TPW Nr albumu 299999
Administracja, studia stacjonarne, II rok II stopnia
Referat z przedmiotu:
Podstawy ustroju konstytucyjnego współczesnych Włoch
Regiony o specjalnym statusie autonomii we Włoszech
Wstęp
Republika Włoska określana jest tako państwo regionalne. Składa się z regionów, prowincji, gmin i miast metropolitarnych1. Te wszystkie jednostki są autonomiczne, mają własne statuty, uprawnienia i funkcje określone w konstytucji. Jednakże w pełni o powstaniu Włoch jako państwa regionalnego można mówić dopiero z chwilą powstania regionów o statutach zwykłych i zatwierdzeniu ich statutów, co miało miejsce 22 maja 1971 r., kiedy to zatwierdzono statuty dla regionów.
Statuty zwykłe mają regiony2: 1. Basilicata (Lukania), 2. Emilia-Romania, 3. Kampania, 4. Lacjum, 5. Liguria, 6. Lombardia, 7. Marchia, 8. Molise, 9. Piemont, 10. Apulia (Puglia), 11. Toskania, 12. Umbria, 13. Wenecja, 14. Abruzja, 15. Kalabria.
Status specjalny posiadają regiony: 1. Sycylia, 2. Sardynia, 3. Friulia-Wenecja Julijska, 4. Trydent-Górna Adyga, 5. Valle d’Aosta. Rejony te zajmują wspólnie 74 527 km2, czyli około ¼ powierzchni Włoch, a liczba ich mieszkańców wynosi około 9 000 000, co stanowi poniżej 1/6 liczby wszystkich mieszkańców Włoch. Tym regionom przyznane są szczególne formy i warunki autonomii, w myśl specjalnych statutów przyjętych ustawami konstytucyjnymi3. Autonomię tych regionów uznano wcześniej od pozostałych 15 rejonów, jako „regiony specjalne”. Jednakże powstanie tych pięciu odrębnych jednostek nie stanowiło o powstaniu państwa regionalnego. To był dopiero początek regionalizacji.
Powstanie regionów o statusie specjalnym związane było z ich różnorodnością i specyfiką kulturowo-społeczną jak i etniczną. Poza tym są to obszary stanowiące w dużej części tereny przygraniczne, gdzie ludność posługuje się odrębnym językiem. I tak np. w Valle d’Aosta funkcjonuje system bilingwizmu językowego, a zatwierdzenie statutu tego regionu było w 1948 r., podobny stan rzeczy ma miejsce w Trydencie-Górnej Adydze. Dla Friuli-Wenecji Julijskiej statut zatwierdzono 31 stycznia 1963 r., a to z powodu zachowania mniejszości słoweńskiej. Wszelkie prawa przyznano mniejszościom etniczno-językowym w statutach specjalnych o randze konstytucyjnej, przyjętej przez Parlament. Wyodrębniono je z powszechnego porządku prawnego w formie ustaw konstytucyjnych. W przypadku jeżeli wystąpi jakaś kolizja statutu regionu specjalnego z konstytucją, to zezwala się nawet na odstąpienie od norm konstytucyjnych (również w przypadku problematyki mniejszości) na korzyść praw regionalnych4.
Sycylia
Pierwszym regionem o specjalnej autonomii stała się Sycylia. Do jej obszaru oprócz głównej wyspy zalicza się także wyspy Liparyjskie, Pelagijskie, Egady, Ustica, Panteleria, które łącznie zajmują powierzchnię 25 710 km2. Cały region liczy około 5 mln mieszkańców, a jego stolicą jest Palermo. Sycylię w większości zajmują wyżyny i góry, z najwyższym szczytem Etna (3340 m n.p.m.), niziny występują tylko na wschodzie (Nizina Katańska) i wzdłuż wybrzeży. Panuje tu klimat podzwrotnikowy morski. Rzeki występujące na wyspie to: Salso, Simeto, Belice, Platani. Szatę roślinną tworzą krzewiaste zarośla (makia). Jest to region rolniczo-przemysłowy, na którym uprawia się pszenicę, jęczmień, winorośle, oliwki, warzywa i drzewa owocowe oraz bawełnę. Natomiast hoduje się: bydło, owce, konie, osły a także ostrygi. Na Sycylii eksploatuje się złoża ropy naftowej i gazu ziemnego oraz pokładów siarki, soli potasowej i soli kamiennej. Rozwinięty jest także przemysł chemiczny, maszynowy, materiałów budowlanych i spożywczy. Ważną rolę odgrywa turystyka – dla przykładu można by wymienić ośrodki wypoczynkowe, takie jak: Palermo, Syrakuzy, Katania, Messyna. Atrakcję stanowią wulkany (Etna, Stromboli, Vulcano)5.
Statut tego regionu uchwalono jeszcze przed konstytucją włoską, na mocy królewskiego dekretu namiestnikowskiego, nr 455 z 15 maja 1946 r. (Jednocześnie utworzono Wysoki Trybunał do Spraw Regionu Sycylijskiego). Odrębność Sycylii uwidoczniła się po wybuchu II wojny światowej, m. in poprzez utworzenie Komitetu na rzecz Niepodległości Sycylii pod wodzą F. Apile. Ochotnicza Sycylijska Armia Niepodległościowa prowadziła nawet walkę partyzancką i żądała przyłączenia do Stanów Zjednoczonych6. Przyczyną wysunięcia tego postulatu była duża rola sycylijczyków przy udzielana pomocy dla aliantów podczas II wojny światowej, jak i zwiększenie oddziaływania poglądów lewicowych od kontynentalnych Włoch.
Nad przestrzeganiem prawa, konstytucyjnością ustaw i innych aktów prawnych w stosunku do Statutu Regionu Sycylii czuwał Wysoki Trybunał. Poza tym sąd ten wyrokował w sprawie przestępstw przewodniczącego i asesorów regionalnych w następstwie ich oskarżenia oraz komisarza pełniącego w regionie obowiązki z polecenia Republiki. Wysoki Trybunał do Spraw Regionu Sycylii działał w latach 1946-1970, po czym Trybunał Konstytucyjny Włoch uznał sąd sycylijski za niezgodny z ustawą zasadniczą. Stanowił on bowiem konkurencję i zagrożenie dla „jedności Republiki Włoskiej i jej porządku prawnego”7. Statut autonomii specjalnej dla Sycylii obecnie ma nieco zmieniony charakter w porównaniu do dekretu królewskiego. Został ponownie zatwierdzony na mocy ustawy konstytucyjnej z dnia 26 lutego 1948 r., nr 38.
Sardynia
Rejon Sardynii obejmuje nie tylko główną wyspę, ale i San Pietro, San Antioco, Maddalena, Caprera, Asinara. Powierzchnia jaką zajmuje Sardynia to 24 090 km2, zamieszkuje ją 1 670 000 mieszkańców, a stolicą jest Cagliari. Na wyspie przeważa powierzchnia wyżynna i górzysta, z najwyższym szczytem La Marmora (1834 m n.p.m.), niziny są wzdłuż wybrzeży na południowym zachodzie (Nizina Campidano). Występuje tu klimat podzwrotnikowy przejściowy. Liczne, krótkie rzeki to: Flumpendosa, Tirsu, Flumini Mannu, Coghinas. Sardynia jest regionem rolniczo-przemysłowy, gdzie uprawia się zboża, winorośle, oliwki, warzywa i drzewa owocowe. Rozwinięte jest rybołówstwo i hodowla owiec. Oprócz tego wydobywa się węgiel kamienny, rudy żelaza, miedzi, cynku, ołowiu, srebra, antymonu. Na wyspie rozwinął się przemysł metalurgiczny (hutnictwo cynku i ołowiu), metalowy, chemiczny, włókienniczy, materiałów budowlanych i spożywczy. Największe miasta, które stanowią ważne obiekty turystyczne i wypoczynkowe to: Cagliari, Sassari, Olbia9.
Od 1720 r. region był oddzielnym państwem, Królestwem utworzonym przez księcia Sabaudii. W jego skład wchodziła Sabaudia, Piemont i Sardynia, a po kongresie wiedeńskim Liguria z Genuą i protektorat nad Marokiem. Wówczas na czele stał Wiktor Emanuel I. Jego syn – Wiktor Emanuel II walczył o zjednoczenie Włoch i na podstawie konstytucji Królestwa Włoskiego proklamowanej 17 marca 1861 r. przez pierwszy włoski parlament – stał się Królem Italii10. Statut autonomii został zatwierdzony na podstawie ustawy konstytucyjnej z dnia 26 lutego 1948 r., nr 3, co spowodowało uznanie regionu za region specjalny.
Valle d’Aosta
Dolina Aosty to najmniejszy włoski region. Znajduje się przy granicy z Francją i Szwajcarią. Ma powierzchnię 3264 km2 i około 120 000 mieszkańców. Stolicą jest Aosta. Ten region posiada 2 języki urzędowe. Równoprawnie traktowany jest francuski i włoski, co w znacznej mierze przyczyniło się do utworzono autonomii na tym terenie.
Dolina Aosty obejmuje górzyste tereny Alp Zachodnich (Alpy Pennińskie, Alpy Graickie, Masyw Mont Blanc) silnie rozczłonkowane siecią dolin rzecznych, z największą rzeką Dora Baltea. Panuje tu klimat podzwrotnikowy górski. Występuje piętrowość klimatyczna i roślinna, a w najwyższych partiach gór liczne lodowce. Dolina Aosty to region przemysłowo-rolniczy. Przemysł jaki tu występuje dzieli się na: wydobywczy (kopalnie rud żelaza), metalurgiczny (hutnictwo żelaza w Aosta), maszynowy, metalowy, włókienniczy, drzewny i spożywczy. W regionie występują liczne elektrownie wodne. Uprawia się kukurydzę, żyto, ziemniaki, winorośle, drzewa owocowe, a hoduje bydło i owce. Przez region przebiegają ważne szlaki komunikacyjne do Francji (przez tunel Mont Blanc) i do Szwajcarii (przez Wielką Przełęcz Świętego Bernarda). Turystyka rozwinięta jest w ośrodkach wypoczynkowych, sportów zimowych (jak Aosta, Courmayeur, Cogne) oraz uzdrowiskach (Saint Vincent). Poza tym warto odwiedzić również Park Narodowy Gran Paradiso11.
Dwujęzyczność w Dolinie Aosty po części została już uregulowana w XIX wieku, na mocy chociażby Traktatu Turyńskiego z 24 marca 1960 r. Jednakże statut specjalny został ustanowiony dopiero ustawą konstytucyjną z 26 lutego 1948 r., nr 4. Na mocy tego aktu ustanowiono bilingwizm językowy – całkowicie zrównano język francuski i włoski. Wyjątkiem są jednak zarządzenia władz sądowych, które redaguje się wyłącznie w języku włoskim.
Bilingwizm prezentuje się w praktyce poprzez np.12: a) zatrudnianie w pierwszej kolejności urzędników pochodzących z regionu i znający język francuski w urzędach państwowych w Dolinie Aosty, b) przeznaczanie tyle samo godzin na naukę języka włoskiego co na naukę języka francuskiego w szkołach, c) tworzenie instytucji badawczo-dydaktycznych związanych ze szczególnym aspektem doświadczeń dwujęzyczności.
Trydent – Górna Adyga
Trydent – Górna Adyga, (Tyrol Włoski) graniczy z Austrią i Szwajcarią. Jego powierzchnia wynosi 13 619 km2, a zamieszkuje go ponad 960 000 mieszkańców. Stolicą jest Trydent. Rejon podzielony jest na 2 części: a) autonomiczną prowincję Trydent z przewagą ludności włoskojęzycznej, b)autonomiczną prowincję Bolzano, z przewagą ludności niemieckojęzycznej (Górna Adyga, Południowy Tyrol)13.
Region obejmuje górzyste, silnie rozczłonkowane siecią dolin rzecznych tereny w Alpach Wschodnich (Alpy Retyckie, Alpy Oetzalskie, Alpy Zillertalskie, Dolomity, Ortles). Występuje tu klimat podzwrotnikowy, umiarkowanie wilgotny, w związku z czym powstała piętrowość klimatyczna i roślinna. Głównymi rzekami są: Adyga, Isarco, Avisio, Sarca; a jeziorami m. in. Caldonazzo, Molveno. W szczytowych partiach gór leżą wieczne śniegi i lodowce. Na terenie Trydentu powstał Park Narodowy Stelvio. Region jest przemysłowo-rolniczy14. Przemysł jaki występuje w rejonie to: metalurgiczny (Bolzano), maszynowy (Trydent), materiałów budowlanych, środków transportu, drzewny i spożywczy. Uprawia się tu kukurydzę, pszenicę, jęczmień, ziemniaki, winorośle, drzewa owocowe oraz hoduje bydło. Poza tym w okolicach Trydentu występują liczne elektrownie wodne i intensywnie eksploatuje się lasy. W zakresie turystyki warto wymienić ośrodki wypoczynkowe i sportów zimowych jak chociażby w Madonna di Campiglio, czy uzdrowisko w Merano.
Region Trydentu – Górnej Adygi wielokrotnie znajdował się w granicach różnych państw. Jeszcze w początkach XVIII wieku był we władaniu Habsburgów. Później w 1797 r. traktatem w Campo Formio odstąpiony Austrii. Od 1805 r. należał do Bawarii, żeby w latach 1809-1814 znaleźć się w Królestwie Włoch. W 1815 r. Trydent został zwrócony Austrii, a w 1919 r., na mocy traktatu pokojowego w Saint-Germain-en-Laye ponownie we Włoszech. Dlatego sytuacja tego terenu pozostawała od wielu lat „napięta”. Dopiero podpisany w Paryżu dnia 5 września 1946 r. układ de Gasperi-Gruber nieco ustabilizował sytuację w zakresie międzynarodowych stosunków politycznych. Ten układ paryski stanowił, że niemieckojęzyczni mieszkańcy prowincji Bolzano i kilku gmin Prowincji Trento mają równe prawa z ludnością włoskojęzyczną. Dodatkowo temu terenu przyznano niezależną władzę ustawodawczą i wykonawczą.
Spór austriacko-włoski o Tyrol nabrał nawet charakteru międzynarodowego. Dla jego rozwiązania nie wystarczyły same postanowienia układu paryskiego, ale potrzebne nawet były 2 rezolucje Organizacji Narodów Zjednoczonych. Dzięki temu wprowadzono w życie pakiet Południowego Tyrolu. Austria zobowiązała do oświadczenia o wykonaniu przez Republikę Włoską postanowień paktu nad ludnością niemieckojęzyczną tego obszaru15.
Zarówno układ paryski jak i rezolucje ONZ wywarły wpływ nad zatwierdzeniem statutu specjalnego dla Regionu Trydentu – Górnej Adygi, uchwalonej jako ustawa konstytucyjna dnia 26 lutego 1948 r. Z kolei tekst jednolity Statutu specjalnego dla tego regionu został opublikowany na podstawie Dekretu Prezydenta Republiki 31 sierpnia 1972 r., nr 67016.
Zapewnienie praw mniejszości niemieckiej i ladyńskiej, zamieszkującej ten region zachowuje się w kryterium proporcjonalności etnicznej przy zatrudnianiu w urzędach państwowych. Także w procesach sądowych obok języka włoskiego równoprawnie występuje język niemiecki i ladyński (ladyno-dolomicki). Nawet budżety regionu i autonomicznej prowincji Bolzano powinny otrzymać większość głosów grup językowych. Te wszystkie zabiegi przyczyniły się do tego, że rząd Austrii dopiero dnia 6 lutego 1992 r. uznał, że Włochy wywiązały się z postanowień układu De Gasperi-Gruber.
Friuli – Wenecja Julijska
Furlanija – Julijska Krajina graniczy ze Słowenią i Austrią nad Morzem Adriatyckim. Ma powierzchnię 7844 km2 i liczy 1 210 000 mieszkańców. Friuli obejmuje górzyste, silnie rozczłonkowane siecią dolin rzecznych tereny w Alpach Wschodnich (Alpy Julijskie, Alpy Karnijskie, Alpy Weneckie) oraz ich przedgórze (Prealpi Carniche, Prealpi Giulie). Na południu występuje płaska równina stanowiąca północno-wschodnią część Niziny Padańskiej. Charakter regionu nadają: Alpy Julijskie, pasmo górskie w południowo-wschodniej części Alp Wschodnich, na terytorium Słowenii i Włoch, pomiędzy dolinami Tagliamento i Felli na zachodzie a doliną Sawy na wschodzie. Region zyskał nazwę od rzymskiego osiedla Forum Iulii (obecnie Cividale del Friuli)17.
Jeszcze do II wojny światowej Gorycja, którą zamieszkiwali głównie Słoweńcy, była w granicach Jugosławii (obecnie Słowenii i Chorwacji). Z kolei Triest otrzymał status wolnego miasta na mocy porozumienia między Włochami i Jugosławią. W 1954 r., Triest został przyznany Włochom i stał się stolicą regionu Friuli – Wenecji Julijskiej, tworząc go z połączenia prowincji Udine i Gorycja. Region Friuli jest przemysłowo-rolniczy. Przemysł jaki tu występuje to: włókienniczy (Udine Gorycja), stoczniowy (Triest, Monfalcone), maszynowy, metalowy, chemiczny, obuwniczy i spożywczy. Poza tym wydobywa się rudy cynku i ołowiu. We Friuli uprawia się kukurydzę, pszenicę, jęczmień, winorośl, warzywa i drzewa owocowe. Hoduje bydło i owce. Turystyka rozwinęła się w głównych miastach: Trieście, Udine, Monfalcone, Pordenone, Gorycji.
We Friuli – Wenecji Julijskiej jako ostatniemu regionowi przyznano autonomię o statucie specjalnym. Dnia 31 stycznia 1963 roku zatwierdzono statut Friuli – Wenecji Julijskiej przez ustawę konstytucyjną. W tym regionie należy traktować równo i mają równe prawa wszystkie grupy językowe, oczywiście z zachowaniem charakterystyki etnicznej i kulturalnej. Dotyczy to w głównej mierze mniejszości słoweńskiej. Jednakże przestrzeganie poszanowania praw mniejszości zostało zagwarantowane dopiero w 1977 roku po ogłoszeniu ustawy ratyfikującej Traktat z Osimo. Wszystkie te działania mają na celu utrzymanie separatyzmu językowego18.
Podsumowanie
Regionalne ustawy chroniące działalność kulturalną i społeczno-gospodarczą zawierają postanowienia w dużej mierze najbardziej korzystne dla mniejszości narodowych. Dzięki tym aktom prawnym został odwrócony „kierunek interpretacyjny, który dotychczasowe państwowe kompetencje ustawodawcze w zakresie ochrony mniejszości językowych kieruje w stronę kompetencji regionalnych”. Na chwilę obecną polityka regionalna we Włoszech stanowi swego rodzaju ewenement na tle Europy. Z jednej strony obywatele włoscy opowiadają się za zwiększeniem znaczenia regionów i przekazywania szerszych kompetencji w ręce samorządów. Z drugiej jednak strony władze regionów nie zawsze są w stanie wykorzystać przekazane im kompetencje19. Wskutek wystąpienia globalnego kryzysu odradzają się tradycje regionalne, które dążą do separacji Państwo włoskie przez dekady prowadzące unifikacyjną politykę historyczną musi zatem zmierzyć się z nowymi wyzwaniami, stawianymi przez niestabilną rzeczywistość polityczną. Trzeba mieć na uwadze, że zbyt duża swoboda (zbyt wiele przyznanej wolności) może poczynić gorsze skutki niż pewne ograniczenia w autonomii regionów.
Art. 114 Konstytucji Włoskiej.↩
W. Misiuda-Rewera, Włochy: Republika autonomii, Lublin 2005, s. 76.↩
Art. 116 Konstytucji Włoskiej.↩
W. Misiuda-Rewera, op.cit., s. 78.↩
http://portalwiedzy.onet.pl/72402,,,,sycylia,haslo.html↩
J. Tomasiewicz, Prawica nienarodowa, http://www.legitymizm.org/prawica-nienarodowa.↩
Europa Regiony państwa historyczne, (red.) M. Kamler, Warszawa 2000, s. 213.↩
W. Misiuda-Rewera, op. cit., s. 81.↩
http://pl.wikipedia.org/wiki/Sardynia↩
Europa Regiony op. cit., s. 304.↩
http://portalwiedzy.onet.pl/13088,,,,valle_d_aosta,haslo.html↩
W. Misiuda, Regionalizm i mniejszości językowe we Włoszech, Lublin 1997, s. 81.↩
W. Misiuda-Rewera, op. cit., s. 83.↩
http://pl.wikipedia.org/wiki/Trydent-G%C3%B3rna_Adyga↩
T. Walichnowski, Spór o Górną Adygę, Warszawa 1970, s. 12.↩
W. Misiuda-Rewera, op. cit., s. 85.↩
http://portalwiedzy.onet.pl/13301,,,,friuli_wenecja_julijska,haslo.html↩
W. Misiuda-Rewera, op. cit., s. 87.↩
http://historia.org.pl/2014/03/23/separatyzmy-i-regionalizmy-we-wloszech/↩