Rozważania na temat klastrów niewątpliwie należy oprzeć na obszarze badawczym geografii gospodarczej i ekonomii regionalnej. Tłumaczyć to należy, iż nieharmonijny wzrost gospodarczy, zwłaszcza w ujęciu regionalnym, zależy od kompletu czynników i zasobów, w tym wiedzy i zdolności wykwalifikowanego kapitału ludzkiego oraz struktur instytucjonalnych i organizacyjnych, które są charakterystyczne dla ściśle określonych miejsc i są stosunkowo niemobilne.¹

Fenomen klastra zainteresował badawczy z różnych dziedzin, posługującymi się odrębnymi podejściami analitycznymi i teoriami w celu rozpoznania jego istoty, bowiem klastry są niezbędne dla podnoszenia konkurencyjności i innowacyjności, a tym samym dla wzrostu gospodarczego i zatrudnienia.

Termin cluster pochodzi z angielskiego luster, co oznacza „grono” bądź „kisć”², grupę podobnych rzeczy, wzrastających, bądź trzymających się razem, grupę ludzi lub rzeczy trzymających się blisko siebie.³ Pojawił się w gospodarkach uprzemysłowionych, a dokładnie wywodzi się z XIX wiecznych dystryktów przemysłowych opisywanych przez A. Marshalla.

Koncepcja dystryktu jako pierwsza w historii myśli ekonomicznej tłumaczy korzyści z tworzenia klastrów. A Marshall akcentował ponadto, że w dystryktach przemysłowych panuje specyficzna atmosfera przemysłowa, tzn. zbiór formalnych i nieformalnych zwyczajów, tradycji i praktyk, etosu pracy i etosu przedsiębiorczości, powiązanych z przemysłem.

Obserwowana wysoka koncentracja sektorów nie powodowała spadku atrakcyjności rynku, ale wręcz stanowiła bodziec zachęcający kolejnych przedsiębiorców do otwierania fabryk właśnie w takich skupiskach.⁴

Powyższe zagadnienie jest związane ściśle z kwestią efektów przenikania, nazywanych potocznie spiilover effects. Przedmiotem przenikania jest wg Marslalla wiedza.⁵

F. Perroux natomiast, był zdania iż w gospodarkach istnieją bieguny wzrostu wywołujące efekty aglomeracji i łączenia, zaś rozwój gospodarczy opiera się na przemyśle wiodącym, wspieranym przez inne branże gospodarki skupione wokół niego. Tą tezę należy określić mianem bieguna wzrostu nazywanego growth pole, które zaczął podkreślać znaczenie kluczowych branż, wywierających wpływ na gospodarkę.

Natomiast w 1988 E Dahmen przekształcił myśl przewodnią poprzednika jako koncepcję sieciowania przedsiębiorstw jako czynnika stymulującego działalność jednostek gospodarczych.⁶

Najprostszą definicję pojęcia klaster została sformułowania już w 1994 przez Andersona, w której klaster to sieć przedsiębiorstw, ich klientów i dostawców materiałów, komponentów, maszyn narzędzi, usług szkoleniowych i zasobów finansowych.⁷

Jednakże definicja ta jest niedostatecznie dokładna, gdyż, mimo że kontynuuje zapoczątkowany ciąg myślowy to mało odróżnia się od branży czy sektora w ujęciu modelu pięciu sił Portera.⁸ Według światowej sławy eksperta zdefiniowanie klastra sprowadza się do zidentyfikowania pionowego oraz poziomego łańcucha tworzenia wartości.

Analizę wymiaru pionowego należy rozpocząć od dostawców, a zakończyć na miejscach dystrybucji produktów przedsiębiorstw kreujących centrum klastra. W przypadku wymiaru poziomego wymaga identyfikacji branż, sektorów, które korzystają ze wspólnych kanałów dystrybucji, lub produkujących komplementarne wyroby i usługi.

Należy podkreślić, iż przy formułowaniu definicji właściwej należy uwzględnić takie przesłanki, zdaniem Portera jak nie pokrywalność zakresu klastra z jednym sektorem lub branżą, a także bardzo różny zasięg w przestrzeni geograficznej. ⁹

W literaturze ekonomicznej istnieje wiele definicji klastra, jednakże zawsze koncentruje się na wybranych elementach, które zdaniem wielu autorów można podzielić na grupy.

Pierwszą z nich są definicje kładące nacisk na koncentrację przedsiębiorstw na danym obszarze, przy współpracy tych samych lub pokrewnych sektorach przemysłu i usług.¹⁰

Kolejna grupa to definicje akcentujące związki interakcyjne i funkcjonalne między przedsiębiorstwami oraz wymiar pozasektorowy.¹¹

Kolejne definicje podkreślają w klastrze elementy organizacji, a dokładniej uznają go jako firmę, w której występujące jednostki przekształcają się w sieć podmiotów powiązanych ze sobą relacjami przyczynowo-skutkowymi; rdzeniem takiej organizacji są jednostki wyspecjalizowane w określonej działalności.¹²

Inne natomiast, traktują go jako nadrzędną płaszczyznę komunikacyjną współdziałających przedsiębiorstw, tzn „czarną skrzynkę z której wychodzą akademickie i polityczne nici”.¹³

Zaś pozostałe określają klaster przez wyznaczenie jego masy krytycznej, czyli ilości podmiotów tworzących klaster.¹⁴

Najbardziej powszechna, uproszczona i znana definicja industrial district mówi, że cluster jest to geograficzne skupisko, wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucjami (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach konkurujących ze sobą, ale również współpracujących.¹⁵

Organizacja UNIDO uznaje nazwę cluster za miano pojęcia szerszego niż dystrykt przemysłowy, odpowiadające go większemu zbiorowi zgromadzeń przestrzennych przedsiębiorstw.¹⁶

Martin R. oraz Sunley P. zaobserwowali że teoria porterowska to bardziej teoria konkurencyjności niż teoria klastrów, która wg nich jest „chaotyczną koncepcją” i „modną ideą”, która i tak szybko przeminie.¹⁷

Przyjmuje się zatem, różne podejście do terminu klastrów, w zależności od konieczności zróżnicowanych działań i programów wspierania klasteringu. Najbardziej obszerną i najbliższą prawidłowej, można odnaleźć w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki, wg której industrial district to przestrzenna i sektorowa koncentracja podmiotów działających na rzecz rozwoju gospodarczego lub innowacyjności oraz co najmniej dziesięciu przedsiębiorców wykonujących działalność gospodarczą na terenie jednego lub kilku sąsiednich województw, konkurujących i współpracujących w tych samych lub pokrewnych branżach oraz powiązanych rozbudowaną siecią relacji o formalnym i nieformalnym charakterze, przy czym ponad połowa podmiotów funkcjonujących w ramach klastra stanowią przedsiębiorcy.¹⁸

Definicyjne ujęcie klastra nie rozwiązuje jak widzimy, podejścia do jego koncepcji. Jest prawdą, jak twierdzi Lindqvist, że tworzenie teorii wokół klastrów ma charakter holistyczny i przez koncepcje klastrowe odchodzi się od „twardej” przedsiębiorczości.¹⁹ W związku z tym, proponuje się aby traktować grona jako hybrydową formę długoterminowych wzajemnych stosunków handlowych będącą w ośrodku pomiędzy ekstremami hierarchii i rynku, będącą „optymalną” wytyczną organizacji rynku.²⁰

Cechy klastra i jego pochodne. Firma w klastrze.

Wielowątkowość industrial district należy rozpocząć od wskazania źródeł występowania gron. Według A. Marshall przyjmują one trój składową postać.

Pierwszym jest lokalny rynek pracy, którego wyznacza obecność wykwalifikowanych pracowników z kompetencjami specyficznymi dla danej branży.

Kolejnym, zjawiska rozprzestrzeniania się wiedzy, wywołanej dzięki bliskości geograficznej i społecznej, pomysłów i idei, która zwiększając zdolności techniczne i organizacyjne wpływa pozytywnie na produkcyjność firm.

Ostatnią, powiązań wstecz i wrzód, wiążącą się z dostępnością czynników produkcji i dóbr pośrednich dzięki znacznej liczbie działających lokalnie dostawców oraz z możliwością zbytu produktów dzięki istnieniu odbiorców. Określa się je „trójcą Marshalla”, które zostaną rozwinięte w dalszej części pracy nawiązując do różnych sprawczych klasteringu.

Nawiązując do definicji gron, możemy założyć iż sensem budowania industrial district, jest taki sposób organizowania sieci powiązań, by w wyniku wewnętrznej kooperacji, układ nabywał zdolność funkcjonowania i rozwoju na poziomie konkurencji międzyregionalnej, krajowej lub globalnej.²¹

Pojawiają się również inne koncepcje oparte o mechanizmy teleologiczne i tautologiczne, w których logikę funkcjonowania skupisk opisuje się za pomocą mocno rozbudowanej sieci jednoczesnych efektów i przyczyn. Wedle niektórych autorów grona należą do krajobrazu gospodarczego krajów wysoko rozwiniętych i są koniecznym warunkiem rozwoju krajów słabszych.²²

Dość ciekawym podejściem do materii klastra jest określeniem go mianem katalizatora, który prowadzi przedsiębiorstwa do przewagi konkurencyjnej. Największe znaczenie ma stopień zdolności konkurencyjnej, wywołany przez łączenie tak zwanych „aspektów”: ²³

stopień wykorzystania dostępnych źródeł (materiałowych i ludzkich) wraz z charakterem innowacji (radykalna lub inkrementalna) w procesie wytwarzania zdolności konkurencyjnej,
stopień współzawodnictwa firm,
charakter środowiska przedsiębiorczego w ściśle określonych sytuacjach.

Ponadto firmy działające w ramach clusters i sieci współpracy łączą swoje siły w ściśle wyodrębnionych obszarach²⁴. Obszar badawczo – rozwojowy, gdzie firmy wchodzące w skład klastra przeprowadzają badania w zakresie podstawowym i zaawansowanym, produkcyjny w którym następuje łączenie produktów i usług różnych firm oraz surowcowy w którym firmy modelu klastrowego dokonują wspólnych zakupów. Pozostałe obszary obejmują szkolenia z zakresu zarządzania oraz szkolenia specjalistyczne, badania trendów technologicznych, logistykę (wspólne magazyny) oraz marketing i sprzedaż przejawiające się w badaniach marketingowych, wspólną marka produktów, a także wspólnymi kanałami dystrybucji.

Teoria klastra, powinna a nawet musi wyjaśniać jego powstawanie i istnienie, moment do jakiego się rozwija, a także czas i powód kiedy zanika. Aby zachować logicznie spójną koncepcje, koncepcja powinna również odpowiadać na pytania w postaci: kto tworzy skupisko, jakie elementy podmioty wchodzą w jego skład oraz jak wyglądają relacje między jego elementami, na czym polegają oraz jaki mają charakter.²⁵

Według innych autorów klastering jest bardziej rozbudowany, gdyż zawiera koncepcje efektów zewnętrznych Marshalla, teorię konkurencyjności oraz GREMI, jednakże do celów pracy przyjmuje się jego uproszczone podejście.

Kolejnym krokiem jest wykluczenie błędnych interpretacji klastrowych. Pomocnym w rozwiązaniu tej problematyki może być M. Porter w swojej pracy naukowej dotyczącej gron, jakoby wskazuje kryteria różniące. Wynikają one z wewnętrznych różnic struktur klastra, które mogą się w znacznym stopniu różnić. Na podstawie tych warunków określa się ich atrybuty, niezbędne w pierwszych fazach identyfikacji.

Poniższy schemat zawiera zestawienie wszystkich wytycznych.²⁶

Rysunek 1. Warunki rozróżniające grona

Źródło: Opracowanie własne

Ekonomiści włoscy sformułowali główne cechy rozwijających się klastrów przedsiębiorstw.²⁷ Według nich każdy klaster charakteryzuje zależności socjoekonomiczne pomiędzy podmiotami i członkami gospodarstw domowych, które rozwijają się wspólnie w procesie adaptacji do zmian otoczenia.

Określa on również koncentrację przedsiębiorstw o wyspecjalizowanej produkcji na określonym obszarze i niezależnych MŚP wokół firm wyspecjalizowanych w jednym elemencie procesu produkcyjnego lub w produkcie końcowym.

Objaśnia istnienie stosunków sieciowych między przedsiębiorstwami i instytucjami wywodzącymi się ze wspólnych wartości szanowanych przez rodziny i instytucji, między innymi wartość pracy, oszczędzanie czy też wymiana informacji i technologii.

Bardzo zbliżone koncepcje przedstawili amerykańscy ekonomiści, gdzie podstawowe atrybuty (cechy) to:²⁸

konkurencja i współpraca pomiędzy jednostkami poprzez luźne powiązania,
koncentracja przestrzenna firm - odległość pomiędzy podmiotami wchodzącymi w skład klastra musi umożliwiać zachodzenie pozytywnych efektów przenikania,
liczebność – interakcje zachodzące pomiędzy podmiotami umiejscowionymi w bliskości geograficznej muszą dotyczyć takiej liczby podmiotów, która gwarantuje osiągnięcie tzw. masy krytycznej,
interakcje, czyli wzajemne relacje zachodzące pomiędzy podmiotami klastra.

Zauważamy również, że powyższe atrybuty w istocie łączą najważniejsze atrybuty zarówno klastrów nowoczesnych (model amerykański) jak i tradycyjnych (włoski), którymi są: koncentracja (geograficzna i sektorowa), konkurencja i współpraca oraz specjalizacja.²⁹

M.E. Porter zwraca uwagę na inne cechy klastrów, bardzo bliskie globalizacji. Według niego klastry budowane są wokół określonych technologii i lokalizacji w sposób nieformalny, a także nie towarzyszy im formalna struktura organizacyjna, gdyż wykorzystywane są powiązania administracyjne występujące w danym regionie. Ponadto grona mogą tworzyć się i zamykać zależnie od pozycji konkurencyjnej sektorów, wokół których zostały utworzone. Wsparcie ze strony władz może mieć miejsce nie tylko w aktualnych a nowych dziedzinach gospodarczych, co więcej nie ograniczając lub wkraczając w konkurencje. Tłumaczy się to faktem, iż takie działania mogą wywołać dominacje wzrostu kosztów przedsiębiorstwa nad wykorzystaniem korzyści wysokiej lokalizacji i współpracy.³⁰

Warunkiem niezbędnym dla procesu rozwoju klastra jest nie przerywalne dostosowanie się jednostek do turbulentnego otoczenia, co wymusza potrzebę o wzajemność istniejących świadczeń i inwestowania w nowe relacje między podmiotami w klastrze.

Według wielu autorów słabo rozwinięta sieć stosunków bezpośrednich i partnerskich, generujących synergię, a będąca podstawą tworzenia się klastrów jest przyczyną niskiej przedsiębiorczości firm i małej konkurencyjności.³¹ Należy jednak pamiętać, iż relacje te mogą jednak mieć charakter dobrowolny.

W materii klastrów pojawiają się również dobra klubowe. Według autorów są one wynikiem przenikania efektów zewnętrznych do quasi – wewnętrznych. Należy przez to rozumieć, że w wyniku specyficznej formy kontaktów, współpracy, dobrowolnej wymianie informacji efekty te stają się „dobrem klubowym” które może być zarówno kontrolowane jak i absorbowane. Nie ma najmniejszych wątpliwości że jednostki te ponoszą koszty, które częściowo internalizują dobra klubowe i wzmacniają wewnętrzne zasoby, lecz pozostające nadwyżki są również istotnym dodatkowym (synergicznym) źródłem zewnętrznej przewagi konkurencyjnej.

Teoria dóbr klubowych mówi nam także, że mają one szczególnie znaczenie w tych dziedzinach aktywności gospodarczej w których bazuje się na kapitale intelektualnym, o zintensyfikowanych zasobach wiedzy (KIA³²).

Opisane powyżej atrybuty wraz z ich pochodnymi tworzą standardowe modele klastrowe. Potencjalny model klastrowy precyzują takie elementy jak przedmiot i cel działania (produkcja określonych produktów, szeroko pojęte usługi), płaszczyzna tego działania (lokalizacja i rodzaj rynku), typ podmiotów wchodzących w skład klastra (firmy produkcyjne, usługowe, jednostki badawcze, uczelnie, jednostki samorządu terytorialnego), sposób organizacji (klaster może mieć dowolną formę bądź też określać organizację ukształtowaną hierarchicznie) oraz forma prawna (samodzielne organizacje, konsorcja, spółka prawa handlowego).³³

Poniższy rysunek przedstawia typowe modele klastrowe.

Rysunek 2. Modele klastrów dla Polski

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego³⁴

Każdy model klastrowy budowany jest przez zbiór atrybutów i określony poziom kapitału społecznego. Relacja ma charakter wprost proporcjonalny, wyższym zasobom towarzyszyć będzie bardziej zaawansowany model. Dzieje się to w wyniku przepływu wiedzy między instytucjami władzy, przedsiębiorstwem a społeczeństwem w aspekcie wielowymiarowym (wymiar strukturalny, relacyjny, poznawczy).

Kapitał społeczny stanowi część aktywów firmy jako niewidzialny potencjał, który generuje pozytywne skutki wewnętrzne i zewnętrzne, w tym tworzenie sieci i wzrost gospodarczy regionu. Natomiast jego destrukcja przyczynia się do małej zdolności budowy społeczeństwa obywatelskiego, niskiej konkurencyjności gospodarki i najważniejsze, innowacyjności.³⁵

Według S. Conti wyposażenie społeczne to duch przedsiębiorczości zdolności innowacyjne, kultura przemysłowa, samoidentyfikacja, solidarność społeczna, interaktywność komunikacyjna itp³⁶. Zatem ma to ścisły związek z poziomem wiedzy i wykształceniem społeczeństwa, a te z kolei tworzą kulturę przedsiębiorczości. Argumenty te przemawiają za tezą że kapitał lub tzw. wyposażenie społeczne regionu może być warunkiem sprzyjającym tworzeniu się klastrów.

Wysoki poziom kapitału społecznego powoduje również umacnianie więzi wewnątrz sieci społecznej i w sieci organizacji oraz stwarza możliwości ich rozszerzenia w układzie podmiotowo – terytorialnym.(klastry) Uwarunkowane to jest otwartością na informacje i tolerancją do inności. Opiera on się na czterech filarach, zaś jego posiadanie umożliwia kształtowanie zewnętrznych źródeł wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw (skala mikro) i sektorów, regionów (skala mezo) oraz gospodarki (skala makro).

Sieci społeczne określa się jako trwałe struktury jednostek współpracujących ze sobą w sposób formalny i nieformalny ( np. firmy rodzime). Są zalążkiem klastra gdyż dostarczają one informacji oraz tworzą lepsze warunki wymiany i zależności wewnątrz grup społecznych z otoczeniem.

Poniższy schemat przedstawia ścisła zależność gron od kapitału społecznego.

Rysunek 3. Kapitał społeczny w procesie kształtowania trwałych form współpracy

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego

Tworzenie i rozwój dodatniego kapitału społecznego jest procesem trudnym i długotrwałym, czego powodem jest niepełne zainteresowanie wszystkich grup społecznych. Pozytywny kapitał przyczynia się do wzrostu dobrobytu, spadku kosztów transakcyjnych, ograniczania konfliktów grupowych, zanikania luki rozwojowej oraz eliminowania nierówności społecznych.

Reasumując, koncepcja klasteringu ma swoje podłoże nie tylko w relacjach pomiędzy firmami, jednostkami badawczymi i innymi podmiotami na różnych poziomach lecz także odzwierciedla się w kapitale społecznym poprzez istniejące struktury formalne i nieformalne. Ważnym jest również, iż pozytywne efekty zewnętrzne, czyli korzyści skali generowane na poziomie przemysłu, nie zaś pojedynczej firmy są zjawiskiem stricte przestrzennym i to one dają początek klastrom.³⁷

Przedsiębiorczość…

Inicjatywa klastrowa i jej formy

Jednym z istotnych elementów rozstrzygającym o konkurencyjności klastra są interakcje pomiędzy podmiotami funkcjonującymi w klastrze. Jakość i częstotliwość różnego typu interakcji wyraża się w szybkości i efektywności przepływu informacji i wiedzy, a także na możliwości podejmowania wspólnych działań zarówno pomiędzy przedsiębiorstwami, jak i przedsiębiorstwami a innymi instytucjami np. jednostkami badawczymi.

W tym celu często powstają, a także są inicjowane przez “rękę publiczną” różnego rodzaju mniej lub bardziej formalne sieci, organizacje, których celem jest oddziaływanie na potencjał rozwoju klastrów w sposób bardziej zorganizowany.

Należy pamiętać, że pojęcie klastra nie powinno być utożsamiane jest z inicjatywą klastrową. Inicjatywa klastrowa jest formą mobilizacji, integracji i komunikacji grupy podmiotów funkcjonujących w klastrze. Nie jest ona tożsama z cluster, ponieważ z reguły nie uczestniczą w niej wszystkie funkcjonujące w klastrze podmioty. Jest natomiast formą mobilizacji, integracji i komunikacji grupy podmiotów funkcjonujących w klastrze. Służy przede wszystkim komunikacji, polegającej na definiowaniu wspólnych celów i ukierunkowaniu konkretnych działań prorozwojowych.³⁸

Na ogół definiuje się, inicjatywę klastrową jako zorganizowane działania zainteresowanych podmiotów (firm, administracji oraz środowiska naukowego), mające na celu przyspieszenie wzrostu i konkurencyjności klastra w regionie.³⁹

Kamycki przez inicjatywę klastrową rozumie klaster we wczesnej fazie organizacji na ogół nie wykraczający poza rozwiązania nieformalne, będący w fazie testowania metod współpracy. Ma on dostarczyć niezbędnych rozwiązań do ostatecznego ujęcia węzłowych zagadnień w umowie stowarzyszeniowej (statucie) klastra. ⁴⁰ Inicjatywy te opłacane są przez uczestników, a także ze środków publicznych w ramach specjalnych programów wsparcia. Powstają one przeważnie w formie projektu, po czym zostają przekształcone w znacznie formalne struktury w ciągu 12 -36 miesięcy.

Z uwagi na występowanie ścisłej korelacji między inicjatorem powstania klastra a sposobem jego powstania wyróżnia się tzw. typ inicjatywy. Inicjatywę oddolna charakterystyczna jest dla klastrów powstałych samoistnie, gdzie impulsem była motywacja własna firm lub osób fizycznych. W przypadku odgórnej jednostką inicjującą była jednostka spoza sektora przedsiębiorstw, np. instytucja non-profit lub sektor publiczny. Inicjatywy mieszane powstają w sytuacji kiedy klaster powstał na skutek układu pomiędzy przedsiębiorcami a przedstawicielami instytucji spoza świata biznesu.

Poniższy rysunek prezentuje poszczególne rodzaje.

Rysunek 4. Rodzaje inicjatyw o podłożu jej powstawania

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego⁴¹

Inicjatywa klastrowa wiąże pewne etapy niezbędne do kreowania klastra. Pierwszym z nich jest gromadzenie kapitału strukturalnego (stanowiącego koncepcję biznesową),

Kolejnym wybór koordynatora, w jednym z rozwiązań: wyłonionego w poprzez wyodrębnienie spośród zainteresowanych „grupy inicjującej”, stworzenie podstaw klastrowych (Stowarzyszenie - inicjatywa klastrowa Podkarpackiego Klastra Informatycznego) lub Lokalnych Grup Działania, gdzie funkcjonowanie tych instytucji jest dofinansowywane ze środków publicznych i dysponuje zapleczem kadrowym.

Następnym etapem jest wybór metody integracyjnej. W tym przypadku wymaga to wysoko natężonego wysiłku intelektualnego na etapie inicjatywy klastrowej. Spółki i spółdzielnie wykorzystują integrację kapitałową i uzyskują osobowość prawną. Klaster natomiast stosuje głównie integrację produktową, nie posiada osobowości prawnej i dla swego działania korzysta z osobowości prawnej zrzeszonych podmiotów. W związku z tym ze zbioru metod integracyjnych mogących mieć zastosowanie przy organizacji klastrów należy wyróżnić: umowę konsorcjum, kontakt z rynkiem.

Budowanie więzi nieformalnych według Kamyckiego jest kolejnym etapem inicjatywy. Stanowią o istocie klastra oraz budują zaufanie obniżające koszty wymuszania kontraktu. Można zaobserwować następujące rozwiązania jakie są stosowane w konglomeratach azjatyckich (keiretsu, czebole, CFB-esy (China Family Bussineses): wzajemna wymiana kadry oraz wzajemny wykup udziałów.

Ostatnim, podpisanie umowy stowarzyszeniowej (statut), zwanej też statutem klastra. Kładzie się na tym etapie nacisk na dobór sposobu wykorzystania osobowości prawnej zrzeszonych podmiotów do zabezpieczenia wszystkich funkcji biznesowych klastra, tak aby na zewnątrz cluster praktycznie nie różnił się od przedsiębiorstwa.

Należy podkreślić, iż funkcje tworzenia wspólnego kapitału, powoływania organów zarządzających czy reprezentujących klaster przejmą na siebie umowy na wspólne przedsięwzięcia spisywane dla poszczególnych osi produktowych na etapie funkcjonowania klastra. Klaster – jako taki – dalej będzie reprezentowany przez podmiot mający (lub nie) osobowość prawną, pełniący funkcję jego prawnego opiekuna (grupa inicjatywna, stowarzyszenie, LGD).

Wynik finalny działania inicjatyw to poprawa operacji i strategii w grupie przedsiębiorstw oraz warunków specyficznego otoczenia biznesowego, a także wzmocnienie sieciowania przedsiębiorstw w celu uzyskania ekonomicznych korzyści i spill – overs.

Poniższy rysunek 3 przedstawia elementy wiążące inicjatywę.

Rysunek 5. Potrójna helisa – inicjatywa klastrowa

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego

Inicjatywy klastrowe realizują wiele celów, z których część posiada elementy wspólne bądź występuje sporadycznie. Analiza statystyczna dzieli je na sześć głównych grup⁴².

Badania i sieci (kontakty), grupa celów których zadaniem nadrzędnym jest nawiązywanie nowych kontaktów w ramach klastra, poprzez gromadzenie informacji, publikowanie raportów o klastrach, wymianę informacji poprzez seminaria oraz tworzenie stron internetowych. Stanowi centralny aspekt większości inicjatywy klastrowej.

Przykładem tej formy inicjatywy jest oprogramowanie Vlaams⁴³ we Flandrii, gdzie koncentracja czynności inicjatywy wyraża się w seminariach, krótkich kursach oraz utrzymaniu sieci extranet, ażeby uzyskać ciągłość wymiany informacji wśród wybranych firm i organizacji.

Innym przykładem tak powziętej inicjatywy może być CITI⁴⁴ przewidziana dla firm informatycznych z Afryki Południowej, która za priorytetowy cel obrała ułatwianie kontaktów pomiędzy małymi i dużymi firmami.

Kolejne w grupie są ukierunkowane na działania polityczne, wśród których znajduje się lobbing oraz nawiązywanie dialogu pomiędzy branżami, społecznością naukową, a także organami rządowymi odnajdujemy na przykładzie akademii informatycznej Oresund oraz Malmo – Lund. W tym przypadku ustanowienie inicjatywy ma na celu zminimalizowanie barier administracyjnych.⁴⁵

Cele współpracy handlowej są realizowane poprzez wspólne zakupy, wsparcie biznesowe, wywiad rynkowy, marketing oraz promocję eksportu. Inicjatywa obejmować może takie czynności jak reprezentacja klastra podczas targów, wykonanie badań rynku w zakresie potencjalnych rynków eksportu.

Przykładem tak podjętej inicjatywy może być chociażby działania poprawy eksportu austriackiego poprzez rząd tego kraju. Projekt ten realizowało Ministerstwo Finansów oraz Ministerstwo Gospodarki, poprzez finansowanie Austriackiej Izby Handlu. Wynikiem podjętej inicjatywy jest Austriacki Klaster Żywnościowy.⁴⁶

Edukacja i szkolenia ujmują zarówno szkolenia siły roboczej, jak i edukację kadry kierowniczej. Zjawisko te występuje w północnych Włoszech gdzie Inicjatywa Producentów Komponentów na potrzeby Przemysłu Lotniczego i Kosmicznego w Connecticut rozpoczęła szkolenia, przechodząc następnie do praktyk produkcyjnych, a w ostatnim finalnym etapie do partnerstwa w ramach zakupów oraz marketingu międzynarodowego.

Kolejnym bliskim inicjatywy są cele w zakresie innowacji i technologii. W rezultacie ma to przyczynić się (tak podjęta inicjatywa) do ułatwiania procesu usprawniania innowacji oraz technologii. Inicjatywę cechują w szczególności klastry innowacyjne, przy czym głównymi przesłankami są podążanie za trendami technicznymi, sprecyzowanie standardów technicznych, rozpowszechnianie nowych technologii oraz ulepszanie procesów produkcyjnych.

Przykładem takiej inicjatywy..

Ostatnia grupa wyraża się w ekspansji klastra. Tłumaczy się to tym, iż wiele inicjatyw klastrowych jest uruchamianych celu promowania określonego regionu poprzez poprawę „wizerunku marki”, oraz aktywną promocję inwestycji wewnętrznych FDI, nazywanych bezpośrednimi inwestycjami zagranicznymi.

Prostymi przykładami tak powziętych inicjatyw mogą być inicjatywa CITI⁴⁷, zlokalizowana w prowincji Western Cape w południowej Afryce, której celem jest poprawa wizerunku obszaru jako regionu IT.

Innym przykładem jest PANAC⁴⁸ na Węgrzech, gdzie zadaniem Klastra Samochodowego Pannon było przyciągnięcie korporacji międzynarodowych do założenia w obrębie struktury klastrowej oraz nawiązywanie bliskich kontaktów dostawczych z węgierską bazą dostawców.

Zakres celów IK finalnie można przedstawić w formie wykresu celów.

Rysunek 6. Wykres celów Inicjatywy Klastrowej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego⁴⁹

Proces inicjatywy może być realizowany przy współudziale BIZ, czyli takiej inwestycji która dokonuje się w celu uzyskania trwałego wpływu na działanie przedsiębiorstwa w innym kraju, w tym na zarządzanie tą firmą. MŚP coraz częściej korzystają z zewnętrznych źródeł zasobów i kompetencji w celu przełamania ograniczeń rozwoju.

Efektem napływu BIZ do danego kraju jest zmiana lokalnego środowiska biznesowego i umożliwienie szansy na wzrost umiejętności firm krajowych w procesie konkurowania i współpracy przez formalne i nieformalne więzi. Przyśpiesza to proces powstania klastrów firm i tworzenia lokalnej przewagi konkurencyjnej oraz sprzyja przebudowaniu przewag konkurencyjnych z kosztownych na jakościowe, wynikające z zastosowania nowych technologii.

Ilościowy i jakościowy rozwój instytucji w kraju biorcy BIZ jest dostrzegany jako bardzo ważny. Wiąże się to z ochroną praw własności oraz mniejszą przestępczością oraz korupcją. Jednym ze sposobów przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych są między innymi specjalne strefy ekonomiczne, w postaci stref przedsiębiorczości, wolnych stref gospodarczych, parków logistycznych lub parków technologicznych. Potencjalną atrakcyjność „inwestowania gron” pomniejszają: stan infrastruktury technicznej i występowania tzw. klina podatkowego.

B. Yehoue podjął próbę sformalizowanego ujęcia łączącego klastry sensu stricto z kategorią BIZ.⁵⁰ Powołując się na korzyści aglomeracji uzasadnia że obecność grona może poprawić zyskowność inwestycji do stopnia w którym zagraniczne podmioty będą tolerować tzw. zaburzenia polityczne, aniżeli w przypadku, gdyby skupisko nie istniało.⁵¹

Zaproponowany model dotyczy BIZ kierowanych korzyściami aglomeracji i wspominanego w pracy zjawiska spiilover. Odnosi się on do kraju rozwijającego się i dokonywanych przez niego reform, mających na celu pozyskanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych.

Podstawowymi warunkami sukcesu inicjatywy jest uzyskanie całkowitego konsensusu jego uczestników na wspólne działania oraz czynny udział w pracach organizacyjnych. Istotną przesłanką jest osobowość lidera tworzącego zespół koordynacyjny i projektującego strukturę klastra, którego atutami mogą by: dotychczasowe doświadczenie w działalności biznesowej, nabyta praktyka w zarządzaniu organizacjami, osiągnięcia w pracy naukowej, kreatywna osobowość, umiejętność przekonywania formalne wysokie kwalifikacje oraz cechy przywódcze.

Innym czynnikiem sprzyjającym może być ponadto zaangażowanie władz regionalnych, utożsamiane nie tylko w werbalnych deklaracjach poparcia inicjatywy, lecz także w świadczeniach (udostępnienie lokalu dla koordynatora, wyposażenie sprzętowe, środki łączności) w okresie wzmacniania klastra. Do sukcesu grona mogą przyczynić się także dotychczasowe osiągnięcia regionu w promocji przedsiębiorczości w postaci sprawnie działającego inkubatora, parku przemysłowo- technologicznego, bądź centrum nowych technologii.

Klaster we współczesnej gospodarce

Przegląd literatury pozwala wysunąć wnioski iż pozycja firmy w klastrze ulegała zmianie wraz z rozwojem i popularyzacją tej formy współpracy przedsiębiorstw.

W okoliczności globalizacji gospodarki, prowadzenie działalności gospodarczej ulega diametralnym zmianom. Firmy pod wpływem dynamiki i charakteru zmian otoczenia, np. w sektorze MŚP⁵², opierają się w prowadzonej działalności coraz częściej na partnerstwie, wchodząc w różnego rodzaju formy korporacyjne – między innymi w klastry.

W wyniku takiego świadomego działania przedsiębiorstw zauważalny jest proces zacierania różnic między rolą dostawców, odbiorców, rosnących potrzeb konsumenckich, a także wysokiego znaczenia lojalności klienta. Dobór form współdziałania uzależniony jest od poszczególnych czynników, które pogrupować można w motywy przewodnie. Poniższy rysunek ilustruje niektóre (wybrane), pogrupowane wg motywów kooperacji przedsiębiorstw.

Rysunek 7. Motywy podejmowania kooperacji przedsiębiorstw

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego⁵³

Podkreśla się bowiem podnoszenie znaczenie klastrów w podnoszeniu konkurencyjności regionów, a także wskazuje na wiele korzyści, jakie są rezultatem z ich funkcjonowania w przypadku regionów, a także podmiotów wchodzących w ich struktury. Autorzy książek, publikacji a także artykułów wymieniają kilka z nich, uznając za najważniejsze:

wypracowanie silniejszej pozycji na rynku,
wymiana doświadczeń,
dostęp do szerszej wiedzy,
redukcja kosztów transakcyjnych,
przyciąganie nowych zasobów i przedsiębiorców,
efektywniejszy podział kompetencji,
szerszy dostęp do szeroko rozumianej innowacji,
lepsze wykorzystanie kapitału relacyjnego (efekt synergii).

Znaczenie kosztów transakcyjnych podkreślili Roland H. Coase oraz Olivier Williamsom, przedstawiciele ekonomii kosztów transakcyjnych. Według nich w procesie gospodarowania występują trzy podstawowe formy transakcji: organizowane przez rynek, hierarchiczne relacje między partnerami, form pośrednich (hybrydowe). Wysokość kosztów transakcyjnych określa która z form zostanie przyjęta.⁵⁴

Zdaniem O. Williamsona bardziej natężona częstotliwość transakcji skutkuje tym, że bardziej opłacalne jest stosowanie specyficznych struktur regulacyjnych, tutaj klastra, różniących się od czysto rynkowej formy transakcji.

Schumpeter również tłumaczył pojęcie „gron innowacyjności”, w rozumieniu bliskiej koncepcji klastrów. Według wybitnego ekonomisty, w warunkach wolnej konkurencji przedsiębiorcy realizujący „nowe kombinacje”⁵⁵, wyłaniają się w sposób skokowy, co tłumaczy cykliczny charakter działalności gospodarczej. Pojawienie się „oligopoli” prowadzi natomiast do bardziej ciągłego procesu upowszechniania się inwestycji, czego skutkiem jest osłabienie cyklicznego charakteru działalności gospodarczej.

Koncepcję zawiązywaniu się klastrów, bliższą i precyzyjną niżeli Schumpeter’a, przedstawił francuski socjolog Gabriel Tarde. W jej rozumieniu, warunkiem innowacyjności nie jest konkurencja, lecz współpraca. Podkreślał on również rodzaj współpracy, nazywając ją mianem „cooperation de recontre Inter-celebrate”, czyli kooperacji wynikającej ze „spotkania mózgów”, a za podstawowy proces uznał naśladownictwo.⁵⁶

Dosyć często, równolegle do terminu klastra używa się formuły efektu synergicznego. Jest to o tyle ważne gdyż powstaje on w wyniku interakcyjnego oddziaływania podmiotów, identyfikowanego w stosunku do stanu końcowego. Wyszczególniamy pozytywny, negatywny i neutralny efekt synergiczny.

Uwzględnienie efektu synergicznego w tematyce klastrów, przedstawił Peter Corning, gdzie z

punktu widzenia synergii lub jego efektu można w tworzonym łańcuchu wartości zidentyfikować poszczególne rodzaje synergii do klastrów:⁵⁷

Jedna z grup która określa synergię „skali”, gdzie nacisk kładzie się na rezultat, będący następstwem założenia klastra, a także „efektu granicznego”, wywołanego kumulacją podmiotów, w wyniku której powstaje nowa zasadnicza innowacja.

Wśród kolejnych znajduje się „systemowa całości”, czyli wyszczególnienie łańcucha wartości, którego nie jesteśmy w stanie dostrzec bez powstania klastra oraz „funkcjonalnych uzupełnień”, polegającego na zaoferowaniu klientom i konsumentom dodatkowych produktów współdziałających z produktami podstawowymi.

Inna, nazywana potocznie jako synergią „zjawisk wyjątkowych” jest wynikiem zmian jakościowych będących wynikiem wzajemnej interakcji poszczególnych podsystemów. Kolejna pod nazwą „ułatwień i udogodnień wywołujących zmiany”, które są aktywowane przy pomocy katalizatorów tworzących nowe reakcje w postaci informacji, komunikatorów oraz ofert współpracy w klastrze.

Pozostałe rodzaje synergii to synergia „wspólnego działania i zmian w środowisku”, „podnoszenia wspólnego ryzyka i kosztów” poprzez wspólne ubezpieczanie się w ramach tworzonego łańcucha wartości, a także „łączenia w klastrze różnych funkcji pracy”.

Klastering odgrywa kluczową rolę w kontekście zwiększania innowacyjności gospodarki, ponieważ we współczesnych modelach procesów innowacyjnych, innowacje są traktowane jako produkt współpracy i interakcji między ludźmi i organizacjami, a ich otoczeniem. Rosnące znaczenie i popularność koncepcji klastra oraz wpływ klasteringu na rozwój gospodarczy przyczyniły się do ukształtowania polityki wspierania klastrów, między innymi rozwijana przez OECD koncepcja polityki rozwoju gospodarczego opartej o klastry (ang. cluster-based economic development policy).

W krajach uprzemysłowionych, a także rozwijających się, w ramach polityki klastrowej uruchamiane są różnorodne czynności mające na celu stymulowanie rozwoju regionalnego poprzez wspieranie podmiotów gospodarczych w poprawianiu ich pozycji konkurencyjnej. Klastry odgrywają również dużą rolę w kontekście wymiaru terytorialnego polityki rozwoju (ang. territorial-based policy), który można zdefiniować jako realne efekty realizacji inicjatyw rozwojowych zarówno sektorowych, jak i horyzontalnych oraz ustawodawstwa na poziomie kraju i międzynarodowym, odczuwalne na poziomie lokalnym (m.in. rozwoju miast czy rozwoju obszarów wiejskich).

Koncepcja klastrów staje się także istotnym elementem polityki gospodarczej Unii Europejskiej, wpisując się w priorytety Strategii „Europa 2020”. Wzrost zainteresowania klasteringiem obserwuje się także w Polsce, o czym świadczy wiele inicjatyw oraz przedsięwzięć odwołujących się do koncepcji klastra i stosujących to słowo w nazwie. ⁵⁸

Ważnym modelem, wchodzącym w skład teoretycznego kanonu biznesu międzynarodowego, jest diament Portera. W modelu tym, Porter (1980) wyodrębnia cztery rodzaje warunków, które motywują firmę rozważającą rozpoczęcie działalności w danym kraju: czynniki produkcji, warunki popytowe, obecność pokrewnych sektorów (np. dostawców czy dystrybutorów) oraz rodzaj strategii, struktur i metod walki konkurencyjnej stosowanych przez firmy obecne w tym kraju.

Dodatkowo Porter wyróżnił dwa pozostałe elementy wpływające na decyzję firmy dotyczące lokalizacji jej działalności w danym kraju, mianowicie ryzyko (np. ataku terrorystycznego) i czynniki rządowe (np. rządowe uregulowania prawne dotyczące opodatkowania firm czy ochrony środowiska naturalnego). Wszystkie te czynniki tworzą tzw. diament Portera.

Rysunek 8. Diament Portera

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego⁵⁹

Istotę podejścia M. Portera uprościć można do stwierdzenia, że działalność gospodarcza jest w wyższym stopniu produktywna w warunkach dobrze rozwiniętego rynku czynników produkcji, w którym dostępni są wyspecjalizowani dostawcy, klienci kreują popyt, a presja konkurencyjna wywołuje proces ciągłej innowacyjności.⁶⁰

Polityka klastrowa, tworząc warunki dla rozprzestrzeniania się impulsów rozwojowych na pozostałe obszary, będzie umożliwiać pełniejsze wykorzystywanie potencjału rozwojowego, a z drugiej przeciwdziałanie negatywnym skutkom polaryzacji.

Biorąc pod uwagę możliwości uzyskiwania efektów synergii między polityką klastrową oraz mechanizmami dotyczącymi specjalnych stref ekonomicznych, należy zwrócić szczególną uwagę na ukierunkowanie instrumentów wspierania klastrów na rozwój interakcji i współpracy między podmiotami gospodarczymi funkcjonującymi w specjalnych strefach ekonomicznych. Rozwój klastrów może stanowić czynnik dynamizujący działalność gospodarczą w specjalnych strefach ekonomicznych oraz zapewniać długookresowe korzyści dla funkcjonujących w ich ramach przedsiębiorstw, przekładając się także na wzrost konkurencyjności i innowacyjności regionów.

Zawiązane w ten sposób układy mogą dostarczać wiele korzyści (tzw. bonusy), do których zaliczyć można np. wzrost udziału w rynku i konkurencyjności przedsiębiorstw, poprawę szeroko rozumianej jakości, dostępności do zewnętrznych źródeł finansowania, a także powiększonego zysku.⁶¹

Bonusy oferowane są przez władze regionalne zainteresowane rozwojem regionu, poprzez agencje rządowe lub organizacje publiczne poświęcone czynnościom promowania innowacji i podnoszenia konkurencyjności. Firma korzystająca z ofert lokalizacyjnej wyraża zgodę działalność koordynatora zewnętrznego, przez co zachodzi zjawisko niepewności do tego czy ów koordynator wywiąże się z przyjętych obowiązków.

Czynności koordynatora obejmują szerokie spektrum działań, gdyż mogą to być ułatwienia w dystrybucji produktów, dostarczania informacji, promocji klastra na zewnątrz, kontaktów z władzami regionalnymi oraz ułatwiania wewnętrznych kontaktów, a także gromadzenia środków na inwestycje. Istotne jest również określenie czy więzi firmy z koordynatorem nabierają charakteru formalnego, przez co staje się ona członkiem większej organizacji czy też firma zachowuje pełną samodzielność prawną i ekonomiczną.

Obydwa rozwiązania są różne, gdyż w pierwszym koordynator stanowi jej zarząd, realizując pełne obowiązki określone statutem, natomiast w drugim charakter współpracy opiera się na zasadzie umów zawieranych przy realizacji określonych projektów. Zależy to w znacznej mierze od stopnia dojrzałości gospodarczej regionu, jego struktury oraz uwarunkowań historycznych.⁶²

Koncepcja klasteringu wkracza także w rozwój zrównoważony. Według autorów, odzwierciedla on taki stosunek do sposobu gospodarowania, który gwarantuje zachowanie i wzrost poziomu zdrowia, bezpieczeństwa oraz samorealizacji ludności.

Bliższą działalności gospodarczej oraz koncepcji klastrów jest ustawa o ochronie środowiska z 2001 r., w której jest on definiowany jako rozwój społeczno – gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.⁶³

Istota klastrów biznesowych w dążeniu do rozwoju trwałego i zrównoważonego wiąże się z ich atrybutami. Można zatem przypuszczać, iż w nawiązaniu do definicji zrównoważonego rozwoju zapewniają one w większym stopniu spójność realizacji celów ekonomiczno-społecznych i ekologicznych.

Wywołane jest to lepszym wykorzystaniem lokalnych zasobów, wzrostem wartości materialnych oraz poprawę dochodu ludności. Dzieje się to w wyniku podejmowania inicjatyw tworzących nowe miejsca pracy, intensyfikacji wydajności pracy i produktywności kapitału rzeczowego.

Klastry więc predysponowane są do najbardziej efektywnego wdrażania koncepcji rozwoju trwałego i zrównoważonego, zgodnie z zasadą umiarkowanej (wrażliwej) trwałości przyjmującej że kapitały mogą być substytuowane, lecz w ograniczonym zakresie. Podmioty gospodarcze w klastrze współpracując z podmiotami środowiska lokalnego, mogą oddziaływać też na ekologizację kompsumpcji, uwzględniać lokalne tradycje i kształtować odpowiedzialność za środowisko.

Aplikacja technologii oszczędzających środowisko może być w różnym stopniu zróżnicowana, zarówno w klastrach tradycyjnych jak o nowoczesnych. Wynika to z efektywności czynników produkcji i zrozumienie potrzeb.

Miejsce klastrów w koncepcji zrównoważonego rozwoju przedstawia rysunek 2

Rysunek 9 Rola klastrów w rozwoju trwałym i zrównoważonym

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego

Warto wspomnieć, iż lokalna koncentracja jednostek produkcyjnych i usługowych w klastrze może przyczynić się do powstawania skutków odwrotnych, czyli negatywnych. Dotyczy to zagrożenia środowiska, wywołane w skutek załamania relacji funkcji ekonomicznej i społecznej w stosunku do środowiskowej.

Jednakże koncentracja ta tworzy mechanizm szybkiego reagowania na problemy przeciążenia funkcji ekologicznej na lepsze rozwiązania technologiczne.

Z obserwacji wynika również, iż jednostki w klastrze szybciej dostrzegają problem, np. odpadów zanieczyszczeń, tworząc w związku z tym porozumienie podmiotów w środowisku lokalnym, co do sposobów przeciwdziałania ujemnym skutkom gospodarowania dla środowiska przyrodniczego.

Należy pamiętać iż powstawanie klastrów jest postrzegane nie tylko w aspekcie pozytywnym gdyż wśród potencjalnych zagrożeń wyróżnia się: izoforrmizm technologiczny⁶⁴, inflację kosztów pracy, powstawanie dysparytetów dochodowych dochodowych, nadmierną specjalizację, a także możliwość przeciążenia regionów.⁶⁵ Dojrzały klaster posiada wykształcone zdolności do wspólnego wytwarzania korzyści zewnętrznych, a także wykształcony mechanizm pośredniej, wewnętrznej kontroli wielkości działalności partnerów. Przedsiębiorstwa tworzące klaster absorbują też większym stopniu wspólnie wytworzone korzyści skali. Jest to rezultat tworzonego pomiędzy uczestnikami sieci zwiększonego popytu wewnętrznego przez stymulowanie innowacji.

Rozdział II

Klastry i ich formy

Typologia klastrów

W literaturze odnajdujemy najrozmaitsze podziały i odmiany klastrów. Różne mogą być źródła finansowania, inwestycji, różny zasięg, w momencie kiedy uczestnicy skupiają się na geograficznym obszarze, segmencie rynku lub określonej grupie potrzeb.⁶⁶

Według Enrighta istnieje dziewięć podstawowych cech, które należy uwzględniać na etapie ich identyfikacji i w fazie określania ich możliwości rozwojowych.

Najprostszym są dwa podstawowe typy klastrów, wertykalny i horyzontalny. W modelu wertykalnym przedsiębiorstwa są powiązane przez zależności kupujący – sprzedawca, tzn wzdłuż łańcucha wartości tj od surowca przez półprodukty, skończywszy na produkcie finalnym.⁶⁷

Natomiast w klastrze horyzontalnym firmy jednostki gospodarcze dostarczają porównywalny produkt na rynek, zatrudniają specjalistów z pokrewnych dziedzin lub wykorzystują do produkcji podobne surowce.

Na podstawie stadium rozwoju opisuje się;

klastry działające, tzw. working, czyli takie których uczestnicy w pełni wykorzystują jego potencjał do osiągania efektów, wyższych niżeli suma wydatków pojedynczych podmiotów,
klastry utajnione, czyli takie które istnieją, lecz nie dochodzi w nich jeszcze do wykorzystania szans oraz efektów synergicznych
klastry potencjalne, które mogłyby zaistnieć lecz nie są spełnione w dalszym ciągu warunki kluczowe tj zasoby.

Rozważając typologie klastrów według stadium rozwoju, należy odwołać się do idei cyklicznego rozwoju klastrów. Według tej teorii podlegać one będą cyklowi życia. W ramach tego wyróżnić można:⁶⁸

Klastry zalążkowe, we wczesnej fazie wzrostu. Dużą uwagę przywiązuje się do roli rządu i innych instytucji wspierających klastry, szczególnie w działaniach na rzecz transefu informacji,
Klastry wzrostowe, są wynikiem wyścigu naśladowców technologii i konkurentów którzy próbują nadążać za nowymi rozwiązaniami marketingowymi i technologicznymi,
Klastry dojrzałe gromadzą uczestników nisz rynkowych i sposobów na poprawę produktywności,
Klastry schyłkowe, to takie w których produkt klastra staje się w pełni zastępowalny, zaś uczestnicy klastra nie rozwijają kluczowych kompetencji i nie poszukują potencjalnych nowych produktów.

Określając stadium rozwoju klastrów zauważalne jest podobieństwo cyklu życia klastra do produktu w nim wytwarzanego. Przemieszczanie się pomiędzy fazami rozwoju przemysłu jest na ogół funkcją cyklu życia produktu w danym klastrze.

Ze względu na rodzaj działalności można uporządkować klastry na przemysłowe, rolnicze, usługowe i IC.

Warunkiem identyfikacji klastra przemysłowego jest inicjatywa oddolna wynikająca z ukształtowanej historycznie specjalizacji regionu lub charakteru innowacji technologicznej. Podobny charakter kwalifikacji wystąpi w przypadku klastrów rolniczo – żywnościowych.

Natomiast cluster typu usługowe mogą powstać w wyniku w następstwie popytu wewnętrznego lub oddziaływania stymulującego władz publicznych czy instytucji naukowo – badawczych, ale ich podstawę stanowi wówczas wysoka jakość kapitału społecznego w danym regionie.

Główną determinantą powstawania klastrów IC w danym regionie jest bliska lokalizacja uczelni technicznej i innych ośrodków naukowych, które kształtują podaż wysokiej jakości kapitału ludzkiego, co z kolei przekłada się na nowe pomysły i produkty technologiczne oraz przedsiębiorcze działania.

Inaczej natomiast wygląda kategoria klastrów z punktu widzenia zarządzania, gdyż dzieli się je według krajów pochodzenia. Tłumaczy się to tym, iż w zależności od uwarunkowań kulturowych i instytucjonalnych powstały różne formy organizacyjne klastrów. Możemy wyróżnić klaster duński, włoski i holenderski.

Klaster duński działa w oparciu o program rządowy, koordynujący działania na szczeblu krajowym. Istotną rolę odgrywa tutaj broker sieciowy, który inicjuje kontakty między partnerami i koordynuje działanie klastra.⁶⁹ Ponadto klaster ten powinien obejmować koordynatora sieci, w czynnościach od rozwijania umiejętności neutralnego koordynatora sieci po zapewnienie środków diagnostycznych i analitycznych, a skończywszy na opracowaniu przejrzystej strategii dla klastra.

Cechą charakterystyczną klastra włoskiego jest brak sformalizowania struktury, brak powiązań kapitałowych lub brak odrębnej struktury zarządzającej. Ponadto związki pomiędzy przedsiębiorstwami są inicjowane przez właścicieli, zaś w firmach dużą rolę odgrywają związki rodzinne.⁷⁰

Jeszcze inną formą organizacyjną jest model holenderski, w którym organizacje precyzyjnie współpracują z organizacją badawczo-rozwojową.⁷¹ Cechą charakterystyczną tego typu klastra jest silny nacisk na innowacje, aktywna polityka rządu oraz ścisła współpraca z ośrodkiem badawczo – rozwojowym lub placówką naukową. Istotną korzyścią takiej współpracy jest znacznie niższy koszt wdrożenia prototypowych urządzeń i technologii.

Brusco natomiast wysunął propozycje kategorii funkcjonalnej, wyróżniając cztery rodzaje regionalnych sieci ze względu na funkcje.

Pierwszy przypadek to taki, w którym współpraca ma miejsce między małymi przedsiębiorstwami z tej samej branży. Pomiędzy firmami nie występują powiązania produkcyjne, gdyż jednostki te nie funkcjonują w ramach tego samego łańcucha wartości dodanej. Nazywa się to nieformalnymi związkami kooperacyjnymi. Drugi przedstawia związek między klientem a wyspecjalizowanym dostawcą, gdzie dostawca ma za zadanie rozwiązywanie problemów technicznych oraz pełnienie funkcji doradczej. Kolejny opisuje kooperacje między grupą firm, koordynowaną przez jeden podmiot. Głównym zamiarem takiej współpracy jest osiąganie korzyści skali, których nie udałoby się zrealizować pojedynczej firmie. Ostatni już typ, kładzie nacisk na współprace pomiędzy kilkoma przedsiębiorstwami nakierowaną na pozyskanie nowych rynków lub wykorzystanie nowych technologii.

Całkiem inne kryteria typologiczne wyróżnił Ketels, w których jeden odnosi się do rodzaju produktu oferowanego przez klaster, np. klaster samochodowy, odzieżowy. Kolejny opisuje powiązanie branży tworzącej centrum klastra z określoną jej lokalizacją, a także jej wrażliwość na czynnik odległości geograficznej oraz jej mobilność. Inny natomiast poziom rozwoju danego klastra, przez jakość środowiska, w którym funkcjonuje oraz działań podejmowanych przez firmy-uczestników klastra.

Całkiem inną typologię klastrową opisuje A. Markusen.⁷² Wyróżnia cztery podstawowe modele rozwoju klastra; sieciowy nazywanym także marshallowskim, typu hub-and-spoke, satelitarny oraz instytucjonalny.

Pierwszym typem jest klaster pokrewny włoskim dystryktom przemysłowym (sieciowy). Ten typ klastra charakteryzuje się m. in. dominacją małych i średnich przedsiębiorstw, silną specjalizacją jak również intensywną wzajemną rywalizacją z jednoczesnym funkcjonowaniem systemu powiązań sieciowych opartych na zaufaniu. Występowanie tych czynników umożliwia m.in. elastyczną specjalizację, wysoką produktywność oraz kreuje potencjał innowacyjny. Dzięki takiemu klastrowi lokalna infrastruktura wspiera wyspecjalizowaną sprzedaż, usługi i sieci dostawców.⁷³

Klaster typu hub-and-spoke charakteryzujący się koegzystencją dużych lokalnych przedsiębiorstw powiązanych hierarchicznie z rozległa grupą firm sektora MSP (np. Seattle - Boeing czy Toyota City). Klaster tego typu bazuje w dużym stopniu na sile wielkich lokalnych korporacji charakteryzując się jednocześnie elastycznością działania oraz wykorzystaniem przewag kosztowych.⁷⁴

Rynek pracy jest także mniej elastyczny niżeli w klastrze sieciowym, a stopień rozwoju regionu jest uzależniony od kondycji jednostki gospodarczej centralnej lub danego przemysłu który tworzy środowisko dla nowych możliwości.⁷⁵

Ostatni, klaster satelitarny z dominującym udziałem przedsiębiorstw sektora MSP uzależnionych od przedsiębiorstw zewnętrznych, którego przewaga lokalizacyjna opiera się z reguły na niższych kosztach (np. Research Triangle Park w Północnej Karolinie, region Manaus w Brazylii).

Odnaleźć też można podział na typy klastrów według zasięgu terytorialnego, wg którego wyróżnia się: lokalne, regionalne, krajowe oraz międzynarodowe. Konfiguracja partnersko – terytorialna stanowi o przewadze klastrów nad dystryktami przemysłowymi ograniczonymi lokalnie. W klastrach firm podstawowa działalność jest znacząco skoncentrowana lokalnie, w wyniku czego ten typ sieci jest otwarty na nowych uczestników i przepływy importowo – eksportowe dóbr oraz kapitału o różnym zasięgu, co przesądza o pozycji konkurencyjnej klastra i jego udziale w międzynarodowym podziale pracy.

Inne typy klastrów wskazuje M.H. Best. Jest on przekonany, że Porter opisuje klastry dojrzałe w krajach wysoko rozwiniętych, zatem podział na klastry statyczne oraz dynamiczne jest jak najbardziej zasadny.

Definiuje on klastry statyczne jako działające przy ograniczonych innowacjach, korzystając z ekonomii lokalizacji. Natomiast dynamiczne realizują zadania ciągłego doskonalenia procesów, pracowników i usług.

Schematyczny podział klastrów przedstawiono w poniższej tabeli 1.1

Tabela 1. Wybrane typologie klastrów

Kryteria	Typy
Rozmiar firm	Dużych przedsiębiorstw, małych i średnich firm, mieszane
Faza cyklu życia	Embrionalna, wzrostu, dojrzałości, schyłku
Okres rozwoju	Uczenia się, współpracy, dojrzewania, schyłku, globalizacji
Rodzaj działalności	Przemysłowe, rolnicze, usługowe, budowlane, IC
Dynamika	Statyczne, dynamiczne
Czas istnienia	Nowo powstałe, wtórne
Stopień kooperacji	Płytkie, głębokie
Liczba powiązanych sektorów	Wąskie, szerokie
Znaczenie technologii	Lokalne klastry innowacyjne (wysoko, średnio, nisko) i tradycyjne
Główny czynnik	Zasobowe (surowcowe, warunki), intelektualne (jakość kapitału ludzkiego, jakość środowiska), z kapitałem zagranicznym
Zasięg terytorialny	Lokalne, regionalne, , krajowe, międzynarodowe
M. E. Portera	Statyczne, dynamiczne

Źródło: Opracowanie wlasne na podstawie zebranego materiału badawczego⁷⁶

Klastry instytucjonalne są zdominowane przez instytucje publiczne typu non profit (laboratoria B+R, uniwersytety, bazy militarne, biura rządowe). Należy podkreślić, iż instytucje te przyciągają dostawców dóbr i usług. W sytuacji kiedy klaster taki zdominowany przez duże przedsiębiorstwo, może stać się zależny od jego pomocy. Wówczas nadrzędność dużych instytucji może mieć coraz mniejsze znaczenie, gdyż firmy w klastrze stają się równorzędnymi partnerami.⁷⁷

W Polsce, wg Alicji Sosnowskiej i Stanisława Łobejko mogą być tworzone takie rodzaje klastrów jak klaster regionalny, innowacyjny oraz innowacyjny high-tech o powiązaniach sieciowych.⁷⁸ Różnią się one genezą powstania, okresem działania, przedmiotem działania, rodzajem powiązań pomiędzy firmami oraz stopniem zaangażowania w proces innowacyjny.

Jak wynika z zaprezentowanej systematyki industrial district, w praktyce mogą one przyjmować różne formy organizacyjne. Według J. Staszewskiej czy S. Sosnowskiej I S. Łobiesko całą uwagę należy skupić na metodyce zarządzania nimi. Wyróżnić można takie węzłowe etapy i odpowiadające im działania jak:⁷⁹

Budowanie inicjatywy klastrowej, obejmuje analizę środowiska biznesowego, utworzenie grupy inicjującej założenie klastra, opracowanie wstępnego planu działań,
Zaprojektowanie struktury organizacyjnej klastra oraz dokonanie wyboru lidera odpowiedzialnego za opracowanie statutu i zasad funkcjonowania porozumienia
Przygotowanie formalnego projektu organizacji, ze wskazaniem potencjalnych efektów współpracy
Tworzenie sieci powiązań między uczestnikami klastra
Budowanie dojrzałości klastra oraz marki i pozycji organizacji klastrowej w regionie, jak również w środowisku klastrowym

Reasumując, należy podkreślić wagę typologii i klasyfikacji industrial district w badaniach dotyczących wpływu istniejących wzorców klastrów na aktywizację regionu oraz lokalną przewagę konkurencyjną gdyż pozwala ona na wyróżnienie cech mierzalnym oraz atrybutów niemierzalnych związanych z kapitałem społecznym i nieformalnymi relacjami.

Klastry tradycyjne, innowacyjne i sieciowe

Firmy klastra tradycyjnego są najprostszym modelem klastrowym i specjalizują się w tradycyjnych gałęziach przemysłu, do którego należą na przykład przemysł meblarski, włókienniczy lub tradycyjne branże przemysłu metalowego. Klastry te nie zawierają pełnego zestawu atrybutów przypisanym klastrom położonych na wyższym poziomach.

Do gron mogą należeć grupy nie powiązanych formalnie podmiotów, lub małe i średnie przedsiębiorstwa wytwarzające produkty w ramach kooperacji dużego podmiotu. Podmiotem tym będzie tutaj firma produkcyjna (montażowa) bądź sieci handlowe związane z umowami o dostawach produktów. Zlokalizowane są w regionach, które od wielu lat specjalizują się w danym rodzaju produkcji. Potencjał tego typu klastra dla gospodarki regionu wyraża się w podtrzymywaniu produkcji, a zatem stabilnością zatrudnienia pracowników oraz tworzenia ośrodka przemysłowego o określonym prestiżu i możliwościach wzrostu konkurencyjności.

Klaster tradycyjny może lecz nie musi, mieć ustalonej struktury oraz komórki zarządzającej. Natomiast współpraca firm w tej strukturze opiera się na formalnych bądź nieformalnych umowach pomiędzy przedsiębiorstwami, zaś reprezentowanie wspólnych korzyści może być powierzone osobom z wyboru lub działających na zasadzie ustalonego konsensusu liderom.⁸⁰

Alternatywnie rolę koordynatora może również przyjąć samorząd lub władze regionalne. Wówczas to te podmioty starać się będą o zapewnienie środków dla wsparcia innowacji bądź promocji produktów firm przynależących do klastra, z uwagi na społeczny cel utrzymania bądź stworzenia nowych miejsc pracy. Również w tym przypadku firmy mogą powołać strukturę organizacyjną upoważnioną do reprezentowania ich wspólnego celu wobec władz w ramach budowania przedsiębiorczości.

Unikalne miejsce wśród klastrów zajmują klastry innowacyjne (rozwojowe). Zgodnie z marshallowską koncepcją czynnikiem sprawczym koncentracji innowacyjnych podmiotów jest fakt, że wiedza odkryta w klastrze przepływa sprawniej w klastrze niż poza nim.⁸¹

Wśród klastrów innowacyjnych odnajdujemy klastry wysoko, średnio lub nisko technologiczne. Do najbardziej zaawansowanych można zakwalifikować inudtrial district opierające się na inkubatorach innowacyjności i parkach technologicznych. Klastry średnio innowacyjne to klastry podwykonawczo – dystrybucyjne, a mało innowacyjne w tym przypadku to te oparte na technologiach naśladowniczych.⁸²

W literaturze przedmiotu klaster innowacyjny określa się jako sieć powiązanych ze sobą przedsiębiorstw, instytucji tworzących wiedzę (uniwersytety, instytucje badawcze, firmy dostarczające rozwiązań technologicznych), instytucji łączących (usługi związane z rozpowszechnianiem technologii) oraz klientów.⁸³

Definicja zaczerpnięta z dokumentu UE w pełni precyzuje klaster innowacyjny. Według niej klastry innowacyjne to skupiska niezależnych przedsiębiorstw - nowopowstałych firm innowacyjnych, małych, średnich i dużych przedsiębiorstw oraz organizacji badawczych - działających w określonym sektorze i regionie oraz mających na celu stymulowanie działalności innowacyjnej przez promowanie intensywnych kontaktów, współdzielenie zaplecza technicznego oraz wymianę wiedzy i doświadczeń oraz poprzez skuteczne przyczynianie się do transferu technologii, tworzenia sieci powiązań oraz rozpowszechniania informacji wśród przedsiębiorstw wchodzących w skład danego klastra.⁸⁴

Firmy wchodzące w skład takich właśnie klastrów charakteryzuje znaczny stopień specjalizacji i komplementarności oferowanych dóbr i usług. Generuje to dynamiczny proces tworzenia wiedzy ( uczenia się oraz innowacji ) i jej transferu. W industrial district mają miejsce zbiorowe procesy uczenia się, które generują innowacje, a przez to zwiększają konkurencyjność w sektorach hight-tech. Ponadto cechuje je otwarte lokalne nastawienie do sieci, obecność liderów, nastawienie na ekspansje ponadregionalną oraz poszukiwanie nowych odbiorców. Grona tego typu są ukierunkowane są w dużej mierze na inwestycje.⁸⁵

Aktualnie innowacje są wynikiem nieuporządkowanych interakcji pomiędzy przedsiębiorstwami, uniwersytetami i instytucjami badawczymi.⁸⁶ Jest to model inny niżeli tradycyjny, gdyż wewnątrz organizacyjne jednostki badawcze przekształciły badania i odkrycia naukowców w innowacje procesowe i produktowe.⁸⁷

Instytucje te mogą być połączone horyzontalnie lub wertykalnie. Celem tej współpracy jest szeroko pojęty rozwój, bazowany na infrastrukturze materialnej oraz wygenerowanej wiedzy.⁸⁸

W podziale przyjętym przez OECD za kryterium przyjęto sposób powstawania procesów innowacyjnych wewnątrz klastra, wyróżniając w ten sposób kategorie.⁸⁹ Klastry oparte na wiedzy, które tworzą firmy z sektorów związanych z działalnością B+R i kooperujące z instytucjami badawczymi sektora publicznego, wśród których występują gałęzie: przemysł farmaceutyczny, lotniczy, chemiczny, elektroniczny.

Kolejna, klastry oparte na korzyści skali, kooperujące z instytutami technicznymi i uczelniami wyższymi, bazujące na zewnętrznych dostawcach technologii, o działalności opartej na produkcji na szeroką skalę. W tym przypadku są to takie gałęzie jak: przemysł spożywczy, samochodowy, maszynowy.

Następną, klastry uzależnione od dostawcy, które opierają swoją działalność na współpracy z dostawcami, imporcie technologii w formie dóbr kapitałowych i półproduktów. Zalicza się: przemysł rolniczy, leśniczy, przetwórczy.

Ostatnią, klastry wyspecjalizowanych dostawców, które skupione są blisko siebie, kładące nacisk na działalność badawczo – rozwojową oraz na innowacje produktowe (przemysł komputerowy).

W naukowym podejściu materii clusters wykształciła się koncepcja Regionalnych Innowacyjnych Systemów (RIS), nawiązująca do terytorialnych systemów produkcyjnych oraz koncepcja środowiska innowacyjnego, rozumianego jako złożona struktura badawcza, kulturowa i instytucjonalna. Definicyjne spojrzenie na RIS, jako wyodrębniony współzależny system powiązań między organizacjami, działającego na rzecz całego systemu, jest bliskie cechom typowych systemów biologicznych, przez co może stanowić nową jakość w sensie możliwości rozwoju regionu ekonomicznego. System ten nie posiada jednolitego modelu, ze względu na zróżnicowaną specyfikę.

Jednostki działające w takiej strukturze organizacyjnej, zyskują szanse na dodatkowe innowacje (w układzie zewnętrznym i wewnętrznym), a także powiększą potencjał ekonomiczny regionu i jego przewagę konkurencyjną. Ponadto regionu innowacyjnego nie można zamknąć w granicach administracyjnych, gdyż RIS nie jest systemem koherentnym, zamkniętym oraz zbilansowanym pod oddziaływaniem podaży i popytu na wiedzę.

Spośród klastrów innowacyjnych sukcesywnie wyłania się grupa klastrów innowacyjnych high-tech. Odpowiadają one przedstawionym powyżej cechom klastra innowacyjnego, lecz jednocześnie charakteryzuje je dodatkowo przynależność przedmiotu działania do dziedzin nowoczesnych technologii oraz sieciowy charakter powiązań bazujący na wykorzystaniu technologii ICT. Grona te wykorzystują doświadczenia nowoczesnych rozwiązań pochodzących z zaawansowanych technologicznie krajów UE, do których zalicza się: sieci kompetencji w Niemczech⁹⁰, bądź rozwiązań zaczerpniętych z krajów skandynawskich⁹¹.

Ponadto firmy należące do klastra tworzą zorganizowaną się, która posiada koordynatora gromadzącego źródła innowacji, realizatorów innowacji oraz usługi około biznesowe. Przykładem jakim można się posłużyć jest broker sieciowy, czerpiący innowacje z B+R na rzecz przedsiębiorstw ich realizujących oraz realizujący dodatkowe usługi w zakresie marketingu i promocji. Ważnym jest fakt iż w sieci zapewniony jest przepływ informacji w zakresie realizacji programów innowacyjnych.

Warto wspomnieć, iż dużą rolę w tego typu klastrach spełnia najczęściej jednostka naukowa bądź firma informatyczna. Sieciowe struktury klastrowe tworzone w Polsce w znacznej mierze funkcjonują w oparciu o naśladownictwo, jednakże osiągają one również sukcesy.⁹²

Koncepcje klastra logistycznego

W clusters priorytetową rolę w budowaniu przewag konkurencyjnych odgrywa i budowa łańcucha zaopatrzenia. W przypadku tego typu powiązań ujawnia się rola zewnętrznej, tzw. operatorskiej logistyki, która jest źródłem oszczędności w kosztach działających firm. Ten rodzaj logistyki wyrazem współczesnych przemian będących rezultatem globalnej presji konkurencyjnej, a także skracania się cykli życia wielu produktów.

Klastry logistyczne to specyficzne układy klastrowe które tworzą operatorzy logistyczni, w postaci rozwiniętych center logistycznych. Układy te powstają na bazie organizowania sieci powiązań umożliwiających, w wyniku wewnętrznej kooperacji, na ich funkcjonowanie i rozwój na danym poziomie konkurencyjnym. Jednostki tworzące opisane powyżej więzi, są w stanie je oprzeć na dostarczeniu zróżnicowanego, uzupełniającego się zestawu usług logistycznych bądź konkurowaniu tą samą ofertą.

W tych dwóch przypadkach świadczenie może być związane z przyczynami pokrewnymi i uzupełniającymi prowadzonymi przez instytucje i firmy wspomagające działalność podstawową. W efekcie takich działań nastąpi postęp jakościowy, organizacyjno – techniczny podmiotów obsługi logistycznej w coraz bardziej rozwiniętej formie od tradycyjnej formuły centrów dystrybucyjnych poprzez platformy logistyczne do klastra logistycznego.

Struktura klastra logistycznego jest zróżnicowana, jednakże podstawą jest najzwyczajniej zwykła współpraca z firmą koordynatorem bądź firmą liderem. Podmioty funkcjonujące w jego ramach są zintegrowane sektorowo. Natomiast w aspekcie przestrzennym można mówić o stosunkowej rozległości terytorialnej klastra.

Klaster logistyczny nie spełnia wszystkich atrybutów przypisanych klastrom gdyż w tym przypadku posiada relatywnie rozproszony zasięg geograficzny, o niekoniecznie zwartym przestrzennie obszarze i niskim stopniu koncentracji terytorialnej. Jednakże należy uznać w kategorii industrial district gdyż jego pozostałe cechy silnie oddziaływają na kształtowanie się klastra.

Rosnący poziom zaawansowania technologicznego, wysokie zdolności innowacyjne, wzrostowy potencjał oraz dążenie do silnej pozycji rynkowej i różnorodne powiązania uczestników w czasie będą świadczyć o przynależności klastrowej.

Klastry logistyczne jako zgrupowania kooperujących i wyspecjalizowanych przedsiębiorstw mogą osiągać korzystniejsze rezultaty aniżeli indywidualne przedsiębiorstwa, co z kolei prowadzi do osiągania wspólnych użyteczności. W wyniku takich działań powstaje relatywnie stały zespół wiarygodnych partnerów bez konieczności sięgania po niesprawdzonych kontrahentów. Uruchamia się również proces kształtowania się przyjaznego środowiska, w ramach którego podkreśla się współprace jako środek pozwalający na osiąganie korzyści i sukcesów.⁹³

Zachodzące przemiany, zmienność otoczenia, stawiają przed klastrami logistycznymi nowe wymogi w zakresie ich konkurencyjności względem ofert innych podmiotów. Dzieje się to na rynku usług logistycznych w wyniku zmienności stawek, różnorodności obiektów i dywersyfikacji wymagań klientów.

Aby ograniczyć ryzyko funkcjonowania, klastry poprzez zwiększenie elastyczności i innowacyjności, tworzą przewagę konkurencyjną kosztową, która wynika z ułatwienia dostępu do ograniczonych zasobów, technologiczną (wzrost innowacyjności) oraz organizacyjną – konstruowaną w oparciu o alianse strategiczne, powiązania kapitałowe i kooperacyjne w ramach sieci łańcucha wartości.⁹⁴

Również w aspekcie konkurencji między klastrami, wywołanej przyrostem podmiotów i konieczności pozyskania coraz większej ilości klientów, intensywna rywalizacja na rynku europejskim stanowi wystarczającą przesłankę dla podnoszenia zdolności konkurencyjnej. Klastry logistyczne są relatywnie mocnymi organizmami gospodarczymi. Stanowią naturalne miejsce koncentracji działalności transportowej, a także produkcyjnej i handlowej. Akcja konkurencyjna każdego z klastrów może być w miarę skutecznie realizowana w wyniki reakcji podejmowanych przez konkurentów.

Jednakże w przypadku przewagi klastrów nad niewielkimi podmiotami gospodarczymi, w której uzyskują one korzyści kosztem innych jednostek dochodzi do sytuacji w której im bardziej jest wyrównana konkurencyjność clusters, tym wyższy powinien być poziom intensywności i konkurencji.⁹⁵

W warunkach zbliżonej siły konkurencyjnej poszczególnych klastrów logistycznych, stosowany przez nie marketing może spełniać funkcje mechanizmu łagodzenia oraz przezwyciężania ograniczeń konkurencyjnych. Z uwagi na to iż poziom konkurencyjny klastra logistycznego, jak każdego podmiotu gospodarczego , nie jest stały i może ulec szybkim zmianom, zachodzi konieczność pozyskania środków wsparcia o długofalowym charakterze.

Ważnym jest, iż każde połączenie logistyczne stanowi pewny rynek o specyficznych rodzajach transportu, określony własnymi przepisami, sposobami biznesu oraz właściwościami branżowymi co stwarza uwarunkowania umożliwiające wypracowanie wartości zgodnych z potrzebami użytkowników. Ma to na celu rozwiązywanie ich problemów, a także przybliża szanse realizacji ich celów i zamiarów, kreując przewagę konkurencyjną.⁹⁶

W przypadku świadczenia usług przez klaster logistyczny ważna jest jakość kompleksowych usług, która wpływa na znaczna poprawę działalności nabywcy. Wywołane to jest wrażliwością cenową, determinowaną przez wiele czynników ściśle powiązanych z korzyściami, jakie przedstawiają usługi dla nabywcy.⁹⁷ Ściśle kluczowym jest lokalna i regionalna polityka w zakresie lokalizacji i promocji centrów logistycznych, która może służyć zarówno klastrom przemysłowym jak i klastrom operatorów logistycznych.

Identyfikacja i ocena klastrów

Przegląd literatury Polskiej w obszarze badawczym klastrów wskazuje na brak ujednoliconego podejścia, brak kompleksowej polityki, a także brak pogłębionych badań dotyczących klastrów w Polsce, przez co metodologia identyfikacji funkcjonujących i kreujących się klastrów oraz warunków ich funkcjonowania można uznać za jeden z najtrudniejszych problemów badawczych.

Nie ma ujednoliconej metodyki w zakresie identyfikacji, oceny klastrów, zaś ich analizę prowadzi się w wielu wymiarach . Pierwsza płaszczyzna opisuje poziom analizy, natomiast druga nawiązuje do charakteru relacji pomiędzy podmiotami: powiązania produkcyjne czy innowacyjne.⁹⁸

Przykładem tego jest poniższa tabela 1.2.

Tabela 2. Poziomy analizy i identyfikacji klastra

Poziom dokonywanej analizy	Określenie klastra	Cel i sposób analizy
	Powiązania innowacyjne	Więzi produkcyjne
Poziom makro – całej gospodarka	Rozbicie systemu ekonomicznego na sektory, które transmitują wiedzę i technologię	Rozbicie systemu ekonomicznego na sektory , które tworzą łańcuch wartości dodanej, produkcji
Poziom mezo – branżowy	Dyfuzja wiedzy i technologii pomiędzy sektorami	Powiązania wprzód i wstecz (backward i forward i linkages) pomiędzy sektorami
Poziom mikro –przedsiębiorstwa	Dyfuzja technologii i wiedzy między firmami i innymi jednostkami, uniwersytetami	Sprzedawcy i dostawcy w łańcuchu wartości dodanej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego⁹⁹

Akceptując sugestię A. Hoen, która mówi iż w ujęciu teoretycznym skupiano uwagę głownie na klastrach innowacyjnych na poziomie mikro, zaś empirycznie badano głownie mezoklastry produkcyjne, możemy wyróżnić następujące metody identyfikacji gron:

monograficzną, nawiązującej do „diamentu Portera”,
input-output, opierającej się na ilościowej analizie tabel nakłady-efekty przy równoczesnym uwzględnieniu elementów (relacji między sektorami, rodzaju danych, stosowanej techniki),
grafu, oparte na danych o innowacjach.

Przyjęcie określonej metody warunkuje cel badania oraz dostępność informacji. W praktyce najczęściej stosowane są metody ilościowe, bazujące na danych statystyki powszechnej oraz jakościowe, polegające na subiektywnych ocenach przez respondentów czynników (wywiady, badania ankietowe).¹⁰⁰

Metody ilościowe posiadają swoje wady. W ich przypadku nie jesteśmy w stanie określić intensywności relacji i ich form między podmiotami klastra, przez co w rezultacie stosuje się metody mieszane, z wykorzystaniem analizy wielowskaźnikowej, zawierającej aspekty ilościowe i jakościowe łącznie.

Natomiast w oparciu o ustalenia Portera [1990], należałoby bazując na wskaźnikach: udział branży w rynku światowym i wartość zagranicznych inwestycji bezpośrednich wyselekcjonować te branże bądź sektory w danej gospodarce narodowej, które są konkurencyjne na międzynarodowej.

Należy pamiętać że przy ograniczaniu się do wskazówek pochodzących z zestawień statystycznych może prowadzić do pomijania niektórych branż, sektorów bądź do zbyt szerokiego nakreślania granic klastra, dlatego też należałoby skorzystać z zaproponowanego przez Steinle i Schiele [2002] zestawu warunków koniecznych i wystarczających dla kreacji klastra.¹⁰¹

Przyjmując powyższe założenia, procedurę identyfikowania klastrów można sprowadzić do sekwencji sześciu kroków postępowania dążącego do identyfikacji źródeł danych i wiedzy o klastrach lub inicjatyw klastrowych, w tym opracowania strategii rozwoju.

Etap I obejmuje sprecyzowanie regionu o zasięg organizacyjny jst¹⁰² (gmina, powiat, województwo) dla poszukiwanych klastrów o różnym poziomie rozwoju w oparciu o rodzaj działalności podmiotów klastrowych.

Etap II ma na celu wykrycie wszystkich pomiotów tworzących tzw. inicjatywę klastrową bądź należących do sieci wraz z pozostałymi tworzącymi klaster. Do tego grona mogą należeć nowoczesne zakłady działające w profilu identyfikowanego klastra, instytucje samorządowe i państwowe, stowarzyszenia i urzędy, izby – przemysłowo handlowe, stowarzyszenia producenckie, instytucje finansowe, uniwersytety i jednostki badawczo rozwojowe oraz regionalne agencje innowacyjności.

Etap III wykorzystuje pomiary metod ilościowych na poziomach jst przy użyciu: współczynnika lokalizacji (L), współczynnika poziomu wynagrodzeń (S) lub stopy wzrostu (G) i innych.

Warunkami koniecznymi przejścia do kolejnych procedur identyfikacji jest kryterium współczynników dla (L) > 1,25, (S) > 110% sr(bazowej) i (G) > sr(bazowa).

Etap IV analiz wkracza w metody jakościowe, tj. zebranie informacji poprzez przeprowadzenie wywiadów menadżerskich indywidualnych lub grupowych zogniskowanych, których celem jest pogłębienie wiedzy i danych o działalności w profilu potencjalnego klastra, istniejących powiązaniach, transferze towarów pomiędzy przedsiębiorstwami wraz z relacjami konkurencyjności i współpracy.

Etap VI finalizuje i uzupełnia analizę o określenie celów politykę i działania kluczowych partnerów klastra na szczeblu lokalnym, regionalnym lub krajowym. Do zwiększenia precyzji oceny skuteczności zaleca się ustanowienie wspólnych miar i wskaźników wydajności dla wszystkich podmiotów klastra.

Poniższy rysunek przedstawia procedurę identyfikacji klastrów.

Rysunek 10. Procedura identyfikowania klastrów

Okoliczności te nie wskazują kategorycznie, gdzie dojdzie do jego powstania, lecz sugerują które branże są bardziej podatne w spontanicznym tworzeniu się klastrów, które jak potwierdzają liczne studia zagraniczne prowadzone w tej materii.¹⁰³

Niektóre światowe studia klastrów są skoncentrowane na poziomie firm i dotyczą oceny konkurencyjności sieci dostawców. Analizy te wykorzystuje się do identyfikacji powiązań ze strategicznymi partnerami do podjęcia innowacyjnych projektów.

Na poziomie średnim wykorzystuje się analizę SWOT. Została ona przeprowadzona m.in. przez Mochaela Porter’a w latach dziewięćdziesiątych, oceniając klastry w USA, Danii, Finlandii, Szwecji oraz Holandi, a także w Polsce. Podmiotem objętym analizie SWOT w Polsce była natomiast Plastikowa Dolina.

W literaturze można odnaleźć informacje na temat identyfikacji i oceny klastrów, lecz nie ma w tym zakresie jednolitej metodyki. Wiele środowisk badawczych tworzy własną metodykę i wykorzystuje dla celów badawczych. W przypadku analiz regionalnych, można oceniać gminy do siebie najbardziej podobne, w zakresie rozwoju infrastruktury gospodarczej, czy atrakcyjności inwestycyjnej

Poniższe zestawienie tabelaryczne 1.3 prezentuje wykorzystywane sposoby oceny klastra.

Tabela 3. Sposoby (metody) oceny klastra

Nazwa metody	Skrócony opis
Współczynnik zmienności rozmieszczenia	Służy określaniu zmian w strukturze przestrzennej zjawiska
Współczynnik lokalizacji Florence’a	Służy określaniu poziomu koncentracji przestrzennej zjawiska
Współczynnik grawitacji	Służy określeniu zasięgu zjawiska przez oddziaływanie ośrodka centralnego
Metoda penetracji powiązań z zastosowaniem ankiety	Bada siłę natężenia pomiędzy podmiotami
Metoda delficka	Zastosowanie procedury „rund” wywiadów
Badanie przepływów międzygałęziowych	Sporządzenie i analiza macierzy przepływów
Współczynniki lokalizacji, koncentracji	Rozkład badanego zjawiska regionu niższego na tle regionu wyższego rzędu
Wielosektorowa analiza jakościowa	Ocena rozwoju regionalnego w oparciu o wagi na podstawie danych przepływów międzygałęziowych.
Poszukiwanie sekcji „przodujących”	Pomiar konkurencyjności sekcji w gospodarce regionu wraz opisem powiązań wewnątrz sekcji
Metoda GEM¹⁰⁴	Mierzy siłę ekonomiczną i efektywność oraz aktywność innowacyjną klastra w oparciu o diament Portera.
Diagram pajęczynowy
Metoda OECD
Metoda taksonomiczna
Zaawansowane metody statystyki wielu zmiennych
Analiza i teoria grafu skupień
Mapy klastra

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego

Wśród wymienionych metod na szczególna uwagę zasługują współczynniki lokalizacji, koncentracji, których konstrukcja w wysokim stopniu efektywności pozwala na sprecyzowanie industrial district.

Pozwalają one badaczom poznanie rozkładu badanego zjawiska w regionie niższego rzędu (np. gmina, powiat, województwo, NUTS(x)) na tle regionu wyższego rzędu (np. powiat, województwo, kraj, NUTS(x+1)). Stosuje się zróżnicowane wzory, przyjmując oznaczenia:

A(i)^k – liczba przedsiębiorców, nakładów inwestycyjnych, zatrudnienia lub innych wielkości ekonomicznych w grupie i (i=1, 2, …, i) w jednostce niższego rzędu k (k=1, 2, …,k).

B^k – liczba przedsiębiorstw (inne) w sekcji w jednostce niższego rzędu,

C(i) – liczba przedsiębiorstw (inne) w grupie i (i=1, 2, …, i) w jednostce wyższego rzędu,

D – liczba przedsiębiorstw (inne) w sekcji w jednostce wyższego rzędu.

Współczynnik lokalizacji został zaproponowany przez Kim, gdzie liczba przedsiębiorstw A_i^k podawana może być dla poszczególnych gmin k, w których prowadzona jest działalność w grupie i, do całkowitej liczby przedsiębiorstw B^k w sekcji w gminie. Kolejno otrzymany wynik należy podzielić przez liczby przedsiębiorstw C_i i D powiatu, do którego badana gmina należy terytorialnie. Wartości powyżej 1,25 świadczą o specjalizacji lub przewadze jednostki terytorialnej na tle otoczenia.

Indeks Simsona (Si) bada zróżnicowanie działalności wewnątrz jednostki terytorialnej, bez możliwości porównania jednostki niższego szczebla do jednostki wyższego szczebla. Przyjmuje zakres wartości (0,1), gdzie wartość bliska zeru należy interpretować jako duże zróżnicowanie cechy, natomiast jedności świadczy o małym jej zróżnicowaniu.

Współczynnik lokalizacji Florence’a charakteryzuje ogólna przestrzenną strukturę lokalizacji przedsiębiorstw i jednostek w gminach powiatu. Poziom wskaźnika informować będzie badacza, w przypadku wartości za zakresu (0;0,5) o podobieństwie struktur, natomiast w przedziale (0,5;1) o wysokiej lokalizacji. Badanymi mogą być przedsiębiorstwa przemysłowe (B_i) i przetwarzające żywność (A_i^k).

Współczynnik lokalizacji Gini określa przestrzenną koncentrację pewnej sekcji przemysłu w kontekście całego przemysłu w różnych jednostkach terytorialnych: gmina, powiat, województwo. Przedmiotem badania mogą być różne zmienne ekonomiczne w zależności od potrzeb i celu analizy: zatrudnienie, wartość eksportu. Wartości współczynnika mieszczą się w przedziale 0<GC<1, gdzie wartości bliskie zeru należy uznać jako brak koncentracji, natomiast jedności – całkowitej koncentracji.

Określenie współczynnika zawiera się w poniższej procedurze postępowania¹⁰⁵.

Pierwszym krokiem jest obliczenie udziałów l_i^k liczby przedsiębiorstw A_i^k w jednostkach niższego rzędu k (k = 1, 2, …, k) w grupie i (i=1, 2, …, i) względem liczby przedsiębiorstw C w grupie i (i=1, 2, …, i) w jednostce wyższego rzędu A_i^klC_i,

Drugim, ustalenie udziałów L_i^k liczby przedsiębiorstw B^k w jednostkach niższego rzędu k (k= 1, 2, …, k) w sekcji względem liczby przedsiębiorstw D w sekcji jednostki wyższego rzędu B^k/D

Kolejnym, uporządkowanie par udziałów l_i^k − L_i^k, rosnąco względem l_i^k oraz obliczeniem skumulowanych wartości dla tych udziałów.

Następnym, sporządzenie wykresu, gdzie na osi X znajdą się skumulowane wartości L_i^k, zaś Y -skumulowane l_i^k.

W ostatnim kroku łączy się linią prostą punkty o współrzędnych (0,0) i (100,100), a następnie oblicza pole powierzchni powstałej figury P ograniczonej przekątną (linia równomiernego podziału) i linią łamaną P, łączącą pary l_i^k − L_i^k. Otrzymany wynik podstawia się do wzoru.

Indeks aglomeracji Ellisona i Glaesera podobnie jak poprzednik, określa stopień koncentracji geograficznej przemysłu przy zastosowaniu innej, bardziej złożonej już formuły.

Zmienną G_EGⁱ określa się mianem „surowej” miary koncentracji geograficznej, natomiast Hⁱ indeksem Herfindahla dla badanej sekcji. W przypadku pierwszej zmiennej wzoru, oblicza się udział poszczególnych fabryk j w wynikach przemysłu, natomiast drugiej zatrudnienia w przemyśle i w całym regionie.

Interpretacja wyniku końcowego dla indeksu aglomeracji równego lub bliskiego zeru można przypisywać zakładom zlokalizowanych przypadkowo, natomiast w przypadku µ>1, dla ich zamierzonej koncentracji.

Indeks klastrowy jest złożoną i precyzyjną miarą gęstości lokalizacji, w której uwzględnia się: względne natężenie przemysłu (ID), względną liczbę przedsiębiorców (IS) oraz względną wielkość przedsiębiorstw (SB). Wielkości te są kalkulowane dla poszczególnych sektorów działalności przemysłowej (i) w kolejnych regionach (k) i uwzględniają liczbę zatrudnionych (W_i^k), liczbę przedsiębiorstw (A_i^k), wielkość regionu (R_k), oraz zaludnienie w regionie (Z_i).

W przypadku CI, koncentracja przedsiębiorstw należących do określonej sekcji przemysłu jest potwierdzona wówczas, gdy CI > 1. Należy pamiętać, że wyższe wartości wskaźnika zapewniają bardziej realne (optymalne) warunki dla tworzenia się klastra zaś „progowe” zależą w wysokim stopniu od stopnia agregacji przemysłu, liczby potencjalnych klastrów, aspektów socjalnych i behawioralnych.

Poniższa tabela 4 zawiera zestawienie wszystkich współczynników wraz z ich formułami.

Tabela 4. Współczynniki lokalizacji (koncentracji)

Nazwa	Oznaczenie	Formuła
Współczynnik lokalizacji¹⁰⁶	L	$$L = \frac{A_{i}^{k}}{B^{k}} \div \frac{C^{i}}{D}$$
Indeks Simsona	SI	$$SI = \left( \frac{A_{i}^{k}}{A_{i}^{k} + B^{k}} \right)^{2} + \left( \frac{B_{i} - A_{i}^{k}}{A_{i}^{k} + B^{k}} \right)^{2}\ $$
Współczynnik lokalizacji Florence’a	F	$$F = 0,5\sum_{i}^{}\left( B_{i} - A_{i}^{k} \right) \div 100$$
Współczynnik lokalizacji Gini	GC	$$GC = \frac{P}{5000}\ $$ ,gdzie 5000 przyjąć za połowę powierzchni kwadratu o bokach 100%
Indeks aglomeracji Ellisona i Glaesera	µ	u_EGⁱ = G_EGⁱ − Hⁱ ÷ (1−Hⁱ) ,gdzie indeks oblicza się wg wzoru: $\sum_{j = 1}^{i}{H^{i} =}{(L_{k}^{i})}^{2}$ „surową” wg wzoru: $G_{\text{EG}}^{i} = \frac{\sum_{i}^{k}\left( \frac{A_{i}^{k}}{C_{i}} - \frac{W_{i}^{k}}{Z_{i}} \right)^{2}}{1 - \sum_{i = 1}^{k}\left( \frac{W_{i}^{k}}{Z_{i}} \right)^{2}}$
Indeks klastrowy¹⁰⁷	CI	CI=

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego

Przeprowadzając analizę klastrów eksperci M. Porter oraz G. Anderson zalecają następujące etapy postępowania:¹⁰⁸

Określenie zasięgu przestrzennego badanego obszaru na podstawie miejsc występowania uczestników klastra,
Zanalizowanie zatrudnienie przez pryzmat koncentracji regionalnej, wykorzystując wskaźniki koncentracji,
Zidentyfikować i wybrać prawdopodobne skupiska głównych ekspertów u których można stwierdzić wzajemne więzi i zasady budowania oraz wchodzenia do ich relacji,
Wykonanie oceny rozliczeń finansowych w sposób niepodlegający na analizie dostępnych danych,
Przeprowadzenie mapowania klastra, tzn. przeprowadzenie graficznej wirtualizacji dziedzin i powiązań występujących w klastrze,
Przedstawienie korzyści i znaczenia klastra dla regionu na podstawie analizy trendu, co jest podstawą do opracowania strategicznego programu rozwoju klastra i regionu

Rozdział III

Klastry w praktyce

Procedura mapowania klastrów

Konstrukcja wskaźnika potencjału rozwoju klastrów tradycyjnych..

Konstrukcja wskaźnika potencjału rozwoju klastrów zaawansowanych technologii oparta jest na procedurze wskaźnika kompozytowego uwzględniającego cały ciąg czynników mających wpływ na warunki tworzenia i rozwijania klastrów, wyrażoną poprzez stanowiących jego składową cząstkowe.

Pierwszą grupę wskaźników cząstkowych użytych do szacowania tworzą miary potencjału innowacyjności regionu pozwalające odzwierciedlić poziom i strukturę kwalifikacji zasobów pracy w regionie. Druga grupa wskaźników zawiera dane wielkości wydatków publicznych na B+R, wyznaczoną jako procent PKB w danym regionie, potencjału innowacyjności regionu oraz koncentracji przedsiębiorstw z sektora zaawansowanych technologii.

Źródłem danych są Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności z 2006 r., dane Banku Danych Regionalnych GUS, dane PARP oraz inne niewymienione. Ponadto wskaźnik koncentracji przedsiębiorstw z sektora zaawansowanych technologii bazuje na podstawie danych z bazy Teleadreson, dotyczący relacji liczby mieszkańców województwa do liczby przedsiębiorstw zaawansowanych technologii i został opracowany przez Wojnicką.

W kategorii instytucjonalnych czynników determinujących rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności zastosowano wskaźnik dostępu do usług instytucji oferujących wsparcie dla małych przedsiębiorstw. Ponadto uwzględniono wskaźnik dotyczący stopnia poinformowania o możliwościach korzystania z usług ww. w regionach, zaczerpnięty z opracowania Grabowskiego et al. (2003). Na podstawie wyników badań GUS (2008) dotyczących kategorii instytucjonalnych czynników determinujących rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności wyróżniono wskaźnik dostępu do publicznego wsparcia działalności innowacyjnej, takiej jak granty, dotacje lub subsydia oraz miarę roli publicznych instytucji naukowych.

Dla uwarunkowań ekonomicznych, jako przybliżenia dostępu do kapitału dla MŚP wykorzystano wskaźnik dotyczący roli środków własnych jako źródeł finansowania nakładów innowacyjnych (Żołnierski, 2006). Przybliżeniem rynku zbytu na innowacyjne wyroby i usługi jest wskaźnik dotyczący przychodów z innowacyjnych produktów przedsiębiorstw w danym regionie zaczerpnięty z badań GUS (2008).

Poniższa tabela zawiera czynniki składowe wskaźnika kompozytowego potencjału rozwoju klastrów.

Tabela 5. Czynniki składowe wskaźnika kompozytowego rozwoju klastrów

Potencjał innowacyjny regionów i specjalizacja w sektorze wysokich technologii	Udział absolwentów uczelni technicznych w grupie absolwentów studiów wyższych ogółem
	Udział osób z wykształceniem wyższym w grupie wieku 25-64
	Nakłady na sferę B+R w % PKB
	Koncentracja przedsiębiorstw z sektora zawansowanych technologii
Uwarunkowania instytucjonalne w zakresie przedsiębiorczości i innowacyjności	Nasycenie ośrodkami innowacyjności i przedsiębiorczości
	Wsparcie publiczne na działalność innowacyjną – przemysł i usługi
	Korzystanie i stopień poinformowania o usługach instytucji wsparcia MŚP
	Rola instytucji B&R jako źródeł informacji o innowacji – przemysł i usługi
Uwarunkowania ekonomiczne tworzenia klastrów zaawansowanych technologii	Źródła finansowania nakładów innowacyjnych w MŚP w sektorze przemysłowym
	Przychody ze sprzedaży produktów nowych lub istotnie ulepszonych w przedsiębiorstwach w sektorze przemysłowym

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego¹⁰⁹

Klastry w Europie

Funkcjonowanie klastrów jest zjawiskiem zaobserwowanym w wielu krajach. Poparte jest to wynikami wieloletnich badań prowadzonych przez M. E. Portera.¹¹⁰

(uzupełnić)

Klastry w Polsce

W Polsce klastry maja szanse rozwoju dzięki dopływowi bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Istnienie klastra przedsiębiorstw w danym regionie jest istotną determinantą zachęcającą BIZ do uruchomienia procesu powstawania firm od podstaw, bądź wejścia do już istniejących przedsiębiorstw i zagwarantowania sobie wpływu na ich funkcjonowanie.

Wiemy iż klastry biznesowe występują w różnych działach gospodarki, przemyśle przetwórczym, budownictwie, transporcie, handlu, IT oraz gospodarce żywnościowej. Warto pamiętać, iż w rzeczywistości oprócz klastrów zidentyfikowanych i działających istnieją również klastry niewidoczne, potencjalne o raz życzeniowe.

W Polsce ujęcie i zbadanie nowych klastrów niewidocznych i życzeniowych wymaga pogłębionych badań i wsparcia ze strony polityki regionalnej. Świadczy o tym badanie wykonane przez Ketelsa i Solvella w 2006 roku¹¹¹. W Polsce zidentyfikowano 156 klastrów na podstawie rozmiaru, stopnia specjalizacji i koncentracji zatrudnienia w sektorach. Warto wspomnieć iż rozmieszczenie regionalne tych klastrów wzrasta równolegle do poziomu rozwoju gospodarczego w województwach mierzonych w PKB per capita.

Jest to spowodowane tym, że większej liczbie klastrów w regionie, towarzyszy wyższy poziom jego rozwoju gospodarczego. Do województw dominujących w struktury klastrowe (tradycyjne i inoowacyjne) oraz sieciowe zalicza się: mazowieckie, śląskie, małopolskie oraz wielkopolskie. Natomiast najmniejsze nasilenie liczby klastrów występuje w województwach: świętokrzyskim, opolskim, warmińsko – mazurskim, lubuskim i podlaskim.

Wykres 1. Zależność pomiędzy poziomem PKB per capita a liczbą klastrów w poszczególnych województwach Polski

(uzupełnić)

Również Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową przeprowadził badania w procedurze tzw. mapowania klastrów w Polsce. Przeprowadzona analiza empiryczna 18 skupisk położonych w ośmiu województwach o największym prawdopodobieństwie istnienia klastra, wyodrębniła podgrupy klastrów wysokiej technologii i klastry przemysłów tradycyjnych.¹¹²

W pracy przedstawiono po 3y klastry każdego rodzaju modelu klastrowego na terenie Polski. Do każdego załączono stosowne wskaźniki rankingowe, w celu uwzględnienia najbardziej powszechnych klastrów w celu uwzględnienia tylko i wyłącznie klastrów potencjalnych o najbardziej rozbudowanych strukturach klastrowych. Inną budowę zastosowano w przypadku klastrów tradycyjnych, jak i innowacyjnych.

Klastry innowacyjne oraz high-tech określono przy udziale wskaźnika kompozytowego. Zastosowano wagi dla następujących cząstkowych z uwagi na charakter parametrów:

udział osób z wykształceniem wyższym w grupie wieku 25-64 wartość wagi wynosi 0,3
udział uczelni technicznych wśród absolwentów studiów wyższych ogółem, przyjęta waga 0,3
nakłady na sferę B&R w % PKB regionu, waga 0,3
koncentracja przedsiębiorstw zaawansowanych technologii, waga 0,1

Obserwacja wyników użytych cząstkowych dla wskaźnika kompozytowego potencjał innowacyjny regionów i specjalizacja w sektorze wysokich technologii, pozwala stwierdzić iż dominującym województwem w ww. struktury klastrowe jest województwo Mazowieckie o wartości wskaźnika 8,42. Drugim, co do wielkości Pomorskie (5,05), dalej Małopolskie (4,29) i Dolnośląskie (4,22) . Pozostałe województwa osiągnęły wartości odchyleń od średniej dla Polski wynoszącej 3,75 bliskie zeru lub ujemne.

Poniższa tabela przedstawia stopnie innowacyjności cząstkowych w kompozytowym.

Tabela 6. Potencjał innowacyjny regionów i specjalizacja w sektorze wysokich technologii

Lp.	Wyszczególnienie	udział osób z wykształceniem wyższym w grupie wieku 25-64	udział uczelni technicznych wśród absolwentów studiów wyższych ogółem	nakłady na sferę B&R w % PKB regionu	koncentracja przedsiębiorstw zaawansowanych technologii	Potencjał innowacyjny regionów i specjalizacja w sektorze wysokich technologii (wskaźnik kompozytowy)
b	Polska	0,18	0,14	0,18	36	3,75
1	Mazowieckie	0,26	0,15	0,33	82	8,42
2	Pomorskie	0,19	0,11	0,21	49	5,05
3	Małopolskie	0,19	0,19	0,25	41	4,29
4	Dolnośląskie	0,18	0,13	0,1	41	4,22

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego

W przypadku drugiej kategorii zastosowano wagi wg rozkładu nacisku nasycenia: (0,6;0,15;0,05;0,05;0,15). Najmocniejszą pozycję pod względem uwarunkowań instytucjonalnego otoczenia przedsiębiorstw i innowacyjności posiada województwo Podkarpackie ( 9,386) i Podlaskie (9,09). Dopiero później w rankingu kształtują się Mazowieckie (7,994) na pozycji trzeciej oraz Lubelskie (7,571) Taka sytuacja może wynikać z niskich nakładów na B&R i niewielkiego odsetku wsparcia publicznego na działalność innowacyjną, jednakże instytucjonalne otoczenie poprawia i wyróżnia te województwo. W stosunkowo dobrej sytuacji jest także Dolnośląskie (8,735) z pozycją dziewiątą w rankingu.

Sytuację podkarpackiego i podlaskiego można tłumaczyć tym iż posiadają one dobrze rozwiniętą sieć instytucji wspierających przedsiębiorstwa lecz ze względu na niski potencjał innowacyjny tych regionów, wsparcie świadczone jest w większości przypadków przedsiębiorstwom innowacyjnym ale funkcjonujących w tradycyjnych sektorach gospodarki.

Województwa pomorskie i małopolskie osiągnęły wartość poniżej średniej bazowej krajowej. Niemniej nie oznacza to błędu szacowania lecz świadczy o innych niżeli wymienionych we wstępie rozdziału źródłach finansowania z uwagi na BIZ. Inne nie zestawione tabelarycznie województwa osiągnęły wartości odchyleń od średniej dla Polski wynoszącej 7,141 o znaku przeciwnym i bliskim jedności.

Tabela 7. Uwarunkowania instytucjonalnego otoczenia przedsiębiorstw i innowacyjności

Lp	Wyszczególnienie	Nasycenie ośrodkami innowacji i przedsiębiorczości	Wsparcie publiczne na działalność innowacyjną	Korzystanie i stopień poinformowania o usługach instytucji wsparcia MSP	Rola instytucji B&R jako źródeł informacji o innowacji	Uwarunkowania instytucjonalnego otoczenia przedsiębiorstw i innowacyjności (Wskaźnik kompozytowy)
B	Polska	0,06	27,2	13	34	4,5
1	Podkarpackie	0,06	39,8	19	33	5,2
2	Podlaskie	0,05	40,8	19	26	4,6
3	Mazowieckie	0,09	27,9	21	46	2,7
4	Lubelskie	0,06	30,5	14	32	4,4
5	Świętokrzyskie	0,03	29,7	8	32	6,8
6	Warmińsko	0,05	30	13	35	2,2
7	Wielkopolskie	0,09	29,4	7	35	4,3
8	Zachodniopom.	0,06	29,3	14	23	5,7
9	Dolnośląskie	0,07	24,8	18	26	7,7

Źródło: Opracowanie własne

Trzecią kategorię czynników determinujących powstawanie i rozwój gron zaawansowanych technologii stanowią ekonomiczne uwarunkowania przedsiębiorczości i innowacji z przyjętymi przez autora pracy wagami (0,1;0,45;0,45).

Zróżnicowanie regionalne dla s tej grupy wskaźników jest bardzo wyraźne. Województwami, które mają najlepszą pozycję pod względem kapitału do kapitału niezbędnego dla finansowania innowacyjnej działalności jak i tworzonych bodźców do kształtowania oferty innowacyjnych produktów i usług generowanych przez rynek są pomorskie (16,25), mazowieckie (13,11) oraz małopolskie (11,015).

Relatywnie wysoką pozycję zajmuje również województwo śląskie (10,655) i podkarpackie (10,15), zaś dolnośląskie ukształtowało się na pozycji piątej z wartością 10,245. W pozostałych województwach podmioty gospodarcze mają znacznie bardziej ograniczone zasoby kapitału na finansowanie działań inwestycyjnych, a równocześnie popyt na nowe, innowacyjne dobra i usługi.

Tabela 8. Ekonomiczne uwarunkowania przedsiębiorczości i innowacji

Lp.	Wyszczególnienie	Źródła finansowania nakładów innowacyjnych w MSP	Przychody ze sprzedaży produktów nowych lub istotnie ulepszonych w przedsiębiorstwach w sektorze przem. i w sektorze usług	Ekonomiczne uwarunkowania przedsiębiorczości i innowacji (wskaźnik kompozytowy)
b	Polska	71	5,9	3
1	Pomorskie	59	19,9	3,1
2	Mazowieckie	87	5,5	4,3
3	Małopolskie	80	5,9	0,8
4	Śląskie	71	6,5	1,4
5	Dolnośląskie	75	3,1	3
6	Podkarpackie	70	5,8	1,2

Źródło: Opracowanie własne

Autor pracy podjął próbę graficznego zespolenia wskaźników kompozytowych na poniższym wykresie przy użyciu odchyleń badanego zjawiska. Województwa mazowieckie i pomorskie we wszystkich przypadkach osiągnęły wartość „In plus” i w oparciu o nie zostaną w dalszym etapie zdefiniowane klastry innowacyjne i high-tech. Sugeruje to występowaniem wszystkich podstaw do kierunku rozwoju klastrów (potencjalnych) o podłożu bogatego kapitału społecznego, udziału i efektywności BIZ oraz realnych podstaw klastrowych w oparciu o diament Porter.

Innymi województwami osiągającymi wartości bliskie zera „In minus”, z równoczesnym występowaniem In plus” to małopolskie i dolnośląskie. Należałoby zatem przypuszczać iż województwa te tworzą przesłanki do tworzenia gron mniej zaawansowanego modelu klastrowego – klastrów tradycyjnych.

Wykres 2. Graficzne odzwierciedlenie potencjału powstawania i rozwoju klastrów „In plus – In minus” na poziomie makro

Źródło: Opracowanie własne

Syntetyczne ujęcie wszystkich opisanych wskaźników wymaga zastosowania odpowiedniej metodologii agregacji. Większość metod szacowania wskaźników kompozytowych, który w łączny sposób prezentują informacje z większej liczby współczynników zakłada rekompensacje wyższych danej kategorii, niższymi innego rodzaju. W przypadku konkretnego wyboru wskaźnika nie możemy założyć, iż poprawnie będzie on odzwierciedlał potencjał powstawania i rozwoju klastrów.

Autorzy licznych bogatych w zasoby wiedzy na temat klastrów opracowań i publikacji zastosowali metodę agregacji , która nie przyjmuje ścisłych założeń. Non-compensatory multicriteria approach (MCA, jest metodą dla której brak jest konieczności normalizacji i standaryzacji poszczególnych wskaźników, które wyrażone są w odmiennych jednostkach.

Korzystając z algorytmu MCA opracowano ranking regionów według potencjału powstawania i rozwoju klastrów. Poniższy wykres przedstawia pierwszych osiem pozycji rankingowych.

Wykres 3. Potencjał powstawania i rozwoju klastrów w Polsce (algorytm MCA)

Źródło: Opracowanie własne

W oparciu o MCA stwierdzić można iż najwyższe wartości wskaźnika kompozytowego przyjmuje województwo Mazowieckie, będące liderem co do uwarunkowań pod względem wszystkich trzech wyróżnionych kategorii czynników determinujących tworzenia klastrów innowacyjnych i high-tech. Dalej, małopolskie, region z dużym potencjałem innowacyjnym wraz z korzystnymi uwarunkowaniami ekonomicznymi. Na pozycji trzeciej

Innymi funkcjonującymi klastrami w Polsce są: klaster automatyki przemysłowej w Gdańsku, Tarnowski Klaster Przemysłowy Plastikowa Dolina oraz klastry wiejskie na Lubelszczyźnie, na które składają się ugrupowania producentów rolnych oraz klastry agroturystyczne. Na Lubelszczyźnie funkcjonuje również 11 stowarzyszeń agroturystycznych, które utworzyły jako jednostkę nadrzędną, Lubelski Związek Stowarzyszeń Agroturystycznych.¹¹³

Bariery rozwoju, systemy wzmacniania klastrów oraz „efekty klastrowe”

W dążeniu do doskonałości koncepcji klastrowej oraz budowy stosownych dla badanych regionów modeli klastrowych należy pamiętać o ważnych czynnikach nie tylko wzmacniających, lecz osłabiających efekt synergiczny. Mechanizmy osłabiające są składową wielu przyczyn. Znając przesłanki w tworzeniu się klastra, a także mechanizm inicjatyw klastrowych możemy na tej podstawie zbadać i zdefiniować bariery ograniczające.

Niewątpliwie brak silnej tradycji, która jest składową klastrów tradycyjnych w rezultacie prowadzi do zanikania wartości firmy. Słaba wola współpracy pomiędzy firmami, powoduje w rezultacie zamykanie się jednostek wewnątrz sektora. Inna kwestia dotyczy przepływu informacji, gdzie firmy nie chcąc się dzielić z konkurencją swoim doświadczeniem, posiadanymi informacjami bądź rynkiem nabywców, napotykają liczne bariery wejścia i trudne warunki adaptacji do otoczenia.

Podobnie bardzo niekorzystnie wpływa brak współpracy z jednostkami badawczo – naukowymi. Jej rezultatem jest najczęściej powstanie swoistej luki pomiędzy gospodarką a nauką. Istotnym jest również nieefektywny system innowacyjny, wywołany takimi determinantami jak: złe priorytety badań naukowych, ograniczona współpraca przemysł – gospodarka czy słabość infrastruktury pośredniczącej.

Istotne znaczenie ma dostęp do kapitału, w tym kapitału wysokiego ryzyka, który można przeznaczyć na wspieranie nowatorskich przedsięwzięć biznesowych ( venture capital, speed capital). Bardzo ważnym jest również postrzeganie klastra jako mechanizmu mogącego podnieść pozycję konkurencyjną przedsiębiorstwa.¹¹⁴

Ponadto luka koordynacji działań między instytucjami wsparcia biznesu , które powinny być swoistymi katalizatorami dla inicjatyw klastrowych, a także ograniczona współpraca nauki i przemysłu głównie ze względu na wysokie koszty tworzą silne bariery klastrowe.

W przypadku procesu inicjatywy klastrowej, możliwość pozyskiwania środków na wsparcie inicjatyw lokalnych jest niezbędnym warunkiem na jej powodzenie (zrealizowanie inicjatywy bądź nie). Współpraca między firmami i jednostkami badawczymi oraz okołobiznesowymi jest również jedną najważniejszych przesłanek w dążeniu do powstania i umacniania się klastra.

Natomiast wśród warunków endogenicznych miękkich, tj. niemierzalnych, niesprzyjających rozwojowi klastrów w Polsce o podstawie kapitału społecznego są: niski poziom zaufania społecznego, nieufność wobec zewnętrznych inwestorów jako do partnerów, a także niechęć do członkowstwa w stowarzyszeniach i zrzeszeniach.

Wpływ klastrów na konkurencyjność i innowacyjność regionów wymusza na krajach stosowanie różnych instrumentów wsparcia, w wyniku czego powstały odmienne polityki wspierania klastrów.

Podejście anglosaskie którego przedstawicielami są Anglia, USA oraz Niemcy przyjmuje postawę neutralną, czego skutkiem jest znikoma ingerencja w procesy rozwoju lub upadku klastrów, zapobiegawczo wspierając jedynie ośrodki naukowo – badawcze.

Natomiast podejście łacińskie którego zwolennikami są takie kraje jak Francja, Włochy bądź Hiszpania, zakłada aktywne wspomaganie rozwoju klastrów, w tym finansowo, nawet w okresie zaniku klastra. Uzasadnia się to gwarancją stabilności gospodarczej w obrębie regionu wraz z silnym przywiązaniem firm rodzimych wraz z tradycjami kulturowymi i silnymi więziami rodzinnymi (klastry tradycyjne).¹¹⁵

Niezależnie od wielkości i specyfiki branżowej klastra jesteśmy w stanie wyróżnić kilka strategicznych faz ich wspierania, dopasowanej do konkretnej sytuacji.¹¹⁶ Pierwszą „identyfikacyjną”, na która składa się zidentyfikowanie etapów zalążkowych i rozwojowych procesów klastrowych oraz wstępne zidentyfikowanie natury istniejących klastrów, interesariuszy wraz z rozpoznaniem szans i możliwości rozwojowych.

Dalej „organizacyjną”, obejmującą uformowanie i ustanowienie grupy przywódczej w klastrze, następnie opracowanie wizji rozwoju i określenie celów strategicznych wraz z najważniejszymi długookresowymi krokami działania.

Ostatnią „działania”, do której zalicza się opracowanie kroków pośrednich (tzw. operacjonalizacja strategii), instytucjonalizacja działań bazująca na tworzeniu profesjonalnych struktur organizacyjnych oraz doskonalenie procedur i wzmacnianie strategii operacyjnej na rzecz rozwoju klastra.

Przykładem działań, obejmujących fazy wspierana mogą być: promocja klastrów w regionie, (samego regionu wraz z jego nowymi możliwościami w porozumieniu z przedsiębiorcami tworzącymi klaster), umacnianie związków między producentami, wspomaganie kontaktów (poprzez tworzenie i rozwijanie sieci współpracy).

Sukces industrial district jest uzależniony nie jest tylko wynikową procesów wsparcia (rola wspierająca i interweniująca ze strony władz publicznych), lecz działań przedsiębiorców prywatnych. Ponadto, jednym z kluczowych determinant sukcesu jest kształcenie lokalnych liderów i konsekwentna polityka wsparcia, niepowiązania z zmieniającymi się układami wsparcia.

Kierunki wzajemnych oddziaływań pomiędzy władzami a firmami należącymi do grona nie zamykają się jedynie w obszarze polityki krajowej, lecz mogą odnosić się jak w warunkach USA, do polityki stanowej i lokalnej.

Ogólną ilustrację wzajemnych związków ewolucji gron i polityki gospodarczej pokazuje poniższy rysunek.

Rysunek 12. Zależności grona a polityki gospodarczej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie zebranego materiału badawczego¹¹⁷

Dystrykt przemysłowy wywołuje tzw. liczne „efekty klastrowe”, zaś uogólnienie jego idei nastąpiło w formie tzw. terytorialnych systemów produkcji (TSP).¹¹⁸

Niewątpliwie w jego obrębie znajduje się szeroka gamma produktów w pewnej przeważającej dziedzinie wytwórczości, mająca zaspokoić zróżnicowane potrzeby rynku. Dodatkowo, stosowane technologie cechuje duża elastyczność, pozwalająca na minimalizowanie kosztów szybkiego różnicowania odmian wyrobów.

Istotny, jak wspominano we wstępie, element stanowią instytucje lokalne które umożliwiają zrównoważenie konkurencji i współpracy pomiędzy jednostkami. Wywołują one dwojaki efekt, pierwszy realizujący transformację dystryktu, drugi zaś do jedności i stabilności.

Ponadto pozwala on wykorzystywać oszczędności aglomeracji, które w tym przypadku substytuują klasyczne korzyści skali tworzone przez duże, pionowo zintegrowane przedsiębiorstwa. Również dzięki klastrom ujawnia się szczególny rodzaj korzyści wspólnej lokalizacji, uzyskiwany jest poprzez bezpośrednie kontakty między podmiotami, a owocujący wymianą i obiegowi nowych pomysłów oraz dyfuzji innowacji.

Przeprowadzone do chwili obecnej badania podmiotów w obrębie strefy klastrowych raczej potwierdzają dotychczasowe spostrzeżenia co do pozytywnych przejawów wewnątrz sieci. Przedstawione poniżej, dotyczące firm województw południowej i południowo – wschodniej Polski, obejmowały zagadnienia dotyczące formy organizacyjno – prawnej przedsiębiorstwa, profil działalności, charakter produktów stanowiących ofertę firmy.

Poruszały także problematykę stopnia innowacyjności technologii wykorzystywanych w działalności podmiotu, otwartość firmy na zmiany, a także charakter tych zmian. Wkraczały także w dziedzinę form konkurowania na globalnym rynku, korzyści płynących z przynależności do klastra oraz potencjalne słabe strony związane z funkcjonowaniem w obrębie klastra.

Ankietę wypełniło 60 podmiotów klastrowych, z czego 90% badanych należy do sektora MŚP, pozostałe 10% ankietowanych to jednostki duże. Profile działalności w udziale 75% to podmioty usługowe, 25% prowadzi działalność o charakterze produkcyjno – handlowym.

Przedsiębiorstwa industrial district oceniło powiązania z dostawcami i usługowcami w 67% jako silne, natomiast 33% respondentów przypisuje tą wartość słabym i umiarkowanym relacjom. W przypadku stopnia zaawansowania komunikacji podmiotów z jednostkami naukowo-badawczymi (centrami technologii, uczelniami, parkami technologicznymi, przedsiębiorstwami itd.) 45% badanych prowadzi komunikację systematycznie, 33% współpracuje tylko okresowo, zaś pozostały odsetek (22%) przyjmuje postawę bierną, tzn. nie podejmuje działań w tym kierunku.

Wszystkie badane firmy wskazują w sposób bezwzględny na korzyści płynące z podejmowania tego typu kooperacji, uzasadniając to wzrostem rentowności działania i produktywności, optymalizacją w zakresie wykorzystywanego potencjału, większe możliwości rozwoju, wzrost innowacyjności, a także niższe koszty transakcyjne.

Innymi efektami takiej współpracy według respondentów są: zwiększenie sprzedaży w wyniku pozyskiwania nowych klientów, rozbudowane możliwości w zakresie pozyskiwania zewnętrznych źródeł finansowania przedsiębiorstwa oraz zwiększenie pozycji konkurencyjnej.

Reasumując efektywność klastra w interpretacji układu kooperacji zależy w szczególności od poziomu aktywności firm wchodzących w industrial district, a także od ich potencjału i zdolności do rzeczywistego wykorzystania szans. Ogromne znaczenie mają umiejętności w zakresie komunikacji, otwartości na inicjatywy w ramach kooperacji oraz zdolności na podejmowanie ryzyka, nieuniknionego w ramach współpracy.

Klastry w koncepcji rozwoju gospodarczego

Unia Europejska przystępując od 2000 roku do realizacji strategii Lizbońskiej, założyła że jednym ze składników polityki realizującej cele wzrostu konkurencyjności przemysłu europejskiego i wyrównania różnic w poziomie rozwoju będzie polityka proinnowacyjna wykorzystująca struktury klastrowe.¹¹⁹

W ramach polityki wspierania klastrów organizacje naukowe takie jak OECD, UNIDO, a także Komisja Europejska prowadzą działania informacyjne w różnych zakresach działania. Najczęściej obejmują one sieci Internet, ośrodki naukowe, agencje rządowe a także organizacje przedsiębiorców. Założono że typową formą kreowania postępu regionalnego mają być klastry innowacyjne.

Badania przeprowadzone w krajach członkowskich UE, doprowadziły do opracowania późniejszych założeń, pod wspólną nazwą cluster-based-politycy (CBP). Skupiają się one wokół działań podnoszenia konkurencyjności gospodarki, obserwacją z równoczesnym wdrażaniem instrumentów działania dla struktur oraz czynności tworzenia nowych struktur klastrowych. Uwzględnienie wspierania klastrów w ramach europejskiej polityki proinnowacyjnej pozwala na połączenie podejścia sektorowego z podejściem regionalnym, przy różnych ośrodkach ciężkości (lokalizacji). Działania mogą być rozpatrywane na trzech poziomach:¹²⁰

instytucji europejskich, obejmujący inicjatywy podejmowane przez KE i jej dyrekcje generalne,
krajów członkowskich Unii, w ramach wspólnych polityk, m.in. spójności, wsparcia rozwoju regionalnego
polityki krajowej poszczególnych państw członkowskich

Jak zauważyliśmy z przeprowadzonych w losowy sposób analiz struktur klastrowych w różnych częściach świata najbardziej efektywnym działaniom towarzyszą skupiska klastrów high – tech, co jest wynikiem wysokich udziałów wskaźników nakładów…

Rozdział IV

Klaster Centrum Logistycznego

Opis klastra
Mechanizmy
Analiza kapitału społecznego

W poprzednich rozdziałach zwróciliśmy uwagę na istotę kapitału społecznego. Jest on tzw. uczestnikiem struktur klastrowych, począwszy od klastrów tradycyjnych, przechodząc poprzez szereg procesów „wzbogacania” na wyższe poziomy (klastry innowacyjne, sieciowe).

Pomiar kapitału społecznego należałoby oprzeć w ocenie przedsiębiorczości, z uwagi na to iż, stanowi swoisty jego element wraz z innymi o charakterze niemierzalnym (niematerialnym). Aby zbadać podłoże klastrowe postanowiłem więc poprzedzając procedurę mapowania określić udziały poszczególnych wskaźników.

Do oceny przedsiębiorczości przyjąłem za IMD zbiór kilkunastu mierników twardych ex post. W układzie tym znalazły się wskaźniki ekonomiczne jako miary wyników przedsiębiorczości oraz odrębne jako miary warunków przedsiębiorczości.

Lp.	Wyszczególnienie miar	Badany obszar	Polska	Wskaźnik
1	Stopa bezrobocia rejestrowanego
	Stopa aktywności zawodowej
	PKB per capita (ceny bieżące)
	Produkcja sprzedana przemysłowa na mieszkańca
	Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą
	Wydajność pracy (PKB/1 zatrudnionego)
	Ranking wg liczby BIZ w kraju
	Nominalne dochody brutto na 1 mieszkańca

Źródło: Opracowanie własne

Lp.	Wyszczególnienie miar	Badany obszar	Polska	Wskaźnik
	Wyposażenie w komputery z dostępem do internetu gospodarstw domowych w %
	Telefoniczne łącza główne na 1000 ludności
	Długość linii kolejowych eksploatowanych na 100 km^2 w km
	Długość ulepszonych dróg publicznych
	Nakłady na B+R per capita
	Liczba studentów na 10 tys. Mieszkańców w 2003/2004

Współczynniki lokalizacji

4.5

Przykłady klastrów w Polsce:

Stowarzyszenie Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego DOLINA LOTNICZA, lokalizacja płd.-wsch. Polska, branża lotnicza - www.dolinalotnicza.pl

AVIA SPLOT, lokalizacja płd.-wsch. Polska, branża lotnicza - www.splot.org.pl

Tarnowski Klaster Przemysłowy PLASTIKOWA DOLINA S.A., Tarnów i okolice, branża chemiczna, w szczególności tworzywa sztuczne – www.tkp.com.pl

Innowacyjny KOCIOŁ Pleszewski, powiat Pleszewski - www.klasterkotlarski.pl

ICT POMERANIA Klaster Informatyczny, informatyka, woj. Pomorskie - www.ictpomerania.pl

Wielkopolski Klaster Meblarski, województwo wielkopolskie, branża meblarska - www.klastermeblarski.warp.org.pl

INFORMATYKA PODKARPACKA, województwo podkarpackie, branża informatyczna - www.informatykapodkarpacka.pl

POLSKI KLASTER MORSKI, Gdynia wraz z siecią podklastrów morskich w Polsce Północnej - http://www.kigm.pl/index.php?id=24&id_menu=menu_klaster&sub=1

Sieć Transportu Szynowego, Sieć Wyrobów Medycznych, Sieć Turystyki – województwo śląskie - www.sieci.gapp.pl

Stowarzyszenie Producentów Części Motoryzacyjnych - www.spcm.org.pl

KLASTER ŁÓDZKI, rozwój miasta Łodzi i okolic – www.klasterlodzki.pl

Innowacyjny Śląski Klaster Czystych Technologii Węglowych - www.coal.silesia.pl

Klaster Technologiczny PIAST Plus - www.piast-plus.p

S. Breschi, F. Malebra, Clusters, Networks and Innovation, Oxford University Press 2007, s.1-2↩
E. Okoń – Horodyńska za [Szultka et al., s.521]↩
T. Brodzicki, Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw. „Organizacja i kierowanie”, 2002, nr. 4 s. 55↩
M. Dzierżanowski, Rola klastrów w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy, Gdańsk, Szczecin, 15 maja 2011 r., s. 2-4↩
A. Gilbert, Clusters, knowledge spillovers and new venture performance: An empirical examination, 2008 s. 405-422↩
J. Staszewska, Klaster perspektywą dla przedsiębiorców, Difin, Warszawa 2009, s. 28↩
M. Gorynia, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność, Difin, Warszawa 2008↩
Porter, M. E.: Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, PWE, Warszawa 1992↩
M. Gorynia, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność, Difin, Warszawa 2008, s. 34↩
E. Bojar, M. Bojar, Klastry a bezpośrednie inwestycje zagraniczne, s.4.↩
(uzupełnić)↩
(uzupełnić)↩
Publications: Charles, D. R. & Benneworth, P. (2002) Evaluating the Regional Contribution of an HEI: A Benchmarking Approach, Bristol, HEFCE↩
Źródło: Sölvell Ö., Lindqvist G., Ketels Ch. (2003), Zielona księga inicjatyw klastrowych, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, s. 55.↩
Porter M.E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001, s.246.↩
Publikacja UNIDO [Humphrey et al., s.8]↩
Martin R., Sunley P. (2003) Deconstructing clusters: chaotic concept or policy panacea? Journal of Economic Geography 3(1): 5-35.↩
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 2 grudnia 2006 r.↩
Göran Lindqvist, (2009) Disentangling Clusters - Agglomeration and proximity effects. Published doctoral dissertation. Stockholm, EFI.↩
P. Maskell, M. Lorenzen, The cluster as market organization, DRUID Working Paper” no. 03-14, s. 1-29↩
A. Strzelecki, Gospodarka Regionalna i Lokalna, Wydawnictwo naukowe PWN, s. 20↩
C. Ketels, All together, „fDi magazine” June 2, 2004.↩
Zdeněk Mikoláš, Petr Němcik, Efekt synergiczny w przedsiębiorstwie w działającym klastrze, Uniwersytet techniczny w Ostrawie↩
Regionalny System Informacji [w:] http://www.rsi.org.pl/index.php/pl/Klastry-w-Polsce-63.html z dnia 16 luty 2013 roku.↩
P. Maskell, L.Kebir, What qualifies as a cluster theory, “DRUID Working Paper” no 05-09↩
A. Sosnowska, S,Łobejko, Efektywny model funkcjonowania klastrów w skali kraju i regionu, Program wieloletni P-004, PARP, Instytut technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007.↩
Brasili, Fanfani, Agri-food districts: theory and evidence, Referat na X Kongresie EAAE, Zaragoza (Hiszpania) 2002, s. 3-4↩
A. Kopczuk, Atrakcyjność inwestycyjna regionu, [w:] Ketels Ch., 2003↩
A. Grycuk, Koncepcja gron w teorii i praktyce zarządzania, „Organizacja i Kierowanie”↩
M. Dolińska, Innowacje w przedsiębiorstwie, na rynku, w regionie, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, 2004, nr 9, s. 21.↩
Z. Olesiński, A. Predygier, A. Jóźwik, Zarządzanie w sieci. Wybrane aspekty. W: Informacja i wiedza w zintegrowanym systemie zarządzania. Pod red. R. Borowieckiego i M. Kwiecińskiego, Zakamycze, Kraków 2004, s.219-220↩
Czyt. Knowlege intensive activiyies↩
Źródło internetowe: http://www.pi.gov.pl/Klastry/chapter_86405.asp z dnia 11 marca 2012 r.↩
A. Sosnowska, S. Łabejko, Efektywny model funkcjonowania klastrów w skali kraju i regionu↩
Francis Fukuyama Zaufanie: kapitał społeczny a droga do dobrobytu, przekł. z ang. Anna i Leszek Śliwa, wyd. PWN, Warszawa/Wrocław 1997.↩
E. Skawińska, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności E. Skawińska, s. 214 [w:] Stryjakiewicz, 1999, s .54↩
M. Fujita, K. Krugman, A. Venables, The Spatial economy – Cities, Regions and International Trade, The MIT Press, Cambridge 1999, s. 18-19. R. Langlios, S. Robertson, Firms, markets, economic change Routledge, Industrial Performance Centre MIT, Cambridge 2003, s.9↩
Rola klastrów w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy, s. 21↩
The Cluster Initiative Greenbook (2003)↩
Artykuł Tworzenie klastrów (od nieformalnej do instytucjonalnej sieci gospodarczej), Józef Kamycki

grudzień 2009, [w:] http://www.klastry.org/dokumenty?func=startdown&id=4↩
Prof. nadzw. dr hab. Bogusław Plawgo, Dr Witold Witowski, Zespół Sektora Publicznego Deloitte Business Consulting S.A, „Benchmarking klastrów w Polsce – 2010” Raport z badania, Warszawa 2010↩
Örjan Sölvell, Göran Lindqvist, Christian Ketels, Zielona Księga Inicjatyw Klastrowych, Materiały PARP↩
(uzupełnić)↩
(uzupełnić)↩
(uzupełnić z inne źródła)↩
(uzupełnić z inne źródła)↩
Örjan Sölvell, Göran Lindqvist, Christian Ketels z Center for Strategy and Competitiveness, Zielona Księga Inicjatyw Klastrowych, Sztokholm, Szwecja.↩
E.B. Yehoue, cluster as driving engine for FDI, :IMF Working Paper” 05/193, October 2005.↩
E.B. Yehoue, Ibidiem, s.22↩
Termin oznaczony jako sektor „małych i średnich przedsiębiorców”↩
Praca zbiorowa pod redakcją H. Bienioka i T. Kraśnickiej, Innowacje w zarządzanie przedsiębiorstwem oraz instytucjami sektora publicznego. s. 256↩
E. Skawińska, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009. s. 26-27↩
W teorii rozwoju gospodarczego J.A. Schumpeter użył określenia „nowe kombinacje”, zaś w Business Cycles „innowacje”↩
E. Skawińska, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009. s. 29↩
P. Corning, Nature’s Magic. Synergy in Evolution and the Fate of Humankind, Cambridge Univ Pr↩
Ministerstwo Gospodarki, Krajowy Program reform, Europa 2020, Klastry, polityka rozwoju gospodarczego oparta na klastrach. [w:] http://www.mg.gov.pl/files/upload/11783/KLASTRY_PL_press.pdf↩
Szczepan Figiel, Justyna Kufel, Dominika Kuberska, Uwarunkowania rozwoju klastrów rolno-żywnościowych w Polsce, Seminarium, 21 grudzień, Warszawa 2011↩
S. Rosenthal, W. Strange, Evidence on the nature and Sources of Agglomeration Economies, w: Handbook of Urban and Regional Economics, vol. 4, 2003, s. 45.↩
K. Bartusik, Efektywność układów kooperacyjnych przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem klastrów Uwagi wstępne, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie↩
E. Wojnicka, Cykl publikacji [w:] Źródło internetowe: http://ez1.ibngr.pl/index.php/gb/ludzie/menu/wspolpracownicy/dr_elzbieta_wojnicka z dnia 12.03.2013 roku↩
Dz. U. z 15.02.2008 r., nr 25, poz. 150.↩
(tutaj z innego źródła – dać przypis co to jest)↩
Cyt. Za Radom 2007, s. 10-11, Roz Martin , Peter Sunley, Deconstructing Clusters = Chaotic Concept or Politycy Panacea, Journal of Economic Geography, 2003, No. 3, s. 5-35.↩
O. Solvell. Ch. Ketels, G. Lindqvist, Industrial specjalization…, s. 106↩
S. Parto. Innovation and Economic Activity: An Institutional Analysis of the Role of Clusters In Industrializing Economies. “Journal of Economie Issues” 2008, Vol 17, No 4, s. 1009↩
S. Pangsy-Kania, Gospodarka Polska po 20 latach transformacji, osiągnięcia problemy wyzwania, Inst. Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2009, s. 382↩
M. Gorynia, Op. Cit, s. 46↩
Tamże s. 46-47↩
Tamże s. 48↩
A practical Guide to Cluster Development… [w:] http://www.klasterit.pl/baza-wiedzy/artykuly/typologia-klastrow/↩
Raport Universitties and the Devolepment of Industry Clusters, Delevopment Administration US Department of Commerce.. s.23↩
D.L Barkley, Advantages and disadvantages of targeting.., s.4↩
(uzupełnić)↩
S. Szulutka, Klastry – innowacyjne wyzwanie dla Polski, IBnGR, Gdańsk 2004, s. 14. Wojnicka E., Rola klastrów innowacyjnych w Unii Europejskiej (The Role of Innovative Clusters in the EU), Wspólnoty Europejskie Nr 5/2002;↩
(uzupełnić)↩
A. Sosnowska, „Efektywny model funkcjonowania klastrów w skali kraju i regionu” 2007, Ekspertyza [w:] http://www.pi.gov.pl/klastry/chapter_86405.asp↩
A. Sosnowska, S,Łobejko, Efektywny model funkcjonowania klastrów w skali kraju i regionu, Program wieloletni P-004, PARP, Instytut technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007, s. 30-31↩
M.S. Dahl, C. Petersen, Knowlege Flows throught Informal Contacts In Industial Clusters↩
E. Skawińska, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjności regionów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009. s. 179↩
B. Mikołajczyk, Klastry na świecie, Difin 2009↩
Dz.U UE, C323, z dn. 30.12.2006r.,↩
Ifor Ffowcs-Williams: Clusters: An economy;s building blocks. Mat. Konferencji: Klastry – partnerstwo i konkurencja. PARP, Warszawa 2006↩
Brodzicki, T., Szultka. S. Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, Organizacja i Kierowanie Nr 4/2002, Warszawa 2002., s. 49↩
Ch. Ketels, European Clusters, USA, Hagbarth Publications 2004, s. 1-5↩
Networks, partnerships, cluster and intellectual property rihts: opportunities and challenges for innovative SMEs in Global Economy, OECD, Istanbul, Turkey, 3-5 June 2004, s. 29.↩
OECD, National Innovation Systems, 1997, s. 27, za Szulutka S., Klastry – innowacyjne wyzwanie dla Polski, s.13.↩
Project Management Agency of the federal Ministry of Economics and Technology. “Network of Competence in Germany”, Berlin 2006.↩
H. Vogelmann: :What to do in the world of clusters”. Materiały konferencji: Klastry. Partnerstwo i konkurencja, PARP, Warszawa 2006.↩
M. Stachowiak, Klaster ICT Pomerania – dlaczego klaster? Materiały konferencji: Klastry – partnerstwo i konkurencja, PARP, Warszawa 2006.↩
J. Sosnowski, Klastry logistyczne na tle procesu rozwoju regionów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011, s. 8-9↩
A. Bukowska – Piestrzyńska, Grono wokół szpitala, Czasopismo: Ekonomika I organizacja Przedsiębiorstw 2007, nr 11, s.48.↩
W. Wrzosek, Ograniczenia konkurencyjne a marketing, Czasopismo: Marketing i Rynek 2009, nr 16, s. 6↩
P.B. Schary, T.Skjott-Larsen, Zarządzanie globalnym łańcuchem podaży, PWN, Warszawa 2002, s .182↩
J.J. lambin, Strategiczne zarządzanie marketingowe. PWN, Warszawa 2001, s. 511.↩
A. Hoen. Three variations on identifying clusters, Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis, 8-9 May 2000 Utrecht.↩
OECD 2001, s. 85-87↩
M. Gotz , Atrakcyjność klastra dla lokalizacji BIZ, Poznań : Instytut Zachodni, 2009, s.36↩
Steinle, C./ Schiele, H. (2002), When do industries cluster? A proposal on how to assess an industry’s propensity to concentrate at a single region or nation. In: Research Policy, Vol. 31, p. 849-858(2nd "most downloaded paper" of the Journal Research Policy in 2002).↩
Jednostek Samorządu Terytorialnego↩
Marshall Aspers [1999], dalej analizę kontynuował Mumford [1962], Yamazaki [1981], Isacson Magnusson [1987] I inni.↩
Padmore, Gibson, 1998↩
E. Skawińska, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności, s. 194↩
Kim, 1995↩
Sternberg, Litzenberg, 2004↩
(uzupełnić)↩
A. Baranowska, J. Gąska, Klastry zaawansowanych technologii jako instrument wsparcia rozwoju i konkurencyjności regionów, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2009 [w:] BAEL 2006, obliczenia IBS; dane BDR 2006; Wojnicka (2005).↩
“Location, Clusters, and Company Strategy”, Michael E. Porter Oxford Handbook of Economic Geography G. Clark, M. Gertler, and M. Feldman, eds Oxford: Oxford University Press 2000↩
http://www.hhs.se/CSC/Publications/Documents/EU-10%20Report%20Valencia%2011-27-06%20CK.pdf z dnia 16 luty 2013 roku↩
Klastry w Polsce – teoria i praktyka, Innowacje 2004, nr 21, s. 1-5↩
B. Szymoniuk, Lokalne systemy produkcyjne jako stymulatory innowacyjności [w:] Wspólna Europa – Przedsiębiorstwo wobec globalizacji, H. Brdulak, T. Gołębiowski (red.), SGH-PWE, Warszawa 2001, s. 445-451↩
Źródło internetowe: http://www.bwdsi.dolnyslask.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=171&Itemid=65 z dnia 11 marca 2013 r.↩
Z. Wons, Klastry – Światowy Kongres OECD, Innowacje 2001”, nr 11, s. 8↩
G. Strzelecki, Gospodarka Regionalna i Lokalna, Wydawnictwo Naukowe PWN, s.21↩
A. Sosnowska, S. Łobejko, Efektywny model funkcjonowania klastrów w skali kraju u regionu, Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, PARP, Radom 2007 [w:] M. Porter „Porter o konkurencji”, PWE, Warszawa 2001, s.320↩
M.J. Piore, Ch.S. Sabel, Les chemins de la Production de masse a la specialisation souple, Hachette, Paris 1989 za: Pietrzyk, Polityka regionalna…, s. 47↩
E. Okoń-Horodyńska, K. Piecha, STRATEGIA LIZBOŃSKA a możliwości budowania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce – wnioski i rekomendacje, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Warszawa 2005.↩
K. Olejniczak, Unia Europejska i Organizacje Współpracy i Rozwoju Gospodarczego wobec gron, w pracy zbiorowej (red S. Szultka): Klastry Innowacyjne – wyzwanie dla Polski IBnGR, Gdańsk 2004, s. 24-25↩

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
MIKROBIOLOGIA JAMY USTNEJ, WYKŁAD 3, 28 03 2013
2 Sieci komputerowe 09 03 2013 [tryb zgodności]
Strona główna 03 2013
Psychologia Ogólna cz C 03 2013
8) TSiP aux 04 03 2013
Geo fiz wykład 5 03 2013
PPA 03 2013 MATLAB
3 Sieci komputerowe 23 03 2013 [tryb zgodności]
10 03 2013 Wid 10701 Nieznany
W 13.03.2013(1), STUDIA PEDAGOGIKA opiekuńczo-wychowawcza z terapią pedagogiczną - własne, licencja
Podanie o zaliczenie praktyk w 2 egzemplarzach od 03-2013, AiR, 6 semestr AIR, praktyki
6 03 2013 Anatomia Jama ustna i początek zębów
Psychologia i socjologia pracy 03 2013
Psychologia Ogólna cz B( 03 2013
6 wykład 03 2013
17 03 2013 Ćw Odruchy
Anatomia wykład" 03 2013
3 wyklad 03 2013
Schemat obliczeń" 03 2013

więcej podobnych podstron

Magisterka 3 03 2013

Rozdział I

Klastry - istota i specyfika

Rozdział II

Klastry i ich formy

Rozdział III

Klastry w praktyce

Rozdział IV

Klaster Centrum Logistycznego