ROZWÓJ FIZYCZNY I PSYCHOMOTORYCZNY DZIECKA:
ROZWÓJ FIZYCZNY:
Rozwój fizyczny to ciągły proces przebiegający nierównomiernie i skokowo, prowadzący do dojrzałości organizmu.
Fizyczny wzrost stanowi podstawową oznakę rozwoju. Rozwój fizyczny trwa przez cały okres dzieciństwa, ale nie jest jednolity.
Najbardziej owocny rozwój fizyczny u dzieci występuje w okresie wczesnego dzieciństwa. Okres ten obejmuje przedział wiekowy od urodzenia do 3 roku życia.
Można wyodrębnić w nim 2 fazy:
przypadająca na 1 rok życia, która jest nazywana wiekiem niemowlęcym
od 2 do 3 roku życia określana jako wiek poniemowlęcy.
FAZA NOWORODKA:
W okresie niemowlęcym wyróżnia się pierwszy miesiąc życia jako okres przystosowawczy do zaistniałych warunków. Okres ten to stadium noworodka.
Dziecko musi przyzwyczaić się do:
zmiany temperatury
nowego sposobu oddychania
nowego sposobu przyjmowania pokarmu i wydalania zbędnych produktów.
W chwili urodzenia dziecko waży przeciętnie ok. 3-3,5 kg oraz mierzy ok. 50-55 cm długości.
U noworodka występują charakterystyczne proporcje ciała, m.in. duża głowa z małą częścią twarzową, długi tułów i krótkie kończyny.
Ogólny zarys układu kostnego noworodka jest ukształtowany, ale nie osiągnął jeszcze formy dojrzałej, zbudowany jest głównie z tkanki chrzęstnej. Kości czaszki, stosunkowo twarde, połączone są włóknisto-chrzęstnymi spojeniami.
Układ mięśniowy noworodka nie jest w pełni rozwinięty anatomicznie i funkcjonalnie. Mięśnie są cienkie, a siła skurczu niewielka. Zaznacza się wyraźna przewaga zginaczy nad prostownikami.
Przychodzące na świat dziecko wyposażone jest w wiele rodzajów odruchowych odpowiedzi na zewnętrzne bodźce. Wszystkie odruchy występujące u noworodka można podzielić na 2 grupy:
wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego
występujące tylko u noworodka i/lub niemowlęcia, a zanikające lub patologiczne u człowieka dorosłego
Do odruchów noworodka należą:
| ODRUCHY WSPÓLNE DLA NOWORODKA I CZŁOWIEKA DOROSŁEGO | odruch kolanowy | stuknięcie w ścięgno poniżej rzepki pod kolanem powoduje szybki wyprost kolana |
|---|---|---|
| mruganie | zamykanie powiek przy próbie dotknięcia rogówki | |
| odruch źrenicowy | zwężanie źrenicy pod wpływem światła | |
| ssania | ||
| połykania | ||
| wydalania moczu i kału | ||
| WYSTĘPUJĄCE TYLKO U NOWORODKÓW I/LUB NIEMOWLĄT, A ZANIKAJĄCE LUB PATOLOGICZNE U CZŁOWIEKA DOROSŁEGO | odruch Babińskiego | unoszenie dużego palca przy podrażnieniu stóp |
| odruch toniczno-szyjny | wraz z odwróceniem głowy wyprostowują się kończyny po tej samej stronie, a kurczą po przeciwnej | |
| odruch Moro | unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała w geście obejmowania | |
| odruch chwytny | zaciskanie dłoni na przedmiocie i mocne trzymanie tak, że można dziecko unieść w górę i oderwać od podłoża | |
| odruch marszu automatycznego | przy dotknięciu stóp z podłożem dziecko wykonuje rytmiczne ruchy chodzenia | |
| odruch poszukiwania piersi | dziecko odwraca głowę w tę stronę, po której dotkniemy jego policzka/okolic ust |
OKRES NIEMOWLĘCY:
Pierwszy rok życia to czas szybkich zmian funkcjonalnych w organizmie dziecka.
Tempo wzrostu niemowlęcia jest inne niż tempo wzrostu płodu.
Średnio niemowlę przybiera na wadze 30 g dziennie w I kwartale, w kolejnych do 12 g dziennie. Po ukończeniu 1 roku życia waży przeciętnie 10,2 kg.
Wzrost niemowlęcia zwiększa się o 10 cm w I kwartale, o 4 cm w IV kwartale. Roczne dziecko ma średnio 76 cm wzrostu.
Proporcje ciała niemowlęcia są różne od proporcji ciała człowieka dorosłego. Głowa i tułów niemowlaka są duże, szyja i kończyny krótkie. Czaszka jest dosyć duża, twarz jest mała. Czoło jest wyjątkowo wysokie, dziecko ma duże oczy i odstające uszy, małe usta i nos.
OKRES PONIEMOWLĘCY:
W okresie poniemowlęcym (2-3 r. ż) następuje dalszy intensywny rozwój psychoruchowy, chociaż rozwój fizyczny nie jest już tak dynamiczny.
Obserwuje się zwolnienie przyrostu wagi przy nadal szybko postępującym wzroście. Sylwetka dziecka ulega wyszczupleniu.
ROŚNIĘCIE:
Dziewczęta i chłopcy są w przybliżeniu tego samego wzrostu do około 10 roku życia.
Okres przyspieszonego wzrostu występuje między 10 a 12 rokiem życia u dziewczynek oraz między 12 a 14 rokiem życia u chłopców.
Do czynników, które mogą powodować różnice indywidualne w tempie wzrostu można zaliczyć:
zróżnicowanie wieku dojrzewania
niedożywienie
choroby
ZMIANY W PROPORCJACH I BUDOWIE CIAŁA:
Najbardziej zauważalna jest zmiana wielkości głowy w proporcji do całego ciała.
Największy skok wzrostu – w okresie dojrzewania – związany jest bardziej z wydłużeniem tułowia niż nóg, jednak wydłużenie nóg poprzedza zawsze o około 6-9 miesięcy zmianę długości tułowia.
Wewnętrzne narządy mają również swoje indywidualne ścieżki wzrostu. Mózg rośnie szybciej niż reszta ciała do około 6-8 roku życia, narządy płciowe – znacznie wolniej.
Z wiekiem zmienia się również proporcja mięśni i tłuszczu, zmiany te przebiegają inaczej u chłopców, a inaczej u dziewcząt. Płód zaczyna gromadzić zapasy tłuszczu wiele tygodnie przed porodem i proces ten jest kontynuowany do 9 miesiąca po urodzeniu. Potem w wieku do 6-8 lat stopniowo zmniejszają się zapasy tłuszczu. Dziewczynki w chwili urodzin mają nieco więcej tłuszczu niż chłopcy. Różnica ta stopniowo zwiększa się aż do 8 roku życia, a następnie szybko się zmniejsza.
W okresie dojrzewania dziewczęta nadal gromadzą więcej tłuszczu niż chłopcy. U chłopców natomiast bardziej widoczny jest wzrost masy mięśniowej.
DOJRZEWANIE:
Dojrzewanie płciowe – okres, w którym pojawiają się zmiany chemiczne i fizyczne w ciele, prowadzące do uzyskania zdolności rozrodczych.
U chłopców pierwszymi symptomami dojrzewania płciowego, które pojawiają się około 11 roku życia są:
powiększenie jąder
zmiany struktury i koloru moszny
Następnie:
powiększa się członek
pojawia się owłosienie łonowe
zaczyna się wytwarzanie spermy
widoczne włosy pod pachami oraz początki zarostu na twarzy
Na zakończenie okresu dojrzewania płciowego:
wydłuża się krtań i męski głos staje się niższy
W przypadku dziewcząt pierwszym przejawem dojrzewania płciowego jest:
rozwój piersi, który może się zacząć wcześniej (ok. 8 r.ż.) lub później (ok. 13 r.ż.).
Następnym symptomem jest:
pojawienie się owłosienia łonowego.
Pierwsza miesiączka pojawia się dosyć późno w okresie dojrzewania. Większość dziewcząt zaczyna miesiączkować między 11. a 15. rokiem życia.
CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA WZROST I DOJRZEWANIE:
Do czynników wpływających na wzrost i dojrzewanie można zaliczyć:
dziedziczność
ćwiczenia fizyczne
odżywianie
przynależność do określonej klasy społecznej
ROZWÓJ MOTORYCZNY:
Nabycie sprawności motorycznych jest kluczową cechą rozwoju człowieka w okresie niemowlęcym. Sprawności te są dla dziecka narzędziami zdobywania wiedzy oraz osiągania poczucia samokontroli i kompetencji.
Rozwój motoryczny można podzielić na 2 kategorie:
lokomocja i rozwój postawy (dotyczą kontroli nad tułowiem oraz koordynacji ruchów rąk i nóg)
LOKOMOCJA – przemieszczanie się jednostki w przestrzeni
ROZWÓJ POSTAWY – wzrastająca zdolność dziecka do kontrolowania części własnego ciała
manipulacja (zdolność do używania własnych rąk, jako narzędzi służących m.in. do jedzenia, budowania, eksploracji)
Rozwój sprawności lokomocyjnych niemowlęcia:
| WIEK DZIECKA | CHARAKTERYSTYKA SPRAWNOŚCI LOKOMOCYJNEJ |
|---|---|
| 3-4. miesiąc | w pozycji na plecach obraca się na bok i na brzuch |
| 5-6. miesiąc | przewraca się z brzucha na plecy; trzymane za rączki samo unosi się do postawy siedzącej |
| 8. miesiąc | pełza do przodu; siada samodzielnie bez trzymania i podpory |
| 9. miesiąc | raczkuje; wstaje samo, jeśli może się czegoś uchwycić |
| 12. miesiąc | próbuje stawiać pierwsze samodzielne kroki |
Rozwój postawy ciała niemowlęcia:
| WIEK DZIECKA | CHARAKTERYSTYKA POSTAWY DZIECKA |
|---|---|
| 2. miesiąc | w pozycji na brzuchu unosi głowę i wsparte na rękach odrywa nieznacznie klatkę piersiową i jednocześnie lub na przemian głowę i nogi |
| 4-5. miesiąc | na brzuchu długo trzyma uniesiona głowę, opiera się na dłoniach unosząc klatkę piersiową na wyprostowanych rękach |
| 5-6. miesiąc | posadzone lub podciągnięte - siedzi |
| 8-10. miesiąc | stoi z podparciem |
| 11. miesiąc | stoi bez oparcia |
Rozwój zdolności manipulacyjnych:
| WIEK DZIECKA | SPRAWNOŚĆ MANIPULACYJNA |
|---|---|
| kilka dni/tygodni | odruch chwytny – utrzymuje chwyt pierścienia |
| 3. miesiąc | chwyta grzechotkę; sięga po przedmioty za pomocą obu rąk |
| 6. miesiąc | chwyta klocek, jednocześnie kurcząc wszystkie palce; sięga 1 ręką, wykręcając ją w nadgarstku |
| 9. miesiąc | chwyta klocek, przeciwstawiając kciuk innym palcom; podnosi pastylkę używając kciuka i palca wskazującego |
| 12. miesiąc | trzyma ołówek w sposób pozwalający na zrobienie znaku |
| 18. miesiąc | wrzuca piłkę do pudełka; bazgrze z zapałem; buduje wieżę z 3 lub więcej klocków |
| 24. miesiąc | wkłada kwadrat do właściwego otworu układanki; naśladuje zwijanie papieru; buduje wieżę z 6 klocków; układa klocki w szeregu naśladującym pociąg |
Postęp w zdobywaniu sprawności oparty jest na 2 zasadach:
rozwój odbywa się w kierunku proksymodystalnym (od centrum ku obwodowi) – oznacza to, że części ciała, które są położone bardziej centralnie, szybciej znajdują się pod kontrolą niż części ciała oddalone od osi centralnej,
np.: noworodek jest w stanie ustawić się w kierunku danego przedmiotu, ale nie jest w stanie go schwytać. W 2. miesiącu życia dziecko wyciąga ręce w kierunku danego obiektu, w 4. miesiącu potrafi czasem uchwycić dany przedmiot, ale jest to czynność niekontrolowana. Stopniowo następuje koordynacja palców. W wieku 6 miesięcy dziecko chwyta już klocek jedną rączką, a jego palce są wyprostowane. Trzymając przedmiot może go przenieść z ręki do ręki, wyginając przy tym nadgarstki, aby dokładnie obejrzeć daną rzecz. Dziecko dziewięciomiesięczne potrafi już schwycić pastylkę, używając palca wskazującego i kciuka, a roczne – trzymać w rączce ołówek i zostawiać ślady na papierze.
kontrola nad ciałem rozwija się zgodnie z kierunkiem cefalokaudalnym (od głowy do stóp) – noworodek położony na brzuchu jest w stanie przekręcić głowę z jednej strony na drugą, ale jeśli weźmiemy go na ręce to musimy podtrzymywać główkę.
Dziecko utrzymuje głowę w pozycji pionowej, zanim może ją podnieść, opierając się na rękach, co czyni w wieku 3 miesięcy. W wieku 6 miesięcy dziecko potrafi usiąść, a nawet przesunąć się trochę, używając do tego ramion (pełzanie). Dopiero około 9. miesiąca jest w stanie przy użyciu rąk i nóg przesuwać się do przodu, raczkując. Około 12. miesiąca niemowlę jest już w stanie stać, a nawet samodzielnie chodzić.
Sprawności motoryczne, pojawiające się zazwyczaj w przewidywalnej kolejności, nie zależą tylko od biologicznych instrukcji pochodzących z wnętrza dziecka.
Na rozwój sprawności motorycznych mają wpływ:
różne doświadczenia związane z wychowaniem dziecka, często związane też z przekonaniami kulturalnymi (np. dzieci afrykańskie siadają, wstają i zaczynają chodzić o miesiąc lub kilka miesięcy wcześniej niż dzieci amerykańskie)
różne sposoby, wypracowane przez dzieci, osiągania poszczególnych czynności (np.: doświadczenie z 4 dzieci, które miały dotknąć jakiejś zabawki. Wszystkie dzieci schwyciły przedmiot, jednak sposoby, w jakie tego dokonywały były różne).
Na podstawie tego doświadczenie zrodziło się podejście systemowo – dynamiczne. Jest to model rozwoju sprawności motorycznych zaproponowany przez Ester Thelen, zgodnie z którym niemowlę, które ma motywację, aby osiągnąć dany cel, wytwarza nowe zachowanie motoryczne, na bazie posiadanych sprawności fizycznych.
Podejście systemowo – dynamiczne przewiduje, że rozwój sprawności motorycznej dziecka zależy od:
zadania, jakie ma wykonać
fizycznych zdolności dziecka w danym momencie
PRZYKŁADY BADAŃ:
badanie Ester Thelen, polegające na umieszczeniu trzymiesięcznych niemowląt w łóżeczkach i połączenie ich nóżek z przedmiotami zawieszonymi nad nimi
badanie naukowców z Uniwersytetu w Denver, polegające na ubraniu dzieci w czarne kombinezony, a następnie umieszczenie na stawach, łokciach, ramionach światełek odblaskowych. Odbicia ze światełek były analizowane, aby ustalić m.in. drogę i szybkość ruchów dziecka
Kontrola dziecka nad ruchami własnego ciała pomaga mu w:
organizacji własnego świata
zrozumieniu przestrzeni, odległości i wysokości