIEKTYWNA MIARA DOBRA I ZŁA.
W ten sposób Hobbes stworzył mechanistyczną koncepcję państwa i społeczeństwa. Pokrótce chciał również mechanistycznie je normować. Uważał, że monarchia jest warunkiem koniecznym do prawidłowego funkcjonowania państwa. Dlatego też podwładni winni ustępować królowi swoich praw i być mu posłuszni w każdej kwestii. W naturalistycznym systemie monarcha zajął miejsce Boga.
W ten sposób poprzez filozofię mechanistyczną Hobbes uzasadnił samowładczy ustrój monarchiczny.
Punktem wyjścia dla koncepcji Hobbesa jest umowny stan społeczeństwa
bezpaństwowego, określany mianem stanu natury. W stanie tym nie istnieje zewnętrzna siła, ktora ogranicza potrzeby i zachowania jednostkowe (wielu wspołczesnych uznawało to za zaprzeczenie istnienia Boga i kwestionowanie istnienia boskich praw). Takie założenie jednocześnie oznaczało, że jednostka będzie dążyć do maksymalizacji swoich zasobow – aż do momentu, w ktorym rozszerzana granica wpływu spotka się z obszarem władztwa innej jednostki. W konsekwencji, pierwotny świat Hobbesa pozostawał w ciągłym i nierozstrzygalnym konflikcie. Hobbes podkreślał jednocześnie, że eskalacja tego konfliktu do przemocy jest jedynie zewnętrzną oznaką jego występowania – nawet jeśli dwie jednostki nie walczą ze sobą, to nie oznacza, że nie ma między nimi napięcia. Hobbes przedstawiał kilka argumentow na rzecz istnienia owego konfliktu: m.in. uważał, że wrodzona nieufność w stosunku do innych członkow populacji (wyrażająca się ochroną własnego domu etc.) jest właśnie echem dziedzictwa stanu natury. Podobny mechanizm widać było rownież na wyższym szczeblu – utrzymywanie sił zbrojnych przez państwa jest właśnie wyrazem istnienia permanentnego konfliktu.
Z istnieniem stanu natury Hobbes wiązał pojęcia praw naturalnych – prawa do życia i do wolności. Prawa te związane są z instynktem obronnym (np. instynkt
samozachowawczy), dzięki czemu utrzymana zostaje względna stabilność układu – czyli nie następuje ciągła i nieuchronna eskalacja do stanu otwartej wojny. Instynkt ochrony własnego życia prowadzi bowiem samoograniczenia potrzeb jednostki: większość członkow populacji nie sięga po zasoby innych, ponieważ jest to ryzykowne.
W ten sposob, ze stanu natury wyłania się potrzeba określenia zasad ograniczających – a co za tym idzie, siły, ktora zdolna jest wymusić przestrzeganie reguł przez wszystkich uczestnikow gry. W ten sposob – mowi Hobbes – konieczne jest ukonstytuowanie neutralnego, autonomicznego arbitra, ktory będzie posiadał prawo egzekucji prawa. Ow suwerenny i niezależny arbiter jest niezbędny, aby cały system społeczny mogł działać efektywnie.
Racjonalnie postępujący członkowie populacji powinni dojść do wniosku,
że powołanie władcy jest dla nich korzystne, mimo, że wiąże się z ograniczeniem
swobody. Alternatywą jest bowiem konieczność ciągłej inwestycji w ochronę, która w pewien sposób ogranicza wolność.
Metodologia Hobbesa była dość nowa z punktu widzenia naukowego, bowiem opisywany przez niego stan był pewnego rodzaju modelem.
Oznaczało to, że stan natury jest swego rodzaju empirycznym doświadczeniem
myślowym; filozof nie twierdził bowiem nawet, że istniał on rzeczywiście. Podobne podejście stosują dziś m.in. nukleofizycy, wprowadzający pojęcie tzw.
pierwotnej osobliwości (stanu wszechświata przed Wielkim Wybuchem4) – a więc faktu, ktory nie może być zweryfikowany ani odtworzony praktycznie, ale ktory pozwala budować sprawdzalne i efektywne teorie.
W myśl koncepcji Hobbesa, indywidualne, wolne podmioty zawiązują między sobą umowę, w myśl ktorej przekazują część swojej wolności autonomicznej, zewnętrznej władzy. Kwintesencją ważności umowy Hobbesa są dwa warunki: powszechność i jednostronność. Po pierwsze – umowa społeczna wiąże wszystkich członkow populacji (musi być zgoda – inaczej umowa nie ma mocy). Po drugie, zawarcie umowy przekazuje bezwzględnie określoną sferę władztwa w ręce suwerena. Oznacza to, że w wyniku zawarcia umowy społecznej dokonuje się darowizna indywidualnych wolności w ręce wybranej osoby władcy, a skoro tak, to w żadnych okolicznościach darowizna nie może zostać „wycofana”. Prowadzi to do sytuacji, w ktorej władza sprawowana jest w sposob zgodny z wizją monarchy absolutnego.
PODSUMOWANIE
Umowa społeczna Hobbesa jest zawieranym w celu podniesienia
bezpieczeństwa i efektywności porozumieniem wszystkich członkow populacji. W myśl
tego porozumienia, następuje nieodwracalne przekazanie części indywidualnej wolności
każdej jednostki suwerenowi – który od tego momentu w pełni i niezależnie ma całkowite prawo do swojego podwładnego-obywatela.
Najważniejsze dzieła:
Elementy prawa, przyrody i polityki, 1650.
Lewiatan, 1651
Złote myśli:
Wartość człowieka, to tak samo jak w przypadku wszystkich innych rzeczy, jego cena.
Słowa bowiem są liczmanami ludzi mądrych (…), dla głupców natomiast słowa są gotówką.
Niebawem wyruszą w swą ostatnią podróż, wielki skok w ciemność.
Bibliografia
1. H. Jankowski, J. Szmyd (red.), Mała encyklopedia filozofii, Oficyna Wydawnicza „BRANTA”, Bydgoszcz 1996.
2. W. Tatarkiwicz, Historia filozofii, PWN, Warszawa 1997
3. B. Magee, Historia filozofii, Wydawnictwo „Arkady”, Warszawa 2000.
4. W. St. Mościbrodzki, Koncepcje umowy społecznej T. Hobbesa i J. Locke’a, http://www.wojmos.com/texts/politics/Koncepcje%20umowy%20spolecznej%20u%20Hobbesa%20i%20Locke.pl.pdf
H. Jankowski, J. Szmyd (red.), Mała encyklopedia filozofii, Oficyna Wydawnicza „BRANTA”, Bydgoszcz 1996, s. 279.↩
Tamże.↩
W. Tatarkiwicz, Historia filozofii, PWN, Warszawa 1997, t. 2, s. 67.↩
B. Magee, Historia filozofii, Wydawnictwo „Arkady”, Warszawa 2000, s. 78.↩
Tamże.↩
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii…, s. 68.↩